ธมฺมานุวตฺติโนติ ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ตทนุจฺฉวิกํ ปฏิปทํ ปูเรตฺวา มคฺคผลสจฺฉิกรเณน ธมฺมานุวตฺติโนฯ ปารเมสฺสนฺตีติ เต เอวรูปา ชนา นิพฺพานปารํ คมิสฺสนฺติฯ มจฺจุเธยฺยนฺติ กิเลสมารสงฺขาตสฺส มจฺจุสฺส นิวาสฏฺฐานภูตํ เตภูมิกวฏฺฏํฯ สุทุตฺตรนฺติ เย ชนา ธมฺมานุวตฺติโน, เต เอตํ สุทุตฺตรํ ทุรติกฺกมํ มารเธยฺยํ ตริตฺวา อติกฺกมิตฺวา นิพฺพานปารํ คมิสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

ธมฺมสฺสวนวตฺถุ ทสมํฯ

11. ปญฺจสตอาคนฺตุกภิกฺขุวตฺถุ

กณฺหํ ธมฺมํ วิปฺปหายาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺจสเต อาคนฺตุเก ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ

โกสลรฏฺเฐ กิร ปญฺจสตา ภิกฺขู วสฺสํ วสิตฺวา วุฏฺฐวสฺสา ‘‘สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ สตฺถา เตสํ จริยปฏิปกฺขํ นิสาเมตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

[87]

‘‘กณฺหํ ธมฺมํ วิปฺปหาย, สุกฺกํ ภาเวถ ปณฺฑิโต;

โอกา อโนกมาคมฺม, วิเวเก ยตฺถ ทูรมํฯ

[88]

‘‘ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺย , หิตฺวา กาเม อกิญฺจโน;

ปริโยทเปยฺย อตฺตานํ, จิตฺตกฺเลเสหิ ปณฺฑิโตฯ

[89]

‘‘เยสํ สมฺโพธิยงฺเคสุ, สมฺมา จิตฺตํ สุภาวิตํ;

อาทานปฏินิสฺสคฺเค, อนุปาทาย เย รตา;

ขีณาสวา ชุติมนฺโต, เต โลเก ปรินิพฺพุตา’’ติฯ

ตตฺถ กณฺหํ ธมฺมนฺติ กายทุจริตาทิเภทํ อกุสลํ ธมฺมํ วิปฺปหาย ชหิตฺวาฯ สุกฺกํ ภาเวถาติ ปณฺฑิโต ภิกฺขุ อภินิกฺขมนโต ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตมคฺคา กายสุจริตาทิเภทํ สุกฺกํ ธมฺมํ ภาเวยฺยฯ

กถํ? โอกา อโนกมาคมฺมาติ โอกํ วุจฺจติ อาลโย, อโนกํ วุจฺจติ อนาลโย, อาลยโต นิกฺขมิตฺวา อนาลยสงฺขาตํ นิพฺพานํ ปฏิจฺจ อารพฺภ ตํ ปตฺถยมาโน ภาเวยฺยาติ อตฺโถฯ ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺยาติ ยสฺมิํ อนาลยสงฺขาเต วิเวเก นิพฺพาเน อิเมหิ สตฺเตหิ ทุรภิรมํ, ตตฺร อภิรติํ อิจฺเฉยฺยฯ หิตฺวา กาเมติ วตฺถุกามกิเลสกาเม หิตฺวา อกิญฺจโน หุตฺวา วิเวเก อภิรติํ อิจฺเฉยฺยาติ อตฺโถฯ จิตฺตกฺเลเสหีติ ปญฺจหิ นีวรเณหิ, อตฺตานํ ปริโยทเปยฺย โวทาเปยฺย, ปริโสเธยฺยาติ อตฺโถฯ สมฺโพธิยงฺเคสูติ สมฺโพชฺฌงฺเคสุฯ สมฺมา จิตฺตํ สุภาวิตนฺติ เหตุนา นเยน จิตฺตํ สุฏฺฐุ ภาวิตํ วฑฺฒิตํฯ อาทานปฏินิสฺสคฺเคติ อาทานํ วุจฺจติ คหณํ, ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคสงฺขาเต อคฺคหเณ จตูหิ อุปาทาเนหิ กิญฺจิ อนุปาทิยิตฺวา เย รตาติ อตฺโถฯ ชุติมนฺโตติ อานุภาววนฺโต, อรหตฺตมคฺคญาณชุติยา ขนฺธาทิเภเท ธมฺเม โชเตตฺวา ฐิตาติ อตฺโถฯ เต โลเกติ อิมสฺมิํ ขนฺธาทิโลเก ปรินิพฺพุตา นาม อรหตฺตปตฺติโต ปฏฺฐาย กิเลสวฏฺฏสฺส เขปิตตฺตา สอุปาทิเสเสน, จริมจิตฺตนิโรเธน ขนฺธวฏฺฏสฺส เขปิตตฺตา อนุปาทิเสเสน จาติ ทฺวีหิ ปรินิพฺพาเนหิ ปรินิพฺพุตา, อนุปาทาโน วิย ปทีโป อปณฺณตฺติกภาวํ คตาติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

ปญฺจสตอาคนฺตุกภิกฺขุวตฺถุ เอกาทสมํฯ

ปณฺฑิตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฉฏฺโฐ วคฺโคฯ

7. อรหนฺตวคฺโค

1. ชีวกปญฺหวตฺถุ

คตทฺธิโนติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ชีวกมฺพวเน วิหรนฺโต ชีวเกน ปุฏฺฐปญฺหํ อารพฺภ กเถสิฯ ชีวกวตฺถุ ขนฺธเก (มหาว. 326 อาทโย) วิตฺถาริตเมวฯ

เอกสฺมิํ ปน สมเย เทวทตฺโต อชาตสตฺตุนา สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา คิชฺฌกูฏํ อภิรุหิตฺวา ปทุฏฺฐจิตฺโต ‘‘สตฺถารํ วธิสฺสามี’’ติ สิลํ ปวิชฺฌิฯ ตํ ทฺเว ปพฺพตกูฏานิ สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ ตโต ภิชฺชิตฺวา คตา ปปฏิกา ภควโต ปาทํ ปหริตฺวา โลหิตํ อุปฺปาเทสิ, ภุสา เวทนา ปวตฺติํสุฯ ภิกฺขู สตฺถารํ มทฺทกุจฺฉิํ นยิํสุฯ สตฺถา ตโตปิ ชีวกมฺพวนํ คนฺตุกาโม ‘‘ตตฺถ มํ เนถา’’ติ อาหฯ ภิกฺขู ภควนฺตํ อาทาย ชีวกมฺพวนํ อคมํสุฯ ชีวโก ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วณปฏิกมฺมตฺถาย ติขิณเภสชฺชํ ทตฺวา วณํ พนฺธิตฺวา สตฺถารํ เอตทโวจ – ‘‘ภนฺเต, มยา อนฺโตนคเร เอกสฺส มนุสฺสสฺส เภสชฺชํ กตํ, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปุน อาคมิสฺสามิ, อิทํ เภสชฺชํ ยาว มมาคมนา พทฺธนิยาเมเนว ติฏฺฐตู’’ติฯ โส คนฺตฺวา ตสฺส ปุริสสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ กตฺวา ทฺวารปิทหนเวลาย อาคจฺฉนฺโต ทฺวารํ น สมฺปาปุณิฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อโห มยา ภาริยํ กมฺมํ กตํ, ยฺวาหํ อญฺญตรสฺส ปุริสสฺส วิย ตถาคตสฺส ปาเท ติขิณเภสชฺชํ ทตฺวา วณํ พนฺธิํ, อยํ ตสฺส โมจนเวลา, ตสฺมิํ อมุจฺจมาเน สพฺพรตฺติํ ภควโต สรีเร ปริฬาโห อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติฯ ตสฺมิํ ขเณ สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘อานนฺท, ชีวโก สายํ อาคจฺฉนฺโต ทฺวารํ น สมฺปาปุณิ, ‘อยํ วณสฺส โมจนเวลา’ติ ปน จินฺเตสิ, โมเจสิ น’’นฺติฯ เถโร โมเจสิ, วโณ รุกฺขโต ฉลฺลิ วิย อปคโตฯ ชีวโก อนฺโตอรุเณเยว สตฺถุ สนฺติกํ เวเคน อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, ภนฺเต, สรีเร โว ปริฬาโห อุปฺปนฺโน’’ติ ปุจฺฉิฯ สตฺถา ‘‘ตถาคตสฺส โข, ชีวก, โพธิมณฺเฑเยว สพฺพปริฬาโห วูปสนฺโต’’ติ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[90]