นิพฺพานญฺหิ ราคโทสโมหานํ อภาเวน สุญฺญโต, เตหิ จ วิมุตฺตนฺติ สุญฺญโต วิโมกฺโข, ตถา ราคาทินิมิตฺตานํ อภาเวน อนิมิตฺตํ, เตหิ จ วิมุตฺตนฺติ อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, ราคาทิปณิธีนํ ปน อภาเวน อปฺปณิหิตํ , เตหิ จ วิมุตฺตนฺติ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขติ วุจฺจติฯ ผลสมาปตฺติวเสน ตํ อารมฺมณํ กตฺวา วิหรนฺตานํ อยํ ติวิโธ วิโมกฺโข เยสํ โคจโรฯ คติ เตสํ ทุรนฺนยาติ ยถา นาม อากาเสน คตานํ สกุณานํ ปทนิกฺเขปสฺส อทสฺสเนน คติ ทุรนฺนยา น สกฺกา ชานิตุํ, เอวเมว เยสํ อยํ ทุวิโธ สนฺนิจโย นตฺถิ, อิมาหิ จ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริญฺญาตโภชนา, เยสญฺจ อยํ วุตฺตปฺปกาโร วิโมกฺโข โคจโร, เตสํ ตโย ภวา, จตสฺโส โยนิโย, ปญฺจ คติโย, สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย, นว สตฺตาวาสาติ อิเมสุ ปญฺจสุ โกฏฺฐาเสสุ อิมินา นาม คตาติ คมนสฺส อปญฺญายนโต คติ ทุรนฺนยา น สกฺกา ปญฺญาเปตุนฺติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

เพลฏฺฐสีสตฺเถรวตฺถุ ตติยํฯ

4. อนุรุทฺธตฺเถรวตฺถุ

ยสฺสาสวาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อนุรุทฺธตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ ทิวเส เถโร ชิณฺณจีวโร สงฺการกูฏาทีสุ จีวรํ ปริเยสติฯ ตสฺส อิโต ตติเย อตฺตภาเว ปุราณทุติยิกา ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ชาลินี นาม เทวธีตา อโหสิฯ สา เถรํ โจฬกานิ ปริเยสมานํ ทิสฺวา เถรสฺส อตฺถาย เตรสหตฺถายตานิ จตุหตฺถวิตฺถตานิ ตีณิ ทิพฺพทุสฺสานิ คเหตฺวา ‘‘สจาหํ อิมานิ อิมินา นีหาเรน ทสฺสามิ, เถโร น คณฺหิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺส โจฬกานิ ปริเยสมานสฺส ปุรโต เอกสฺมิํ สงฺการกูเฏ ยถา เนสํ ทสนฺตมตฺตเมว ปญฺญายติ, ตถา ฐเปสิฯ เถโร เตน มคฺเคน โจฬกปริเยสมานํ จรนฺโต เนสํ ทสนฺตํ ทิสฺวา ตตฺเถว คเหตฺวา อากฑฺฒมาโน วุตฺตปฺปมาณานิ ทิพฺพทุสฺสานิ ทิสฺวา ‘‘อุกฺกฏฺฐปํสุกูลํ วต อิท’’นฺติ อาทาย ปกฺกามิฯ

อถสฺส จีวรกรณทิวเส สตฺถา ปญฺจสตภิกฺขุปริวาโร วิหารํ คนฺตฺวา นิสีทิ, อสีติมหาเถราปิ ตตฺเถว นิสีทิํสุ, จีวรํ สิพฺเพตุํ มหากสฺสปตฺเถโร มูเล นิสีทิ, สาริปุตฺตตฺเถโร มชฺเฌ, อานนฺทตฺเถโร อคฺเค, ภิกฺขุสงฺโฆ สุตฺตํ วฏฺเฏสิ, สตฺถา สูจิปาสเก อาวุณิ, มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร เยน เยน อตฺโถ, ตํ ตํ อุปเนนฺโต วิจริฯ

เทวธีตาปิ อนฺโตคามํ ปวิสิตฺวา ‘‘โภนฺตา อยฺยสฺส โน อนุรุทฺธตฺเถรสฺส จีวรํ กโรนฺโต สตฺถา อสีติมหาสาวกปริวุโต ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ วิหาเร นิสีทิ, ยาคุอาทีนิ อาทาย วิหารํ คจฺฉถา’’ติ ภิกฺขํ สมาทเปสิฯ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโรปิ อนฺตราภตฺเต มหาชมฺพุเปสิํ อาหริ, ปญฺจสตา ภิกฺขู ปริกฺขีณํ ขาทิตุํ นาสกฺขิํสุฯ สกฺโก จีวรกรณฏฺฐาเน ภูมิปริภณฺฑมกาสิ, ภูมิ อลตฺตกรสรญฺชิตา วิย อโหสิฯ ภิกฺขูหิ ปริภุตฺตาวเสสานํ ยาคุขชฺชกภตฺตานํ มหาราสิ อโหสิฯ ภิกฺขู อุชฺฌายิํสุ ‘‘เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ กิํ เอวํพหุเกหิ ยาคุอาทีหิ, นนุ นาม ปมาณํ สลฺลกฺเขตฺวา เอตฺตกํ นาม อาหรถา’’ติ ญาตกา จ อุปฏฺฐากา จ วตฺตพฺพา สิยุํ, อนุรุทฺธตฺเถโร อตฺตโน ญาติอุปฏฺฐากานํ พหุภาวํ ญาเปตุกาโม มญฺเญ’’ติ, อถ เน สตฺถา ‘‘กิํ, ภิกฺขเว, กเถถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิทํ นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํ ปน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ อนุรุทฺเธน อาหราปิต’นฺติ มญฺญถา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, มม ปุตฺโต อนุรุทฺโธ เอวรูปํ วเทติฯ น หิ ขีณาสวา ปจฺจยปฏิสํยุตฺตํ กถํ กเถนฺติ, อยํ ปน ปิณฺฑปาโต เทวตานุภาเวน นิพฺพตฺโต’’ติ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[93]

‘‘ยสฺสาสวา ปริกฺขีณา, อาหาเร จ อนิสฺสิโต;

สุญฺญโต อนิมิตฺโต จ, วิโมกฺโข ยสฺส โคจโร;

อากาเสว สกุนฺตานํ, ปทํ ตสฺส ทุรนฺนย’’นฺติฯ

ตตฺถ ยสฺสาสวาติ ยสฺส จตฺตาโร อาสวา ปริกฺขีณาฯ อาหาเร จ อนิสฺสิโตติ อาหารสฺมิญฺจ ตณฺหาทิฏฺฐินิสฺสเยหิ อนิสฺสิโตฯ ปทํ ตสฺส ทุรนฺนยนฺติ ยถา อากาเส คจฺฉนฺตานํ สกุณานํ ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน ปาเทหิ อกฺกมิตฺวา คตา, อิทํ ฐานํ อุเรน ปหริตฺวา คตา, อิทํ สีเสน, อิทํ ปกฺเขหี’’ติ น สกฺกา ญาตุํ, เอวเมว เอวรูปสฺส ภิกฺขุโน ‘‘นิรยปเทน วา คโต, ติรจฺฉานโยนิปเทน วา’’ติอาทินา นเยน ปทํ ปญฺญาเปตุํ นาม น สกฺโกติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติ ผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

อนุรุทฺธตฺเถรวตฺถุ จตุตฺถํฯ

5. มหากจฺจายนตฺเถรวตฺถุ

ยสฺสินฺทฺริยานีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ปุพฺพาราเม วิหรนฺโต มหากจฺจายนตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ สมเย ภควา มหาปวารณาย มิคารมาตุยา ปาสาทสฺส เหฏฺฐา มหาสาวกปริวุโต นิสีทิฯ ตสฺมิํ สมเย มหากจฺจายนตฺเถโร อวนฺตีสุ วิหรติฯ โส ปนายสฺมา ทูรโตปิ อาคนฺตฺวา ธมฺมสฺสวนํ ปคฺคณฺหาติเยวฯ ตสฺมา มหาเถรา นิสีทนฺตา มหากจฺจายนตฺเถรสฺส อาสนํ ฐเปตฺวา นิสีทิํสุฯ สกฺโก เทวราชา ทฺวีหิ เทวโลเกหิ เทวปริสาย สทฺธิํ อาคนฺตฺวา ทิพฺพคนฺธมาลาทีหิ สตฺถารํ ปูเชตฺวา ฐิโต มหากจฺจายนตฺเถรํ อทิสฺวา กิํ นุ โข มม, อยฺโย, น ทิสฺสติ, สาธุ โข ปนสฺส สเจ อาคจฺเฉยฺยาติฯ เถโรปิ ตํ ขณญฺเญว อาคนฺตฺวา อตฺตโน อาสเน นิสินฺนเมว อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ สกฺโก เถรํ ทิสฺวา โคปฺผเกสุ ทฬฺหํ คเหตฺวา ‘‘สาธุ วต เม, อยฺโย, อาคโต, อหํ อยฺยสฺส อาคมนเมว ปจฺจาสีสามี’’ติ วตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปาเท สมฺพาหิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ ภิกฺขู อุชฺฌายิํสุฯ ‘‘สกฺโก มุขํ โอโลเกตฺวา สกฺการํ กโรติ, อวเสสมหาสาวกานํ เอวรูปํ สกฺการํ อกริตฺวา มหากจฺจายนํ ทิสฺวา เวเคน โคปฺผเกสุ คเหตฺวา ‘สาธุ วต เม, อยฺโย, อาคโต, อหํ อยฺยสฺส อาคมนเมว ปจฺจาสีสามี’ติ วตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปาเท สมฺพาหิตฺวา ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต’’ติฯ สตฺถา เตสํ ตํ กถํ สุตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, มม ปุตฺเตน มหากจฺจายเนน สทิสา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารา ภิกฺขู เทวานมฺปิ มนุสฺสานมฺปิ ปิยาเยวา’’ติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[94]

‘‘ยสฺสินฺทฺริยานิ สมถงฺคตานิ,

อสฺสา ยถา สารถินา สุทนฺตา;

ปหีนมานสฺส อนาสวสฺส,

เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน’’ติฯ