อเถกํ คามํ วิลุมฺปิตฺวา ปญฺจสตา โจรา อตฺตโน พลานุรูเปน ภณฺฑิกํ พนฺธิตฺวา สีเสนาทาย คจฺฉนฺตา ทูรํ คนฺตฺวา กิลนฺตรูปา ‘‘ทูรํ อาคตามฺห, อิมสฺมิํ ปิฏฺฐิปาสาเณ วิสฺสมิสฺสามา’’ติ มคฺคา โอกฺกมฺม ปิฏฺฐิปาสาณสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เถรํ ทิสฺวาปิ ‘‘ขาณุโก อย’’นฺติ สญฺญิโน อเหสุํฯ อเถโก โจโร เถรสฺส สีเส ภณฺฑิกํ ฐเปสิ, อปโรปิ ตํ นิสฺสาย ภณฺฑิกํ ฐเปสิฯ เอวํ ปญฺจสตาปิ โจรา ปญฺจหิ ภณฺฑิกสเตหิ เถรํ ปริกฺขิปิตฺวา สยมฺปิ นิสินฺนา นิทฺทายิตฺวา อรุณุคฺคมนกาเล ปพุชฺฌิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ภณฺฑิกํ คณฺหนฺตา เถรํ ทิสฺวา ‘‘อมนุสฺโส’’ติ สญฺญาย ปลายิตุํ อารภิํสุฯ อถ เน เถโร อาห – ‘‘มา ภายิตฺถ อุปาสกา, ปพฺพชิโต อห’’นฺติฯ เต เถรสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ‘‘ขมถ, ภนฺเต, มยํ ขาณุกสญฺญิโน อหุมฺหา’’ติ เถรํ ขมาเปตฺวา โจรเชฏฺฐเกน ‘‘อหํ อยฺยสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติ วุตฺเต เสสา ‘‘มยมฺปิ ปพฺพชิสฺสามา’’ติ วตฺวา สพฺเพปิ เอกจฺฉนฺทา หุตฺวา เถรํ ปพฺพชฺชํ ยาจิํสุฯ เถโร สํกิจฺจสามเณโร วิย สพฺเพปิ เต ปพฺพาเชสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ขาณุโกณฺฑญฺโญติ ปญฺญายิฯ โส เตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารา ‘‘กิํ, โกณฺฑญฺญ, อนฺเตวาสิกา เต ลทฺธา’’ติ วุตฺเต ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘เอวํ กิร, ภิกฺขเว’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อาม, ภนฺเต, น โน อญฺญสฺส เอวรูโป อานุภาโว ทิฏฺฐปุพฺโพ, เตนมฺหา ปพฺพชิตา’’ติ วุตฺเต, ‘‘ภิกฺขเว, เอวรูเป ทุปฺปญฺญกมฺเม ปติฏฺฐาย วสฺสสตํ ชีวนโต อิทานิ โว ปญฺญาสมฺปทาย วตฺตมานานํ เอกาหมฺปิ ชีวิตํ เสยฺโย’’ติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[111]

‘‘โย จ วสฺสสตํ ชีเว, ทุปฺปญฺโญ อสมาหิโต;

เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปญฺญวนฺตสฺส ฌายิโน’’ติฯ

ตตฺถ ทุปฺปญฺโญ นิปฺปญฺโญฯ ปญฺญวนฺตสฺสาติ สปฺปญฺญสฺสฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวาติฯ

เทสนาวสาเน ปญฺจสตาปิ เต ภิกฺขู สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ สมฺปตฺตมหาชนสฺสาปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

ขาณุโกณฺฑญฺญตฺเถรวตฺถุ ทสมํฯ

11. สปฺปทาสตฺเถรวตฺถุ

โย จ วสฺสสตํ ชีเวติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สปฺปทาสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

สาวตฺถิยํ กิเรโก กุลปุตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท อปเรน สมเยน อุกฺกณฺฐิตฺวา ‘‘มาทิสสฺส กุลปุตฺตสฺส คิหิภาโว นาม อยุตฺโต, ปพฺพชฺชาย ฐตฺวา มรณมฺหิ เม เสยฺโย’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน มรณูปายํ จินฺเตนฺโต วิจรติฯ อเถกทิวสํ ปาโตว กตภตฺตกิจฺจา ภิกฺขู วิหารํ คนฺตฺวา อคฺคิสาลาย สปฺปํ ทิสฺวา ตํ เอกสฺมิํ กุเฏ ปกฺขิปิตฺวา กุฏํ ปิทหิตฺวา อาทาย วิหารา นิกฺขมิํสุฯ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุปิ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา อาคจฺฉนฺโต เต ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘กิํ อิทํ, อาวุโส’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สปฺโป, อาวุโส’’ติ วุตฺเต อิมินา ‘‘กิํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘ฉฑฺเฑสฺสาม น’’นฺติฯ เตสํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิมินา อตฺตานํ ฑํสาเปตฺวา มริสฺสามี’’ติ ‘‘อาหรถ, อหํ ตํ ฉฑฺเฑสฺสามี’’ติ เตสํ หตฺถโต กุฏํ คเหตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน นิสินฺโน เตน สปฺเปน อตฺตานํ ฑํสาเปติ, สปฺโป ฑํสิตุํ น อิจฺฉติฯ โส กุเฏ หตฺถํ โอตาเรตฺวา อิโต จิโต จ อาโลเลติ, โฆรสปฺปสฺส มุขํ วิวริตฺวา องฺคุลิํ ปกฺขิปติ, เนว นํ สปฺโป ฑํสิฯ โส ‘‘นายํ อาสีวิโส, ฆรสปฺโป เอโส’’ติ ตํ ปหาย วิหารํ อคมาสิฯ อถ นํ ภิกฺขู ‘‘ฉฑฺฑิโต เต, อาวุโส, สปฺโป’’ติ อาหํสุฯ ‘‘น โส, อาวุโส, โฆรสปฺโป, ฆรสปฺโป เอโส’’ติฯ ‘‘โฆรสปฺโปเยวาวุโส, มหนฺตํ ผณํ กตฺวา สุสุยนฺโต ทุกฺเขน อมฺเหหิ คหิโต, กิํ การณา เอวํ ตฺวํ วเทสี’’ติ อาหํสุฯ ‘‘อหํ, อาวุโส, เตน อตฺตานํ ฑํสาเปนฺโตปิ มุเข องฺคุลิํ ปกฺขิเปนฺโตปิ ตํ ฑํสาเปตุํ นาสกฺขิ’’นฺติฯ ตํ สุตฺวา ภิกฺขู ตุณฺหี อเหสุํฯ

อเถกทิวสํ นฺหาปิโต ทฺเว ตโย ขุเร อาทาย วิหารํ คนฺตฺวา เอกํ ภูมิยํ ฐเปตฺวา เอเกน ภิกฺขูนํ เกเส โอหาเรติฯ โส ภูมิยํ ฐปิตํ ขุรํ คเหตฺวา ‘‘อิมินา คีวํ ฉินฺทิตฺวา มริสฺสามี’’ติ เอกสฺมิํ รุกฺเข คีวํ อุปนิธาย ขุรธารํ คลนาฬิยํ กตฺวา ฐิโต อุปสมฺปทามาฬโต ปฏฺฐาย อตฺตโน สีลํ อาวชฺเชนฺโต วิมลจนฺทมณฺฑลํ วิย สุโธตมณิขนฺธมิว จ นิมฺมลํ สีลํ อทฺทสฯ ตสฺส ตํ โอโลเกนฺตสฺส สกลสรีรํ ผรนฺตี ปีติ อุปฺปชฺชิฯ โส ปีติํ วิกฺขมฺเภตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา ขุรํ อาทาย วิหารมชฺฌํ ปาวิสิฯ อถ นํ ภิกฺขู ‘‘กหํ คโตสิ, อาวุโส’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ

‘‘‘อิมินา ขุเรน คลนาฬิํ ฉินฺทิตฺวา มริสฺสามี’ติ คโตมฺหิ , อาวุโส’’ติฯ อถ ‘‘กสฺมา น มโตสี’’ติ? อิทานิมฺหิ สตฺถํ อาหริตุํ อภพฺโพ ชาโตฯ อหญฺหิ ‘‘อิมินา ขุเรน คลนาฬิํ ฉินฺทิสฺสามี’’ติ ญาณขุเรน สพฺพกิเลเส ฉินฺทินฺติฯ ภิกฺขู ‘‘อยํ อภูเตน อญฺญํ พฺยากโรตี’’ติ ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา เตสํ กถํ สุตฺวา อาห – ‘‘น, ภิกฺขเว, ขีณาสวา นาม สหตฺถา อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปนฺตี’’ติฯ ภนฺเต, ตุมฺเห อิมํ ‘‘ขีณาสโว’’ติ วทถ, เอวํ อรหตฺตูปนิสฺสยสมฺปนฺโน ปนายํ กสฺมา อุกฺกณฺฐติ, กิมสฺส อรหตฺตูปนิสฺสยการณํ ‘‘กสฺมา โส สปฺโป เอตํ น ฑํสตี’’ติ? ‘‘ภิกฺขเว, โส ตาว สปฺโป อิมสฺส อิโต ตติเย อตฺตภาเว ทาโส อโหสิ, โส อตฺตโน สามิกสฺส สรีรํ ฑํสิตุํ น วิสหตี’’ติฯ เอวํ ตาว เนสํ สตฺถา เอกํ การณํ อาจิกฺขิฯ ตโต ปฏฺฐาย จ โส ภิกฺขุ สปฺปทาโส นาม ชาโตฯ

กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล กิเรโก กุลปุตฺโต สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา อุปฺปนฺนสํเวโค ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท อปเรน สมเยน อนภิรติยา อุปฺปนฺนาย เอกสฺส สหายกสฺส ภิกฺขุโน อาโรเจสิฯ โส ตสฺส อภิณฺหํ คิหิภาเว อาทีนวํ กเถสิฯ ตํ สุตฺวา อิตโร สาสเน อภิรมิตฺวา ปุพฺเพ อนภิรตกาเล มลคฺคหิเต สมณปริกฺขาเร เอกสฺมิํ โสณฺฑิตีเร นิมฺมเล กโรนฺโต นิสีทิฯ สหายโกปิสฺส สนฺติเกเยว นิสินฺโนฯ อถ นํ โส เอวมาห – ‘‘อหํ, อาวุโส, อุปฺปพฺพชนฺโต อิเม ปริกฺขาเร ตุยฺหํ ทาตุกาโม อโหสิ’’นฺติฯ โส โลภํ อุปฺปาเทตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อิมินา มยฺหํ ปพฺพชิเตน วา อุปฺปพฺพชิเตน วา โก อตฺโถ, อิทานิ ปริกฺขาเร คณฺหิสฺสามี’’ติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ‘‘กิํ ทานาวุโส, อมฺหากํ ชีวิเตน, เย มยํ กปาลหตฺถา ปรกุเลสุ ภิกฺขาย จราม, ปุตฺตทาเรหิ สทฺธิํ อาลาปสลฺลาปํ น กโรมา’’ติอาทีนิ วทนฺโต คิหิภาวสฺส คุณํ กเถสิฯ โส ตสฺส กถํ สุตฺวา ปุน อุกฺกณฺฐิโต หุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ มยา ‘อุกฺกณฺฐิโตมฺหี’ติ วุตฺเต ปฐมํ คิหิภาเว อาทีนวํ กเถตฺวา อิทานิ อภิณฺหํ คุณํ กเถติ, ‘กิํ นุ โข การณ’’’นฺติ จินฺเตนฺโต ‘‘อิเมสุ สมณปริกฺขาเรสุ โลเภนา’’ติ ญตฺวา สยเมว อตฺตโน จิตฺตํ นิวตฺเตสิฯ

เอวมสฺส กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล เอกสฺส ภิกฺขุโน อุกฺกณฺฐาปิตตฺตา อิทานิ อนภิรติ อุปฺปนฺนาฯ โย ปน เตเนว ตทา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ สมณธมฺโม กโต, สฺวสฺส เอตรหิ อรหตฺตูปนิสฺสโย ชาโตติฯ

อิมมตฺถํ เต ภิกฺขู ภควโต สนฺติกา สุตฺวา อุตฺตริํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘ภนฺเต, อยํ กิร ภิกฺขุ ขุรธารํ คลนาฬิยํ กตฺวา ฐิโตว อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อุปฺปชฺชิสฺสติ นุ โข เอตฺตเกน ขเณน อรหตฺตมคฺโค’’ติฯ ‘‘อาม, ภิกฺขเว, อารทฺธวีริยสฺส ภิกฺขุโน ปาทํ อุกฺขิปิตฺวา ภูมิยํ ฐเปนฺตสฺส ปาเท ภูมิยํ อสมฺปตฺเตเยว อรหตฺตมคฺโค อุปฺปชฺชติฯ กุสีตสฺส ปุคฺคลสฺส หิ วสฺสสตํ ชีวนโต อารทฺธวีริยสฺส ขณมตฺตมฺปิ ชีวิตํ เสยฺโย’’ติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา อิมํ คาถมาห –

[112]

‘‘โย จ วสฺสสตํ ชีเว, กุสีโต หีนวีริโย;

เอกาหํ ชีวิกํ เสยฺโย, วีริยมารภโต ทฬฺห’’นฺติฯ

ตตฺถ กุสีโตติ กามวิตกฺกาทีหิ ตีหิ วิตกฺเกหิ วีตินาเมนฺโต ปุคฺคโลฯ หีนวีริโยติ นิพฺพีริโยฯ วีริยมารภโต ทฬฺหนฺติ ทุวิธชฺฌานนิพฺพตฺตนสมตฺถํ ถิรํ วีริยํ อารภนฺตสฺสฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

สปฺปทาสตฺเถรวตฺถุ เอกาทสมํฯ

12. ปฏาจาราเถรีวตฺถุ

โย จ วสฺสสตํ ชีเวติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปฏาจารํ เถริํ อารพฺภ กเถสิฯ

สา กิร สาวตฺถิยํ จตฺตาลีสโกฏิวิภวสฺส เสฏฺฐิโน ธีตา อโหสิ อภิรูปาฯ ตํ โสฬสวสฺสุทฺเทสิกกาเล สตฺตภูมิกสฺส ปาสาทสฺส อุปริมตเล รกฺขนฺตา วสาเปสุํฯ เอวํ สนฺเตปิ สา เอเกน อตฺตโน จูฬูปฏฺฐาเกน สทฺธิํ วิปฺปฏิปชฺชิ ฯ อถสฺสา มาตาปิตโร สมชาติกกุเล เอกสฺส กุมารสฺส ปฏิสฺสุณิตฺวา วิวาหทิวสํ ฐเปสุํฯ