อิทํ วาโลทกชาตกํ วิตฺถาเรน กเถตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสา โลกธมฺมํ วิวชฺเชตฺวา สุขิตกาเลปิ ทุกฺขิตกาเลปิ นิพฺพิการาว โหนฺตี’’ติ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
[83]
‘‘สพฺพตฺถ เว สปฺปุริสา จชนฺติ,
น กามกามา ลปยนฺติ สนฺโต;
สุเขน ผุฏฺฐา อถ วา ทุเขน,
น อุจฺจาวจํ ปณฺฑิตา ทสฺสยนฺตี’’ติฯ
ตตฺถ สพฺพตฺถาติ ปญฺจกฺขนฺธาทิเภเทสุ สพฺพธมฺเมสุฯ สปฺปุริสาติ สุปุริสาฯ จชนฺตีติ อรหตฺตมคฺคญาเณน อปกฑฺฒนฺตา ฉนฺทราคํ วิชหนฺติฯ กามกามาติ กาเม กามยนฺตา กามเหตุ กามการณาฯ น ลปยนฺติ สนฺโตติ พุทฺธาทโย สนฺโต กามเหตุ เนว อตฺตนา ลปยนฺติ, น ปรํ ลปาเปนฺติฯ เย หิ ภิกฺขาย ปวิฏฺฐา อิจฺฉาจาเร ฐิตา ‘‘กิํ, อุปาสก, สุขํ เต ปุตฺตทารสฺส, ราชโจราทีนํ วเสน ทฺวิปทจตุปฺปเทสุ นตฺถิ โกจิ อุปทฺทโว’’ติอาทีนิ วทนฺติ, ตาว เต ลปยนฺติ นามฯ ตถา ปน วตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต, สพฺเพสํ โน สุขํ, นตฺถิ โกจิ อุปทฺทโว, อิทานิ โน เคหํ ปหูตอนฺนปานํ, อิเธว วสถา’’ติ อตฺตานํ นิมนฺตาเปนฺตา ลปาเปนฺติ นามฯ สนฺโต ปน อิทํ อุภยมฺปิ น กโรนฺติฯ สุเขน ผุฏฺฐา อถ วา ทุเขนาติ เทสนามตฺตเมตํ, อฏฺฐหิ ปน โลกธมฺเมหิ ผุฏฺฐา ตุฏฺฐิภาวมงฺกุภาววเสน วา วณฺณภณนอวณฺณภณนวเสน วา อุจฺจาวจํ อาการํ ปณฺฑิตา น ทสฺสยนฺตีติฯ
เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ
ปญฺจสตภิกฺขุวตฺถุ อฏฺฐมํฯ
9. ธมฺมิกตฺเถรวตฺถุ
น อตฺตเหตูติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ธมฺมิกตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ
สาวตฺถิยํ กิเรโก อุปาสโก ธมฺเมน สเมน อคารํ อชฺฌาวสติฯ
โส ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา เอกทิวสํ ภริยาย สทฺธิํ นิสีทิตฺวา สุขกถํ กเถนฺโต อาห – ‘‘ภทฺเท, อิจฺฉามหํ ปพฺพชิตุ’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ, สามิ, อาคเมหิ ตาว , ยาวาหํ กุจฺฉิคตํ ทารกํ วิชายามี’’ติฯ โส อาคเมตฺวา ทารกสฺส ปทสา คมนกาเล ปุน ตํ อาปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาคเมหิ ตาว, สามิ, ยาวายํ วยปฺปตฺโต โหตี’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํ เม อิมาย อปโลกิตาย วา อนปโลกิตาย วา, อตฺตโน ทุกฺขนิสฺสรณํ กริสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ โส กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต อตฺตโน ปพฺพชิตกิจฺจํ นิฏฺฐเปตฺวา เตสํ ทสฺสนตฺถาย ปุน สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ปุตฺตสฺส ธมฺมกถํ กเถสิฯ โสปิ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ, ปพฺพชิตฺวา จ ปน น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ปุราณทุติยิกาปิสฺส ‘‘เยสํ อตฺถาย อหํ ฆราวาเส วเสยฺยํ, เต อุโภปิ ปพฺพชิตา, อิทานิ เม กิํ ฆราวาเสน, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ, ปพฺพชิตฺวา จ ปน น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, ธมฺมิกอุปาสโก อตฺตโน ธมฺเม ปติฏฺฐิตตฺตา นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต ปุตฺตทารสฺสาปิ ปติฏฺฐา ชาโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘อิมาย นามา’’’ติ วุตฺเต, ‘‘ภิกฺขเว, ปณฺฑิเตน นาม เนว อตฺตเหตุ, น ปรเหตุ สมิทฺธิ อิจฺฉิตพฺพา, ธมฺมิเกเนว ปน ธมฺมปฏิสรเณน ภวิตพฺพ’’นฺติ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
[84]
‘‘น อตฺตเหตุ น ปรสฺส เหตุ,
น ปุตฺตมิจฺเฉ น ธนํ น รฏฺฐํ;
น อิจฺเฉยฺย อธมฺเมน สมิทฺธิมตฺตโน,
ส สีลวา ปญฺญวา ธมฺมิโก สิยา’’ติฯ
ตตฺถ น อตฺตเหตูติ ปณฺฑิโต นาม อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา ปาปํ น กโรติฯ น ปุตฺตมิจฺเฉติ ปุตฺตํ วา ธนํ วา รฏฺฐํ วา ปาปกมฺเมน น อิจฺเฉยฺย, เอตานิปิ อิจฺฉโต ปาปกมฺมํ น กโรติเยวาติ อตฺโถฯ สมิทฺธิมตฺตโนติ ยา อตฺตโน สมิทฺธิ, ตมฺปิ อธมฺเมน น อิจฺเฉยฺย,สมิทฺธิการณาปิ ปาปํ น กโรตีติ อตฺโถฯ
ส สีลวาติ โย เอวรูโป ปุคฺคโล , โส เอว สีลวา จ ปญฺญวา จ ธมฺมิโกจ สิยา, น อญฺโญติ อตฺโถฯ
เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ
ธมฺมิกตฺเถรวตฺถุ นวมํฯ
10. ธมฺมสฺสวนวตฺถุ
อปฺปกา เต มนุสฺเสสูติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ธมฺมสฺสวนํ อารพฺภ กเถสิฯ
สาวตฺถิยํ กิร เอกวีถิวาสิโน มนุสฺสา สมคฺคา หุตฺวา คณพนฺเธน ทานํ ทตฺวา สพฺพรตฺติํ ธมฺมสฺสวนํ กาเรสุํ, สพฺพรตฺติํ ปน ธมฺมํ โสตุํ นาสกฺขิํสุฯ เอกจฺเจ กามรตินิสฺสิตา หุตฺวา, ปุน เคหเมว คตา, เอกจฺเจ โทสนิสฺสิตา หุตฺวา, เอกจฺเจ มานนิสฺสิตา หุตฺวา, เอกจฺเจ ถินมิทฺธสมงฺคิโน หุตฺวา ตตฺเถว นิสีทิตฺวา ปจลายนฺตา โสตุํ นาสกฺขิํสุฯ ปุนทิวเส ภิกฺขู ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต, ‘‘ภิกฺขเว, อิมา สตฺตา นาม เยภุยฺเยน ภวนิสฺสิตา, ภเวสุ เอว ลคฺคา วิหรนฺติ, ปารคามิโน นาม อปฺปกา’’ติ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อาห –
[85]
‘‘อปฺปกา เต มนุสฺเสสุ, เย ชนา ปารคามิโน;
อถายํ อิตรา ปชา, ตีรเมวานุธาวติฯ
[86]
‘‘เย จ โข สมฺมทกฺขาเต, ธมฺเม ธมฺมานุวตฺติโน;
เต ชนา ปารเมสฺสนฺติ, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตร’’นฺติฯ
ตตฺถ อปฺปกาติ โถกา น พหูฯ ปารคามิโนติ นิพฺพานปารคามิโนฯ อถายํ อิตรา ปชาติ ยา ปนายํ อวเสสา ปชา สกฺกายทิฏฺฐิตีรเมว อนุธาวติ, อยเมว พหุตราติ อตฺโถฯ สมฺมทกฺขาเตติ สมฺมา อกฺขาเต สุกถิเตฯ ธมฺเมติ เทสนาธมฺเมฯ
