ตสฺสตฺโถ – ยสฺส ภิกฺขุโน เฉเกน สารถินา สุทนฺตา อสฺสา วิย ฉ อินฺทฺริยานิ สมถํ ทนฺตภาวํ นิพฺพิเสวนภาวํ คตานิ, ตสฺส นววิธํ มานํ ปหาย ฐิตตฺตา ปหีนมานสฺส จตุนฺนํ อาสวานํ อภาเวน อนาสวสฺสฯ ตาทิโนติ ตาทิภาวสณฺฐิตสฺส ตถารูปสฺส เทวาปิ ปิหยนฺติ, มนุสฺสาปิ ทสฺสนญฺจ อาคมนญฺจ ปตฺเถนฺติเยวาติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

มหากจฺจายนตฺเถรวตฺถุ ปญฺจมํฯ

6. สาริปุตฺตตฺเถรวตฺถุ

ปถวิสโมติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาริปุตฺตตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ สมเย อายสฺมา สาริปุตฺโต วุฏฺฐวสฺโส จาริกํ ปกฺกมิตุกาโม ภควนฺตํ อาปุจฺฉิตฺวา วนฺทิตฺวา อตฺตโน ปริวาเรน สทฺธิํ นิกฺขมิฯ อญฺเญปิ พหู ภิกฺขู เถรํ อนุคจฺฉิํสุฯ เถโร จ นามโคตฺตวเสน ปญฺญายมาเน ภิกฺขู นามโคตฺตวเสน กเถตฺวา นิวตฺตาเปสิฯ อญฺญตโร นามโคตฺตวเสน อปากโฏ ภิกฺขุ จินฺเตสิ – ‘‘อโห วต มมฺปิ นามโคตฺตวเสน ปคฺคณฺหนฺโต กเถตฺวา นิวตฺตาเปยฺยา’’ติ เถโร มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส อนฺตเร ตํ น สลฺลกฺเขสิฯ โส ‘‘อญฺเญ วิย ภิกฺขู น มํ ปคฺคณฺหาตี’’ติ เถเร อาฆาตํ พนฺธิฯ เถรสฺสปิ สงฺฆาฏิกณฺโณ ตสฺส ภิกฺขุโน สรีรํ ผุสิ, เตนาปิ อาฆาตํ พนฺธิเยวฯ โส ‘‘ทานิ เถโร วิหารูปจารํ อติกฺกนฺโต ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อายสฺมา มํ, ภนฺเต, สาริปุตฺโต ตุมฺหากํ อคฺคสาวโกมฺหีติ กณฺณสกฺขลิํ ภินฺทนฺโต วิย ปหริตฺวา อขมาเปตฺวาว จาริกํ ปกฺกนฺโต’’ติ อาหฯ สตฺถา เถรํ ปกฺโกสาเปสิฯ

ตสฺมิํ ขเณ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร จ อานนฺทตฺเถโร จ จินฺเตสุํ – ‘‘อมฺหากํ อคฺคเชฏฺฐภาตรา อิมสฺส ภิกฺขุโน อปหฏภาวํ สตฺถา โน น ชานาติ, สีหนาทํ ปน นทาเปตุกาโม ภวิสฺสตีติ ปริสํ สนฺนิปาตาเปสฺสามา’’ติฯ

เต กุญฺจิกหตฺถา ปริเวณทฺวารานิ วิวริตฺวา ‘‘อภิกฺกมถายสฺมนฺโต , อภิกฺกมถายสฺมนฺโต, อิทานายสฺมา สาริปุตฺโต ภควโต สมฺมุขา สีหนาทํ นทิสฺสตี’’ติ (อ. นิ. 9.11) มหาภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตสุํฯ เถโรปิ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิฯ อถ นํ สตฺถา ตมตฺถํ ปุจฺฉิฯ เถโร ‘‘นายํ ภิกฺขุ มยา ปหโฏ’’ติ อวตฺวาว อตฺตโน คุณกถํ กเถนฺโต ‘‘ยสฺส นูน, ภนฺเต, กาเย กายคตาสติ อนุปฏฺฐิตา อสฺส, โส อิธ อญฺญตรํ สพฺรหฺมจาริํ อาสชฺช อปฺปฏินิสฺสชฺช จาริกํ ปกฺกเมยฺยา’’ติ วตฺวา ‘‘เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, ปถวิยํ สุจิมฺปิ นิกฺขิปนฺติ, อสุจิมฺปิ นิกฺขิปนฺตี’’ติอาทินา นเยน อตฺตโน ปถวีสมจิตฺตตญฺจ อาโปเตโชวาโย รโชหรณจณฺฑาลกุมารกอุสภฉินฺนวิสาณสมจิตฺตตญฺจ อหิกุณปาทีหิ วิย อตฺตโน กาเยน อฏฺฏิยนญฺจ เมทกถาลิกา วิย อตฺตโน กายปริหรณญฺจ ปกาเสสิฯ อิมาหิ จ ปน นวหิ อุปมาหิ เถเร อตฺตโน คุเณ กเถนฺเต นวสุปิ ฐาเนสุ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปถวี กมฺปิฯ รโชหรณจณฺฑาลกุมารกเมทกถาลิโก ปมานํ ปน อาหรณกาเล ปุถุชฺชนา ภิกฺขู อสฺสูนิ สนฺธาเรตุํ นาสกฺขิํสุ, ขีณาสวานํ ธมฺมสํเวโค อุทปาทิฯ

เถเร อตฺตโน คุณํ กเถนฺเตเยว อพฺภาจิกฺขนกสฺส ภิกฺขุโน สกลสรีเร ฑาโห อุปฺปชฺชิ, โส ตาวเทว ภควโต ปาเทสุ ปติตฺวา อตฺตโน อพฺภาจิกฺขนโทสํ ปกาเสตฺวา อจฺจยํ เทเสสิฯ สตฺถา เถรํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘สาริปุตฺต, ขม อิมสฺส โมฆปุริสสฺส, ยาวสฺส สตฺตธา มุทฺธา น ผลตี’’ติ อาหฯ เถโร อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ‘‘ขมามหํ, ภนฺเต, ตสฺส อายสฺมโต, ขมตุ จ เม โส อายสฺมา, สเจ มยฺหํ โทโส อตฺถี’’ติ อาหฯ ภิกฺขู กถยิํสุ ‘‘ปสฺสถ ทานาวุโส, เถรสฺส อโนปมคุณํ, เอวรูปสฺส นาม มุสาวาเทน อพฺภาจิกฺขนกสฺส ภิกฺขุโน อุปริ อปฺปมตฺตกมฺปิ โกปํ วา โทสํ วา อกตฺวา สยเมว อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ขมาเปตี’’ติฯ

‘‘สตฺถา ตํ กถํ สุตฺวา, ภิกฺขเว, กิํ กเถถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิทํ นาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต, ‘‘น ภิกฺขเว, สกฺกา สาริปุตฺตสทิสานํ โกปํ วา โทสํ วา อุปฺปาเทตุํ , มหาปถวีสทิสํ, ภิกฺขเว, อินฺทขีลสทิสํ ปสนฺนอุทกรหทสทิสญฺจ สาริปุตฺตสฺส จิตฺต’’นฺติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[95]

‘‘ปถวิสโม โน วิรุชฺฌติ,

อินฺทขิลุปโม ตาทิ สุพฺพโต;

รหโทว อเปตกทฺทโม,

สํสารา น ภวนฺติ ตาทิโน’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, ยถา นาม ปถวิยํ สุจีนิ คนฺธมาลาทีนิปิ นิกฺขิปนฺติ, อสุจีนิ มุตฺตกรีสาทีนิปิ นิกฺขิปนฺติ, ยถา นาม นครทฺวาเร นิขาตํ อินฺทขีลํ ทารกาทโย โอมุตฺเตนฺติปิ อูหทนฺติปิ, อปเร ปน ตํ คนฺธมาลาทีหิ สกฺกโรนฺติฯ ตตฺถ ปถวิยา อินฺทขีลสฺส จ เนว อนุโรโธ อุปฺปชฺชติ, น วิโรโธ; เอวเมว ยฺวายํ ขีณาสโว ภิกฺขุ อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ อกมฺปิยภาเวน ตาทิ, วตานํ สุนฺทรตาย สุพฺพโตฯ โส ‘‘อิเม มํ จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกโรนฺติ, อิเม ปน น สกฺกโรนฺตี’’ติ สกฺการญฺจ อสกฺการญฺจ กโรนฺเตสุ เนว อนุรุชฺฌติ, โน วิรุชฺฌติ, อถ โข ปถวิสโม จ อินฺทขิลุปโม เอว จ โหติฯ ยถา จ อปคตกทฺทโม รหโท ปสนฺโนทโก โหติ, เอวํ อปคตกิเลสตาย ราคกทฺทมาทีหิ อกทฺทโม วิปฺปสนฺโนว โหติฯ ตาทิโนติ ตสฺส ปน เอวรูปสฺส สุคติทุคฺคตีสุ สํสรณวเสน สํสารา นาม น โหนฺตีติฯ

เทสนาวสาเน นว ภิกฺขุสหสฺสานิ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสูติฯ

สาริปุตฺตตฺเถรวตฺถุ ฉฏฺฐํฯ

7. โกสมฺพิวาสีติสฺสตฺเถรสามเณรวตฺถุ

สนฺตํ ตสฺส มนํ โหตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ติสฺสตฺเถรสฺส สามเณรํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอโก กิร โกสมฺพิวาสี กุลปุตฺโต สตฺถุ สาสเน ปพฺพชิตฺวา ลทฺธุปสมฺปโท ‘‘โกสมฺพิวาสีติสฺสตฺเถโร’’ติ ปญฺญายิฯ