‘‘คตทฺธิโน วิโสกสฺส, วิปฺปมุตฺตสฺส สพฺพธิ;

สพฺพคนฺถปฺปหีนสฺส, ปริฬาโห น วิชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ คตทฺธิโนติ คตมคฺคสฺส กนฺตารทฺธา วฏฺฏทฺธาติ ทฺเว อทฺธา นามฯ เตสุ กนฺตารปฏิปนฺโน ยาว อิจฺฉิตฏฺฐานํ น ปาปุณาติ, ตาว อทฺธิโกเยว, เอตสฺมิํ ปน ปตฺเต คตทฺธิ นาม โหติฯ วฏฺฏสนฺนิสฺสิตาปิ สตฺตา ยาว วฏฺเฏ วสนฺติ, ตาว อทฺธิกา เอวฯ กสฺมา? วฏฺฏสฺส อเขปิตตฺตาฯ โสตาปนฺนาทโยปิ อทฺธิกา เอว, วฏฺฏํ ปน เขเปตฺวา ฐิโต ขีณาสโว คตทฺธิ นาม โหติฯ ตสฺส คตทฺธิโนฯ วิโสกสฺสาติ วฏฺฏมูลกสฺส โสกสฺส วิคตตฺตา วิโสกสฺสฯ วิปฺปมุตฺตสฺส สพฺพธีติ สพฺเพสุ ขนฺธาทิธมฺเมสุ วิปฺปมุตฺตสฺส, สพฺพคนฺถปฺปหีนสฺสาติ จตุนฺนมฺปิ คนฺถานํ ปหีนตฺตา สพฺพาคนฺถปฺปหีนสฺสฯ ปริฬาโห น วิชฺชตีติ ทุวิโธ ปริฬาโห กายิโก เจตสิโก จาติฯ เตสุ ขีณาสวสฺส สีตุณฺหาทิวเสน อุปฺปนฺนตฺตา กายิกปริฬาโห อนิพฺพุโตว, ตํ สนฺธาย ชีวโก ปุจฺฉติฯ สตฺถา ปน ธมฺมราชตาย เทสนาวิธิกุสลตาย เจตสิกปริฬาหวเสน เทสนํ วินิวตฺเตนฺโต, ‘‘ชีวก, ปรมตฺเถน เอวรูปสฺส ขีณาสวสฺส ปริฬาโห น วิชฺชตี’’ติ อาหฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

ชีวกปญฺหวตฺถุ ปฐมํฯ

2. มหากสฺสปตฺเถรวตฺถุ

อุยฺยุญฺชนฺตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต มหากสฺสปตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ สมเย สตฺถา ราชคเห วุฏฺฐวสฺโส ‘‘อทฺธมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสามี’’ติ ภิกฺขูนํ อาโรจาเปสิฯ วตฺตํ กิเรตํ พุทฺธานํ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ จาริกํ จริตุกามานํ ‘‘เอวํ ภิกฺขู อตฺตโน ปตฺตปจนจีวรรชนาทีนิ กตฺวา สุขํ คมิสฺสนฺตี’’ติ ‘‘อิทานิ อทฺธมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสามี’’ติ ภิกฺขูนํ อาโรจาปนํฯ

ภิกฺขูสุ ปน อตฺตโน ปตฺตจีวราทีนิ กโรนฺเตสุ มหากสฺสปตฺเถโรปิ จีวรานิ โธวิฯ ภิกฺขู อุชฺฌายิํสุ ‘‘เถโร กสฺมา จีวรานิ โธวติ, อิมสฺมิํ นคเร อนฺโต จ พหิ จ อฏฺฐารส มนุสฺสโกฏิโย วสนฺติ ฯ ตตฺถ เย เถรสฺส น ญาตกา, เต อุปฏฺฐากา, เย น อุปฏฺฐากา, เต ญาตกาฯ เต เถรสฺส จตูหิ ปจฺจเยหิ สมฺมานสกฺการํ กโรนฺติฯ เอตฺตกํ อุปการํ ปหาย เอส กหํ คมิสฺสติ? สเจปิ คจฺเฉยฺย, มาปมาทกนฺทรโต ปรํ น คมิสฺสตี’’ติฯ สตฺถา กิร ยํ กนฺทรํ ปตฺวา นิวตฺเตตพฺพยุตฺตเก ภิกฺขู ‘‘ตุมฺเห อิโต นิวตฺตถ, มา ปมชฺชิตฺถา’’ติ วทติฯ ตํ ‘‘มาปมาทกนฺทร’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

สตฺถาปิ จาริกํ ปกฺกมนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อิมสฺมิํ นคเร อนฺโต จ พหิ จ อฏฺฐารส มนุสฺสโกฏิโย วสนฺติฯ มนุสฺสานํ มงฺคลามงฺคลฏฺฐาเนสุ ภิกฺขูหิ คนฺตพฺพํ โหติ, น สกฺกา วิหารํ ตุจฺฉํ กาตุํ, กํ นุ โข นิวตฺเตสฺสามี’’ติ? อถสฺส เอตทโหสิ –‘‘กสฺสปสฺส เหเต มนุสฺสา ญาตกา จ อุปฏฺฐากา จ, กสฺสปํ นิวตฺเตตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส เถรํ อาห – ‘‘กสฺสป, น สกฺกา วิหารํ ตุจฺฉํ กาตุํ, มนุสฺสานํ มงฺคลามงฺคลฏฺฐาเนสุ ภิกฺขูหิ อตฺโถ โหติ, ตฺวํ อตฺตโน ปริสาย สทฺธิํ นิวตฺตสฺสู’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร ปริสํ อาทาย นิวตฺติฯ ภิกฺขู อุปชฺฌายิํสุ ‘‘ทิฏฺฐํ โว, อาวุโส, นนุ อิทาเนว อมฺเหหิ วุตฺตํ ‘มหากสฺสโป กสฺมา จีวรานิ โธวติ, น เอโส สตฺถารา สทฺธิํ คมิสฺสตี’ติ, ยํ อมฺเหหิ วุตฺตํ, ตเทว ชาต’’นฺติฯ สตฺถา ภิกฺขูนํ กถํ สุตฺวา นิวตฺติตฺวา ฐิโต อาห – ‘‘ภิกฺขเว, กิํ นาเมตํ กเถถา’’ติ? ‘‘มหากสฺสปตฺเถรํ อารพฺภ กเถม, ภนฺเต’’ติ อตฺตนา กถิตนิยาเมเนว สพฺพํ อาโรเจสุํฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ตุมฺเห กสฺสปํ ‘กุเลสุ จ ปจฺจเยสุ จ ลคฺโค’ติ วเทถ, โส ‘มม วจนํ กริสฺสามี’ติ นิวตฺโตฯ เอโส หิ ปุพฺเพ ปตฺถนํ กโรนฺโตเยว ‘จตูสุ ปจฺจเยสุ อลคฺโค จนฺทูปโม หุตฺวา กุลานิ อุปสงฺกมิตุํ สมตฺโถ ภเวยฺย’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิฯ นตฺเถตสฺส กุเล วา ปจฺจเย วา ลคฺโค, อหํ จนฺโทปมปฺปฏิปทญฺเจว (สํ. นิ. 2.146) อริยวํสปฺปฏิปทญฺจ กเถนฺโต มม ปุตฺตํ กสฺสปํ อาทิํ กตฺวา กเถสิ’’นฺติ อาหฯ

ภิกฺขู สตฺถารํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘ภนฺเต, กทา ปน เถเรน ปตฺถนา ฐปิตา’’ติ? ‘‘โสตุกามาตฺถ, ภิกฺขเว’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ สตฺถา เตสํ, ‘‘ภิกฺขเว, อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก ปทุมุตฺตโร นาม พุทฺโธ โลเก อุทปาที’’ติ วตฺวา ปทุมุตฺตรปาทมูเล เตน ฐปิตปตฺถนํ อาทิํ กตฺวา สพฺพํ เถรสฺส ปุพฺพจริตํ กเถสิฯ ตํ เถรปาฬิยํ (เถรคา. 1054 อาทโย) วิตฺถาริตเมวฯ สตฺถา ปน อิมํ เถรสฺส ปุพฺพจริตํ วิตฺถาเรตฺวา ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อหํ จนฺโทปมปฺปฏิปทญฺเจว อริยวํสปฺปฏิปทญฺจ มม ปุตฺตํ กสฺสปํ อาทิํ กตฺวา กเถสิํ, มม ปุตฺตสฺส กสฺสปสฺส ปจฺจเยสุ วา กุเลสุ วา วิหาเรสุ วา ปริเวเณสุ วา ลคฺโค นาม นตฺถิ , ปลฺลเล โอตริตฺวา ตตฺถ จริตฺวา คจฺฉนฺโต ราชหํโส วิย กตฺถจิ อลคฺโคเยว มม ปุตฺโต’’ติ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[91]

‘‘อุยฺยุญฺชนฺติ สตีมนฺโต, น นิเกเต รมนฺติ เต;

หํสาว ปลฺลลํ หิตฺวา, โอกโมกํ ชหนฺติ เต’’ติฯ

ตตฺถ อุยฺยุญฺชนฺติ สตีมนฺโตติ สติเวปุลฺลปฺปตฺตา ขีณาสวา อตฺตนา ปฏิวิทฺธคุเณสุ ฌานวิปสฺสนาทีสุ อาวชฺชนสมาปชฺชนวุฏฺฐานาธิฏฺฐานปจฺจเวกฺขณาหิ ยุญฺชนฺติ ฆเฏนฺติฯ น นิเกเต รมนฺติ เตติ เตสํ อาลเย รติ นาม นตฺถิฯ หํสาวาติ เทสนาสีสเมตํ, อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ยถา โคจรสมฺปนฺเน ปลฺลเล สกุณา อตฺตโน โคจรํ คเหตฺวา คมนกาเล ‘‘มม อุทกํ, มม ปทุมํ, มม อุปฺปลํ, มม กณฺณิกา’’ติ ตสฺมิํ ฐาเน กญฺจิ อาลยํ อกตฺวา อนเปกฺขาว ตํ ฐานํ ปหาย อุปฺปติตฺวา อากาเส กีฬมานา คจฺฉนฺติ; เอวเมวํ ขีณาสวา ยตฺถ กตฺถจิ วิหรนฺตาปิ กุลาทีสุ อลคฺคา เอว วิหริตฺวา คมนสมเยปิ ตํ ฐานํ ปหาย คจฺฉนฺตา ‘‘มม วิหาโร, มม ปริเวณํ, มมูปฏฺฐากา’’ติ อนาลยา อนุเปกฺขาว คจฺฉนฺติฯ โอกโมกนฺติ อาลยาลยํ, สพฺพาลเย ปริจฺจชนฺตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

มหากสฺสปตฺเถรวตฺถุ ทุติยํฯ

3. เพลฏฺฐสีสตฺเถรวตฺถุ

เยสํ สนฺนิจโย นตฺถีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อายสฺมนฺตํ เพลฏฺฐสีสํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิรายสฺมา อนฺโตคาเม เอกํ วีถิํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ปุน อปรํ วีถิํ จริตฺวา สุกฺขํ กูรํ อาทาย วิหารํ หริตฺวา ปฏิสาเมตฺวา ‘‘นิพทฺธํ ปิณฺฑปาตปริเยสนํ นาม ทุกฺข’’นฺติ กติปาหํ ฌานสุเขน วีตินาเมตฺวา อาหาเรน อตฺเถ สติ ตํ ปริภุญฺชติฯ ภิกฺขู ญตฺวา อุชฺฌายิตฺวา ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสุํฯ สตฺถา เอตสฺมิํ นิทาเน อายติํ สนฺนิธิการปริวชฺชนตฺถาย ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปตฺวาปิ เถเรน ปน อปญฺญตฺเต สิกฺขาปเท อปฺปิจฺฉตํ นิสฺสาย กตตฺตา ตสฺส โทสาภาวํ ปกาเสนฺโต อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[92]

‘‘เยสํ สนฺนิจโย นตฺถิ, เย ปริญฺญาตโภชนา;

สุญฺญโต อนิมิตฺโต จ, วิโมกฺโข เยสํ โคจโร;

อากาเสว สกุนฺตานํ, คติ เตสํ ทุรนฺนยา’’ติฯ

ตตฺถ สนฺนิจโยติ ทฺเว สนฺนิจยา – กมฺมสนฺนิจโย จ, ปจฺจยสนฺนิจโย จฯ เตสุ กุสลากุสลกมฺมํ กมฺมสนฺนิจโย นาม, จตฺตาโร ปจฺจยา ปจฺจยสนฺนิจโย นามฯ ตตฺถ วิหาเร วสนฺตสฺส ภิกฺขุโน เอกํ คุฬปิณฺฑํ, จตุภาคมตฺตํ สปฺปิํ, เอกญฺจ ตณฺฑุลนาฬิํ ฐเปนฺตสฺส ปจฺจยสนฺนิจโย นตฺถิ, ตโต อุตฺตริ โหติฯ เยสํ อยํ ทุวิโธปิ สนฺนิจโย นตฺถิฯ ปริญฺญาตโภชนาติ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริญฺญาตโภชนาฯ ยาคุอาทีนญฺหิ ยาคุภาวาทิชานนํ ญาตปริญฺญา, อาหาเร ปฏิกูลสญฺญาวเสน ปน โภชนสฺส ปริชานนํ ตีรณปริญฺญา, กพฬีการาหาเร ฉนฺทราคอปกฑฺฒนญาณํ ปหานปริญฺญาฯ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ เย ปริญฺญาตโภชนาฯ สุญฺญโต อนิมิตฺโต จาติ เอตฺถ อปฺปณิหิตวิโมกฺโขปิ คหิโตเยวฯ ตีณิปิ เจตานิ นิพฺพานสฺเสว นามานิฯ