อหญฺหิ ‘ปญฺจินฺทฺริยานิ อภาเวตฺวา สมถวิปสฺสนํ อวฑฺเฒตฺวา มคฺคผลานิ สจฺฉิกาตุํ สมตฺโถ นาม อตฺถีติ สทฺทหสิ ตฺวํ สาริปุตฺโต’ติ ปุจฺฉิํฯ โส ‘เอวํ สจฺฉิกโรนฺโต อตฺถิ นามาติ น สทฺทหามิ, ภนฺเต’ติ กเถสิฯ น ทินฺนสฺส วา กตสฺส วา ผลํ วิปากํ น สทฺทหติ, นาปิ พุทฺธาทีนํ คุณํ น สทฺทหติฯ เอโส ปน อตฺตนา ปฏิวิทฺเธสุ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลธมฺเมสุ ปเรสํ สทฺธาย น คจฺฉติฯ ตสฺมา อนุปวชฺโช’’ติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[97]

‘‘อสฺสทฺโธ อกตญฺญู จ, สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร,

หตาวกาโส วนฺตาโส, ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติฯ

ตสฺสโถ – อตฺตโน ปฏิวิทฺธคุณํ ปเรสํ กถาย น สทฺทหตีติ อสฺสทฺโธฯ อกตํ นิพฺพานํ ชานาตีติ อกตญฺญู , สจฺฉิกตนิพฺพาโนติ อตฺโถฯ วฏฺฏสนฺธิํ, สํสารสนฺธิํ ฉินฺทิตฺวา ฐิโตติ สนฺธิจฺเฉโทฯ กุสลากุสลกมฺมพีชสฺส ขีณตฺตา นิพฺพตฺตนาวกาโส หโต อสฺสาติ หตาวกาโสฯ จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺพกิจฺจสฺส กตตฺตา,สพฺพา อาสา อิมินา วนฺตาติ วนฺตาโสฯ โส เอวรูโป นโรฯ ปฏิวิทฺธโลกุตฺตรธมฺมตาย ปุริเสสุ อุตฺตมภาวํ ปตฺโตติ ปุริสุตฺตโมติฯ

คาถาวสาเน เต อารญฺญกา ติํสมตฺตา ภิกฺขู สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ เสสชนสฺสาปิ สตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

สาริปุตฺตตฺเถรวตฺถุ อฏฺฐมํฯ

9. ขทิรวนิยเรวตตฺเถรวตฺถุ

คาเม วาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ขทิรวนิยเรวตตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

อายสฺมา หิ สาริปุตฺโต สตฺตาสีติโกฏิธนํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา จาลา, อุปจาลา, สีสูปจาลาติ ติสฺโส ภคินิโย, จุนฺโท อุปเสโนติ อิเม ทฺเว จ ภาตโร ปพฺพาเชสิฯ เรวตกุมาโร เอโกว เคเห อวสิฏฺโฐฯ

อถสฺส มาตา จินฺเตสิ – ‘‘มม ปุตฺโต อุปติสฺโส เอตฺตกํ ธนํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา ติสฺโส จ ภคินิโย ทฺเว จ ภาตโร ปพฺพาเชสิ, เรวโต เอโกว อวเสโสฯ สเจ อิมมฺปิ ปพฺพาเชสฺสติ, เอตฺตกํ โน ธนํ นสฺสิสฺสติ, กุลวํโส ปจฺฉิชฺชิสฺสติ, ทหรกาเลเยว นํ ฆราวาเสน พนฺธิสฺสามี’’ติฯ สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ปฏิกจฺเจว ภิกฺขู อาณาเปสิ ‘‘สเจ, อาวุโส, เรวโต ปพฺพชิตุกาโม อาคจฺฉติ, อาคตมตฺตเมว นํ ปพฺพาเชยฺยาถ, มม มาตาปิตโร มิจฺฉาทิฏฺฐิกา, กิํ เตหิ อาปุจฺฉิเตหิ, อหเมว ตสฺส มาตา จ ปิตา จา’’ติฯ มาตาปิสฺส เรวตกุมารํ สตฺตวสฺสิกเมว ฆรพนฺธเนน พนฺธิตุกามา สมานชาติเก กุเล ทาริกํ วาเรตฺวา ทิวสํ ววตฺถเปตฺวา กุมารํ มณฺเฑตฺวา ปสาเธตฺวา มหตา ปริวาเรน สทฺธิํ อาทาย กุมาริกาย ญาติฆรํ อคมาสิฯ อถ เนสํ กตมงฺคลานํ ทฺวินฺนมฺปิ ญาตเกสุ สนฺนิปติเตสุ อุทกปาติยํ หตฺเถ โอตาเรตฺวา มงฺคลานิ วตฺวา กุมาริกาย วุฑฺฒิํ อากงฺขมานา ญาตกา ‘‘ตว อยฺยิกาย ทิฏฺฐธมฺมํ ปสฺส, อยฺยิกา วิย จิรํ ชีว, อมฺมา’’ติ อาหํสุฯ เรวตกุมาโร ‘‘โก นุ โข อิมิสฺสา อยฺยิกาย ทิฏฺฐธมฺโม’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กตรา อิมิสฺสา อยฺยิกา’’ติ ปุจฺฉิฯ อถ นํ อาหํสุ, ‘‘ตาต, กิํ น ปสฺสสิ อิมํ วีสวสฺสสติกํ ขณฺฑทนฺตํ ปลิตเกสํ วลิตฺตจํ ติลกาหตคตฺตํ โคปานสิวงฺกํ, เอสา เอติสฺสา อยฺยิกา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน อยมฺปิ เอวรูปา ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘สเจ ชีวิสฺสติ, ภวิสฺสติ, ตาตา’’ติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘เอวรูปมฺปิ นาม สรีรํ ชราย อิมํ วิปฺปการํ ปาปุณิสฺสติ, อิมํ เม ภาตรา อุปติสฺเสน ทิฏฺฐํ ภวิสฺสติ, อชฺเชว มยา ปลายิตฺวา ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ อถ นํ ญาตกา กุมาริกาย สทฺธิํ เอกยานํ อาโรเปตฺวา อาทาย ปกฺกมิํสุฯ

โส โถกํ คนฺตฺวา สรีรกิจฺจํ อปทิสิตฺวา ‘‘ฐเปถ ตาว ยานํ, โอตริตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ ยานา โอตริตฺวา เอกสฺมิํ คุมฺเพ โถกํ ปปญฺจํ กตฺวา อคมาสิฯ ปุนปิ โถกํ คนฺตฺวา เตเนว อปเทเสน โอตริตฺวา อภิรุหิ, ปุนปิ ตเถว อกาสิฯ อถสฺส ญาตกา ‘‘อทฺธา อิมสฺส อุฏฺฐานานิ วตฺตนฺตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา นาติทฬฺหํ อารกฺขํ กริํสุฯ โส ปุนปิ โถกํ คนฺตฺวา เตเนว อปเทเสน โอตริตฺวา ‘‘ตุมฺเห ปาเชนฺโต ปุรโต คจฺฉถ, มยํ ปจฺฉโต สณิกํ อาคมิสฺสามา’’ติ วตฺวา โอตริตฺวา คุมฺพาภิมุโข อโหสิฯ ญาตกาปิสฺส ‘‘ปจฺฉโต อาคมิสฺสตี’’ติ สญฺญาย ยานํ ปาเชนฺตา คมิํสุฯ

โสปิ ตโต ปลายิตฺวา เอกสฺมิํ ปเทเส ติํสมตฺตา ภิกฺขู วสนฺติ, เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘ปพฺพาเชถ มํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อาวุโส, ตฺวํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต, มยํ เต ราชปุตฺตภาวํ วา อมจฺจปุตฺตภาวํ วา น ชานาม, กถํ ปพฺพาเชสฺสามา’’ติ? ‘‘ตุมฺเห มํ, ภนฺเต, น ชานาถา’’ติ? ‘‘น ชานามาวุโส’’ติฯ ‘‘อหํ อุปติสฺสสฺส กนิฏฺฐภาติโก’’ติฯ ‘‘โก เอส อุปติสฺโส นามา’’ติ? ‘‘ภนฺเต, ภทฺทนฺตา มม ภาตรํ ‘สาริปุตฺโต’ติ วทนฺติ, ตสฺมา มยา ‘อุปติสฺโส’ติ วุตฺเต น ชานนฺตี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ตฺวํ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส กนิฏฺฐภาติโก’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เตน หิ เอหิ, ภาตรา เต อนุญฺญาตเมวา’’ติ วตฺวา ภิกฺขู ตสฺส อาภรณานิ โอมุญฺจาเปตฺวา เอกมนฺตํ ฐเปตฺวา ตํ ปพฺพาเชตฺวา เถรสฺส สาสนํ ปหิณิํสุฯ เถโร ตํ สุตฺวา ภควโต อาโรเจสิ – ‘‘ภนฺเต, ‘อารญฺญิกภิกฺขูหิ กิร เรวโต ปพฺพาชิโต’ติ สาสนํ ปหิณิํสุ, คนฺตฺวา ตํ ปสฺสิตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติฯ สตฺถา ‘‘อธิวาเสหิ ตาว, สาริปุตฺตา’’ติ คนฺตุํ น อทาสิฯ เถโร ปุน กติปาหจฺจเยน สตฺถารํ อาปุจฺฉิฯ สตฺถา ‘‘อธิวาเสหิ ตาว, สาริปุตฺต, มยมฺปิ อาคมิสฺสามา’’ติ เนว คนฺตุํ อทาสิฯ

สามเณโรปิ ‘‘สจาหํ อิธ วสิสฺสามิ , ญาตกา มํ อนุพนฺธิตฺวา ปกฺโกสิสฺสนฺตี’’ติ เตสํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย จาริกํ จรมาโน ตโต ติํสโยชนิเก ฐาเน ขทิรวนํ คนฺตฺวา อนฺโตวสฺเสเยว เตมาสพฺภนฺตเร สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เถโรปิ ปวาเรตฺวา สตฺถารํ ปุน ตตฺถ คมนตฺถาย อาปุจฺฉิฯ สตฺถา ‘‘มยมฺปิ คมิสฺสาม, สาริปุตฺตา’’ติ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ นิกฺขมิฯ โถกํ คตกาเล อานนฺทตฺเถโร ทฺเวธาปเถ ฐตฺวา สตฺถารํ อาห – ‘‘ภนฺเต, เรวตสฺส สนฺติกํ คมนมคฺเคสุ อยํ ปริหารปโถ สฏฺฐิโยชนิโก มนุสฺสาวาโส, อยํ อุชุมคฺโค ติํสโยชนิโก อมนุสฺสปริคฺคหิโต, กตเรน คจฺฉามา’’ติฯ ‘‘สีวลิ, ปน, อานนฺท, อมฺเหหิ สทฺธิํ อาคโต’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘สเจ, สีวลิ, อาคโต, อุชุมคฺคเมว คณฺหาหี’’ติฯ

สตฺถา กิร ‘‘อหํ ตุมฺหากํ ยาคุภตฺตํ อุปฺปาเทสฺสามิ, อุชุมคฺคํ คณฺหาหี’’ติ อวตฺวา ‘‘เตสํ เตสํ ชนานํ ปุญฺญสฺส วิปากทานฏฺฐานํ เอต’’นฺติ ญตฺวา ‘‘สเจ, สีวลิ, อาคโต, อุชุมคฺคํ คณฺหาหี’’ติ อาหฯ สตฺถริ ปน ตํ มคฺคํ ปฏิปนฺเน เทวตา ‘‘อมฺหากํ อยฺยสฺส สีวลิตฺเถรสฺส สกฺการํ กริสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา เอเกกโยชเน วิหาเร กาเรตฺวา เอกโยชนโต อุทฺธํ คนฺตุํ อทตฺวา ปาโต วุฏฺฐาย ทิพฺพยาคุอาทีนิ คเหตฺวา, ‘‘อยฺโย, โน สีวลิตฺเถโร กหํ นิสินฺโน’’ติ วิจรนฺติฯ เถโร อตฺตโน อภิหฏํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทาเปสิฯ เอวํ สตฺถา สปริวาโร ติํสโยชนิกํ กนฺตารํ สีวลิตฺเถรสฺส ปุญฺญํ อนุภวมาโนว อาคมาสิฯ เรวตตฺเถโรปิ สตฺถุ อาคมนํ ญตฺวา ภควโต คนฺธกุฏิํ มาเปตฺวา ปญฺจ กูฏาคารสตานิ, ปญฺจ จงฺกมนสตานิ, ปญฺจรตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานสตานิ จ มาเปสิฯ สตฺถา ตสฺส สนฺติเก มาสมตฺตเมว วสิฯ ตสฺมิํ วสมาโนปิ สีวลิตฺเถรสฺเสว ปุญฺญํ อนุภวิฯ

ตตฺถ ปน ทฺเว มหลฺลกภิกฺขู สตฺถุ ขทิรวนํ ปวิสนกาเล เอวํ จินฺตยิํสุ – ‘‘อยํ ภิกฺขุ เอตฺตกํ นวกมฺมํ กโรนฺโต กิํ สกฺขิสฺสติ สมณธมฺมํ กาตุํ, สตฺถา ‘สาริปุตฺตสฺส กนิฏฺโฐ’ติ มุโขโลกนกิจฺจํ กโรนฺโต เอวรูปสฺส นวกมฺมิกสฺส ภิกฺขุสฺส สนฺติกํ อาคโต’’ติฯ สตฺถาปิ ตํ ทิวสํ ปจฺจูสกาเล โลกํ โวโลเกตฺวา เต ภิกฺขู ทิสฺวา เตสํ จิตฺตาจารํ อญฺญาสิฯ ตสฺมา ตตฺถ มาสมตฺตํ วสิตฺวา นิกฺขมนทิวเส ยถา เต ภิกฺขู อตฺตโน เตลนาฬิญฺจ อุทกตุมฺพญฺจ อุปาหนานิ จ ปมุสฺสนฺติ, ตถา อธิฏฺฐหิตฺวา นิกฺขมนฺโต วิหารูปจารโต พหิ นิกฺขนฺตกาเล อิทฺธิํ วิสฺสชฺเชสิฯ อถ เต ภิกฺขู ‘‘มยา อิทญฺจิทญฺจ ปมุฏฺฐํ , มยาปิ ปมุฏฺฐ’’นฺติ อุโภปิ นิวตฺติตฺวา ตํ ฐานํ อสลฺลกฺเขตฺวา ขทิรรุกฺขกณฺฏเกหิ วิชฺฌมานา วิจริตฺวา เอกสฺมิํ ขทิรรุกฺเข โอลมฺพนฺตํ อตฺตโน ภณฺฑกํ ทิสฺวา อาทาย ปกฺกมิํสุฯ สตฺถาปิ ภิกฺขุสงฺฆํ อาทาย ปุน มาสมตฺเตเนว สีวลิตฺเถรสฺส ปุญฺญํ อนุภวมาโน ปฏิคนฺตฺวา ปุพฺพารามํ ปาวิสิฯ

อถ เต มหลฺลกภิกฺขู ปาโตว มุขํ โธวิตฺวา ‘‘อาคนฺตุกภตฺตทายิกาย วิสาขาย ฆรํ ยาคุํ ปิวิสฺสามา’’ติ คนฺตฺวา ยาคุํ ปิวิตฺวา ขชฺชกํ ขาทิตฺวา นิสีทิํสุฯ อถ เน วิสาขา ปุจฺฉิ – ‘‘ตุมฺเหปิ, ภนฺเต, สตฺถารา สทฺธิํ เรวตตฺเถรสฺส วสนฏฺฐานํ อคมิตฺถา’’ติฯ ‘‘อาม, อุปาสิเกติ, รมณียํ, ภนฺเต, เถรสฺส วสนฏฺฐาน’’นฺติฯ ‘‘กุโต ตสฺส รมณียตา เสตกณฺฏกขทิรรุกฺขคหนํ เปตานํ นิวาสนฏฺฐานสทิสํ อุปาสิเก’’ติฯ อถญฺเญ ทฺเว ทหรภิกฺขู อาคมิํสุฯ

อุปาสิกา เตสมฺปิ ยาคุขชฺชกํ ทตฺวา ตเถว ปฏิปุจฺฉิ ฯ เต อาหํสุ – ‘‘น สกฺกา อุปาสิเก วณฺเณตุํ, สุธมฺมเทวสภาสทิสํ อิทฺธิยา อภิสงฺขตํ วิย เถรสฺส วสนฏฺฐาน’’นฺติฯ อุปาสิกา จินฺเตสิ – ‘‘ปฐมํ อาคตา ภิกฺขู อญฺญถา วทิํสุ, อิเม อญฺญถา วทนฺติ, ปฐมํ อาคตา ภิกฺขู กิญฺจิเทว ปมุสฺสิตฺวา อิทฺธิยา วิสฺสฏฺฐกาเล ปฏินิวตฺติตฺวา คตา ภวิสฺสนฺติ, อิเม ปน อิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวา นิมฺมิตกาเล คตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ อตฺตโน ปณฺฑิตภาเวน เอตมตฺถํ ญตฺวา ‘‘สตฺถารํ อาคตกาเล ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ อฏฺฐาสิฯ ตโต มุหุตฺตํเยว สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต วิสาขาย เคหํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ สา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ สกฺกจฺจํ ปริวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปฏิปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเหหิ สทฺธิํ คตภิกฺขูสุ เอกจฺเจ เรวตตฺเถรสฺส วสนฏฺฐานํ ‘ขทิรคหนํ อรญฺญ’นฺติ วทนฺติ, เอกจฺเจ ‘รมณีย’นฺติ, กิํ นุ โข เอต’’นฺติ? ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘อุปาสิเก คาโม วา โหตุ อรญฺญํ วา, ยสฺมิํ ฐาเน อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ รมณียเมวา’’ติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[98]

‘‘คาเม วา ยทิ วารญฺเญ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;

ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยก’’นฺติฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ อรหนฺโต คามนฺเต กายวิเวกํ น ลภนฺติ, จิตฺตวิเวกํ ปน ลภนฺเตวฯ เตสญฺหิ ทิพฺพปฏิภาคานิปิ อารมฺมณานิ จิตฺตํ จาเลตุํ น สกฺโกนฺติฯ ตสฺมา คาโม วา โหตุ อรญฺญาทีนํ วา อญฺญตรํ, ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยกนฺติ โส ภูมิปเทโส รมณีโย เอวาติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

อปเรน สมเยน ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, เกน นุ โข การเณน อายสฺมา สีวลิตฺเถโร สตฺตทิวสสตฺตมาสาธิกานิ สตฺต วสฺสานิ มาตุ กุจฺฉิยํ วสิ, เกน นิรเย ปจฺจิ, เกน นิสฺสนฺเทน ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต ชาโต’’ติ? สตฺถา ตํ กถํ สุตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, กิํ กเถถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิทํ นามา’’ติ วุตฺเต ตสฺสายสฺมโต ปุพฺพกมฺมํ กเถนฺโต อาห –

ภิกฺขเว , อิโต เอกนวุติกปฺเป วิปสฺสี ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา เอกสฺมิํ สมเย ชนปทจาริกํ จริตฺวา ปิตุ นครํ ปจฺจาคมาสิฯ ราชา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาคนฺตุกทานํ สชฺเชตฺวา นาครานํ สาสนํ เปเสสิ ‘‘อาคนฺตฺวา มยฺหํ ทาเน สหายกา โหนฺตู’’ติฯ เต ตถา กตฺวา ‘‘รญฺญา ทินฺนทานโต อติเรกตรํ ทสฺสามา’’ติ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส ทานํ ปฏิยาเทตฺวา รญฺโญ สาสนํ ปหิณิํสุฯ ราชา อาคนฺตฺวา เตสํ ทานํ ทิสฺวา ‘‘อิโต อธิกตรํ ทสฺสามี’’ติ ปุนทิวสตฺถาย สตฺถารํ นิมนฺเตสิ, เนว ราชา นาคเร ปราเชตุํ สกฺขิ, น นาครา ราชานํฯ นาครา ฉฏฺเฐ วาเร ‘‘สฺเว ทานิ ยถา ‘อิมสฺมิํ ทาเน อิทํ นาม นตฺถี’ติ น สกฺกา โหติ วตฺตุํ, เอวํ ทานํ ทสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา ปุนทิวเส ทานํ ปฏิยาเทตฺวา ‘‘กิํ นุ โข เอตฺถ นตฺถี’’ติ โอโลเกนฺตา อลฺลมธุเมว น อทฺทสํสุฯ ปกฺกมธุ ปน พหุํ อตฺถิฯ เต อลฺลมธุสฺสตฺถาย จตูสุ นครทฺวาเรสุ จตฺตาริ กหาปณสหสฺสานิ คาหาเปตฺวา ปหิณิํสุฯ อเถโก ชนปทมนุสฺโส คามโภชกํ ปสฺสิตุํ อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค มธุปฏลํ ทิสฺวา มกฺขิกา ปลาเปตฺวา สาขํ ฉินฺทิตฺวา สาขาทณฺฑเกเนว สทฺธิํ มธุปฏลํ อาทาย ‘‘คามโภชกสฺส ทสฺสามี’’ติ นครํ ปาวิสิฯ มธุอตฺถาย คโต ตํ ทิสฺวา, ‘‘อมฺโภ, วิกฺกิณิยํ มธุ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น วิกฺกิณิยํ, สามี’’ติฯ ‘‘หนฺท, อิมํ กหาปณํ คเหตฺวา เทหี’’ติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘อิมํ มธุปฏลํ ปาทมตฺตมฺปิ น อคฺฆติ, อยํ ปน กหาปณํ เทติฯ พหุกหาปณโก มญฺเญ, มยา วฑฺเฒตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ อถ นํ ‘‘น เทมี’’ติ อาห, ‘‘เตน หิ ทฺเว กหาปเณ คณฺหาหี’’ติฯ ‘‘ทฺวีหิปิ น เทมี’’ติฯ เอวํ ตาว วฑฺเฒสิ, ยาว โส ‘‘เตน หิ อิทํ สหสฺสํ คณฺหาหี’’ติ ภณฺฑิกํ อุปเนสิฯ

อถ นํ โส อาห – ‘‘กิํ นุ โข ตฺวํ อุมฺมตฺตโก , อุทาหุ กหาปณานํ ฐปโนกาสํ น ลภสิ, ปาทมฺปิ น อคฺฆนกํ มธุํ ‘สหสฺสํ คเหตฺวา เทหี’ติ วทสิ, ‘กิํ นาเมต’’’นฺติ? ‘ชานามหํ, โภ, อิมินา ปน เม กมฺมํ อตฺถิ, เตเนวํ วทามี’ติฯ ‘‘กิํ กมฺมํ, สามี’’ติ? ‘‘อมฺเหหิ วิปสฺสีพุทฺธสฺส อฏฺฐสฏฺฐิสมณสหสฺสปริวารสฺส มหาทานํ สชฺชิตํ, ตตฺเรกํ อลฺลมธุเมว นตฺถิ, ตสฺมา เอวํ คณฺหามี’’ติฯ เอวํ, สนฺเต, นาหํ มูเลน ทสฺสามิ, สเจ ‘‘อหมฺปิ ทาเน ปตฺติํ ลภิสฺสามิ, ทสฺสามี’’ติฯ โส คนฺตฺวา นาครานํ ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ

นาครา ตสฺส สทฺธาย พลวภาวํ ญตฺวา, ‘‘สาธุ, ปตฺติโก โหตู’’ติ ปฏิชานิํสุ, เต พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา ยาคุขชฺชกํ ทตฺวา มหติํ สุวณฺณปาติํ อาหราเปตฺวา มธุปฏลํ ปีฬาเปสุํฯ เตเนว มนุสฺเสน ปณฺณาการตฺถาย ทธิวารโกปิ อาหโฏ อตฺถิ, โส ตมฺปิ ทธิํ ปาติยํ อากิริตฺวา เตน มธุนา สํสนฺทิตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาทิโต ปฏฺฐาย อทาสิฯ ตํ ยาวทตฺถํ คณฺหนฺตานํ สพฺเพสํ ปาปุณิ อุตฺตริมฺปิ อวสิฏฺฐํ อโหสิเยวฯ ‘‘เอวํ โถกํ มธุ กถํ ตาว พหูนํ ปาปุณี’’ติ น จินฺเตตพฺพํฯ ตญฺหิ พุทฺธานุภาเวน ปาปุณิฯ พุทฺธวิสโย น จินฺเตตพฺโพฯ จตฺตาริ หิ ‘‘อจินฺเตยฺยานี’’ติ (อ. นิ. 4.77) วุตฺตานิฯ ตานิ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺเสว ภาคี โหตีติฯ โส ปุริโส เอตฺตกํ กมฺมํ กตฺวา อายุปริโยสาเน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เอตฺตกํ กาลํ สํสรนฺโต เอกสฺมิํ สมเย เทวโลกา จวิตฺวา พาราณสิยํ ราชกุเล นิพฺพตฺโต ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ปาปุณิฯ โส ‘‘เอกํ นครํ คณฺหิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ปริวาเรสิ, นาครานญฺจ สาสนํ ปหิณิ ‘‘รชฺชํ วา เม เทนฺตุ ยุทฺธํ วา’’ติฯ เต ‘‘เนว รชฺชํ ทสฺสาม, น ยุทฺธ’’นฺติ วตฺวา จูฬทฺวาเรหิ นิกฺขมิตฺวา ทารูทกาทีนิ อาหรนฺติ, สพฺพกิจฺจานิ กโรนฺติฯ

อิตโรปิ จตฺตาริ มหาทฺวารานิ รกฺขนฺโต สตฺตมาสาธิกานิ สตฺต วสฺสานิ นครํ อุปรุนฺธิฯ อถสฺส มาตา ‘‘กิํ เม ปุตฺโต กโรตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิทํ นาม เทวี’’ติ ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘พาโล มม ปุตฺโต, คจฺฉถ, ตสฺส ‘จูฬทฺวารานิปิ ปิธาย นครํ อุปรุนฺธตู’ติ วเทถา’’ติฯ โส มาตุ สาสนํ สุตฺวา ตถา อกาสิฯ นาคราปิ พหิ นิกฺขมิตุํ อลภนฺตา สตฺตเม ทิวเส อตฺตโน ราชานํ มาเรตฺวา ตสฺส รชฺชํ อทํสุฯ โส อิมํ กมฺมํ กตฺวา อายุปริโยสาเน อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา ยาวายํ ปถวี โยชนมตฺตํ อุสฺสนฺนา, ตาว นิรเย ปจฺจิตฺวา จตุนฺนํ จูฬทฺวารานํ ปิทหิตตฺตา ตโต จุโต ตสฺสา เอว มาตุ กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา สตฺตมาสาธิกานิ สตฺต วสฺสานิ อนฺโตกุจฺฉิสฺมิํ วสิตฺวา สตฺต ทิวสานิ โยนิมุเข ติริยํ นิปชฺชิฯ เอวํ, ภิกฺขเว, สีวลิ, ตทา นครํ อุปรุนฺธิตฺวา คหิตกมฺเมน เอตฺตกํ กาลํ นิรเย ปจฺจิตฺวา จตุนฺนํ จูฬทฺวารานํ ปิทหิตตฺตา ตโต จุโต ตสฺสา เอว มาตุ กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา เอตฺตกํ กาลํ กุจฺฉิยํ วสิฯ นวมธุโน ทินฺนตฺตา ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต ชาโตติฯ

ปุเนกทิวสํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อโห สามเณรสฺส ลาโภ, อโห ปุญฺญํ, เยน เอกเกน ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ปญฺจกูฏาคารสตาทีนิ กตานี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต, ‘‘ภิกฺขเว, มยฺหํ ปุตฺตสฺส เนว ปุญฺญํ อตฺถิ, น ปาปํ, อุภยมสฺส ปหีน’’นฺติ วตฺวา พฺราหฺมณวคฺเค อิมํ คาถมาห –

‘‘โยธ ปุญฺญญฺจ ปาปญฺจ, อุโภ สงฺคมุปจฺจคา;

อโสกํ วิรชํ สุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติฯ (ธ. ป. 412);

ขทิรวนิยเรวตตฺเถรวตฺถุ นวมํฯ

10. อญฺญตรอิตฺถิวตฺถุ

รมณียานีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ อิตฺถิํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอโก กิร ปิณฺฑปาติโก ภิกฺขุ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา เอกํ ชิณฺณอุยฺยานํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กโรติฯ เอกา นครโสภินี อิตฺถี ปุริเสน สทฺธิํ ‘‘อหํ อสุกฏฺฐานํ นาม คมิสฺสามิ, ตฺวํ ตตฺถ อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ สงฺเกตํ กตฺวา อคมาสิฯ โส ปุริโส นาคจฺฉิฯ สา ตสฺส อาคมนมคฺคํ โอโลเกนฺตี ตํ อทิสฺวา อุกฺกณฺฐิตฺวา อิโต จิโต จ วิจรมานา ตํ อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา เถรํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺนํ ทิสฺวา อิโต จิโต จ โอโลกยมานา อญฺญํ กญฺจิ อทิสฺวา ‘‘อยญฺจ ปุริโส เอว, อิมสฺส จิตฺตํ ปโมเหสฺสามี’’ติ ตสฺส ปุรโต ฐตฺวา ปุนปฺปุนํ นิวตฺถสาฏกํ โมเจตฺวา นิวาเสติ, เกเส มุญฺจิตฺวา พนฺธติ, ปาณิํ ปหริตฺวา หสติฯ เถรสฺส สํเวโค อุปฺปชฺชิตฺวา สกลสรีรํ ผริฯ โส ‘‘กิํ นุ โข อิท’’นฺติ จินฺเตสิฯ