ปุถุชฺชนา กิร สามเณราทโย เถรํ ทิสฺวา สีเสปิ กณฺเณสุปิ นาสายปิ คเหตฺวา ‘‘กิํ, จูฬปิต, สาสนสฺมิํ น อุกฺกณฺฐสิ, อภิรมสี’’ติ วทนฺติฯ เถโร เตสุ เนว กุชฺฌติ, น ทุสฺสติฯ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘ปสฺสถาวุโส, ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรํ ทิสฺวา สามเณราทโย เอวญฺเจวญฺจ วิเหเฐนฺติ, โส เตสุ เนว กุชฺฌติ, น ทุสฺสตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ กเถถ, ภิกฺขเว’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมํ นาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘อาม, ภิกฺขเว, ขีณาสวา นาม เนว กุชฺฌนฺติ, น ทุสฺสนฺติฯ ฆนเสลสทิสา เหเต อจลา อกมฺปิยา’’ติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[81]

‘‘เสโล ยถา เอกฆโน, วาเตน น สมีรติ;

เอวํ นินฺทาปสํสาสุ, น สมิญฺชนฺติ ปณฺฑิตา’’ติฯ

ตตฺถ นินฺทาปสํสาสูติ กิญฺจาปิ อิธ ทฺเว โลกธมฺมา วุตฺตา, อตฺโถ ปน อฏฺฐนฺนมฺปิ วเสน เวทิตพฺโพฯ ยถา หิ เอกฆโน อสุสิโร เสโล ปุรตฺถิมาทิเภเทน วาเตน น สมีรติ น อิญฺชติ น จลติ, เอวํ อฏฺฐสุปิ โลกธมฺเมสุ อชฺโฌตฺถรนฺเตสุ ปณฺฑิตา น สมิญฺชนฺติ, ปฏิฆวเสน วา อนุนยวเสน วา น จลนฺติ น กมฺปนฺติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรวตฺถุ ฉฏฺฐํฯ

7. กาณมาตุวตฺถุ

ยถาปิ รหโทติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กาณมาตรํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ วินเย (ปาจิ. 230) อาคตเมวฯ

ตทา ปน กาณมาตรา อตุจฺฉหตฺถํ ธีตรํ ปติกุลํ เปเสตุํ ปกฺเกสุ ปูเวสุ จตุกฺขตฺตุํ จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ ทินฺนกาเล สตฺถารา ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ สิกฺขาปเท ปญฺญตฺเต กาณาย สามิเกน อญฺญาย ปชาปติยา อานีตาย กาณา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘อิเมหิ เม ฆราวาโส นาสิโต’’ติ ทิฏฺฐทิฏฺเฐ ภิกฺขู อกฺโกสติ ปริภาสติฯ

ภิกฺขู ตํ วีถิํ ปฏิปชฺชิตุํ น วิสหิํสุฯ สตฺถา ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ตตฺถ อคมาสิฯ กาณมาตา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา ยาคุขชฺชกํ อทาสิฯ สตฺถา กตปาตราโส ‘‘กหํ กาณา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เอสา, ภนฺเต, ตุมฺเห ทิสฺวา มงฺกุภูตา โรทนฺตี ฐิตา’’ติฯ ‘‘กิํ การณา’’ติ? ‘‘เอสา, ภนฺเต, ภิกฺขู อกฺโกสติ ปริภาสติ, ตสฺมา ตุมฺเห ทิสฺวา มงฺกุภูตา โรทมานา ฐิตา’’ติฯ อถ นํ สตฺถา ปกฺโกสาเปตฺวา – ‘‘กาเณ, กสฺมา มํ ทิสฺวา มงฺกุภูตา นิลียิตฺวา โรทสี’’ติฯ อถสฺสา มาตา ตาย กตกิริยํ อาโรเจสิฯ อถ นํ สตฺถา อาห – ‘‘กิํ ปน กาณมาเต มม สาวกา ตยา ทินฺนกํ คณฺหิํสุ, อทินฺนก’’นฺติ? ‘‘ทินฺนกํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘สเจ มม สาวกา ปิณฺฑาย จรนฺตา ตว เคหทฺวารํ ปตฺตา ตยา ทินฺนกํ คณฺหิํสุ, โก เตสํ โทโส’’ติ? ‘‘นตฺถิ, ภนฺเต, อยฺยานํ โทโส’’ฯ ‘‘เอติสฺสาเยว โทโส’’ติฯ สตฺถา กาณํ อาห – ‘‘กาเณ, มยฺหํ กิร สาวกา ปิณฺฑาย จรมานา เคหทฺวารํ อาคตา, อถ เนสํ ตว มาตรา ปูวา ทินฺนา, โก นาเมตฺถ มม สาวกานํ โทโส’’ติ? ‘‘นตฺถิ, ภนฺเต, อยฺยานํ โทโส, มยฺหเมว โทโส’’ติ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ขมาเปสิฯ

อถสฺสา สตฺถา อนุปุพฺพิํ กถํ กเถสิ, สา โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิฯ สตฺถา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ คจฺฉนฺโต ราชงฺคเณน ปายาสิฯ ราชา ทิสฺวา ‘‘สตฺถา วิย ภเณ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘คจฺฉถ, มม อาคนฺตฺวา วนฺทนภาวํ อาโรเจถา’’ติ เปเสตฺวา ราชงฺคเณ ฐิตํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กหํ, ภนฺเต, คตาตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘กาณมาตาย เคหํ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กิํ การณา, ภนฺเต’’ติ? ‘‘กาณา กิร ภิกฺขู อกฺโกสติ ปริภาสติ, ตํการณา คโตมฺหี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน โว, ภนฺเต, ตสฺสา อนกฺโกสนภาโว กโต’’ติ? ‘‘อาม, มหาราช, ภิกฺขูนญฺจ อนกฺโกสิกา กตา, โลกุตฺตรกุฏุมฺพสามินี จา’’ติ ฯ

‘‘โหตุ, ภนฺเต, ตุมฺเหหิ สา โลกุตฺตรกุฏุมฺพสามินี กตา, อหํ ปน นํ โลกิยกุฏุมฺพสามินิํ กริสฺสามี’’ติ วตฺวา ราชา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปฏินิวตฺโต ปฏิจฺฉนฺนมหาโยคฺคํ ปหิณิตฺวา กาณํ ปกฺโกสาเปตฺวา สพฺพาภรเณหิ อลงฺกริตฺวา เชฏฺฐธีตุฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ‘‘มม ธีตรํ โปเสตุํ สมตฺถา คณฺหนฺตู’’ติ อาหฯ อเถโก สพฺพตฺถกมหามตฺโต ‘‘อหํ เทวสฺส ธีตรํ โปเสสฺสามี’’ติ ตํ อตฺตโน เคหํ เนตฺวา สพฺพํ อิสฺสริยํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ‘‘ยถารุจิ ปุญฺญานิ กโรหี’’ติ อาหฯ ตโต ปฏฺฐาย กาณา จตูสุ ทฺวาเรสุ ปุริเส ฐเปตฺวา อตฺตนา อุปฏฺฐาตพฺเพ ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จ ปริเยสมานาปิ น ลภติฯ กาณาย เคหทฺวาเร ปฏิยาเทตฺวา ฐปิตํ ขาทนียโภชนียํ มโหโฆ วิย ปวตฺตติฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘ปุพฺเพ, อาวุโส, จตฺตาโร มหลฺลกตฺเถรา กาณาย วิปฺปฏิสารํ กริํสุ, สา เอวํ วิปฺปฏิสารินี หุตฺวาปิ สตฺถารํ อาคมฺม สทฺธาสมฺปทํ ลภิฯ สตฺถารา ปุน ตสฺสา เคหทฺวารํ ภิกฺขูนํ อุปสงฺกมนารหํ กตํฯ อิทานิ อุปฏฺฐาตพฺเพ ภิกฺขู วา ภิกฺขุนิโย วา ปริเยสมานาปิ น ลภติ, อโห พุทฺธา นาม อจฺฉริยคุณา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เตหิ มหลฺลกภิกฺขูหิ กาณาย วิปฺปฏิสาโร กโต, ปุพฺเพปิ กริํสุเยวฯ น จ อิทาเนว มยา กาณา มม วจนการิกา กตา, ปุพฺเพปิ กตาเยวา’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ โสตุกาเมหิ ภิกฺขูหิ ยาจิโต –

‘‘ยตฺเถโก ลภเต พพฺพุ, ทุติโย ตตฺถ ชายติ;

ตติโย จ จตุตฺโถ จ, อิทํ เต พพฺพุกา พิล’’นฺติฯ (ชา. 1.1.137) –

อิทํ พพฺพุชาตกํ วิตฺถาเรน กเถตฺวา ‘‘ตทา จตฺตาโร มหลฺลกภิกฺขู จตฺตาโร พิฬารา อเหสุํ, มูสิกา กาณา, มณิกาโร อหเมวา’’ติ ชาตกํ สโมธาเนตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, อตีเตปิ กาณา ทุมฺมนา อาวิลจิตฺตา วิกฺขิตฺตจิตฺตา หุตฺวา มม วจเนน ปสนฺนอุทกรหโท วิย วิปฺปสนฺนจิตฺตา อโหสี’’ติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[82]

‘‘ยถาปิ รหโท คมฺภีโร, วิปฺปสนฺโน อนาวิโล;

เอวํ ธมฺมานิ สุตฺวาน, วิปฺปสีทนฺติ ปณฺฑิตา’’ติฯ

ตตฺถ รหโทติ โย จตุรงฺคินิยาปิ เสนาย โอคาหนฺติยา นขุภติ เอวรูโป อุทกณฺณโว, สพฺพากาเรน ปน จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีโร นีลมหาสมุทฺโท รหโท นามฯ ตสฺส หิ เหฏฺฐา จตฺตาลีสโยชนสหสฺสมตฺเต ฐาเน อุทกํ มจฺเฉหิ จลติ, อุปริ ตาวตฺตเกเยว ฐาเน อุทกํ วาเตน จลติ, มชฺเฌ จตุโยชนสหสฺสมตฺเต ฐาเน อุทกํ นิจฺจลํ ติฏฺฐติฯ อยํ คมฺภีโร รหโท นามฯ เอวํ ธมฺมานีติ เทสนาธมฺมานิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา นาม รหโท อนากุลตาย วิปฺปสนฺโน, อจลตาย อนาวิโล, เอวํ มม เทสนาธมฺมํ สุตฺวา โสตาปตฺติมคฺคาทิวเสน นิรุปกฺกิเลสจิตฺตตํ อาปชฺชนฺตา วิปฺปสีทนฺติ ปณฺฑิตา, อรหตฺตปฺปตฺตา ปน เอกนฺตวิปฺปสนฺนาว โหนฺตีติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

กาณมาตุวตฺถุ สตฺตมํฯ

8. ปญฺจสตภิกฺขุวตฺถุ

สพฺพตฺถ เว สปฺปุริสา จชนฺตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺจสเต ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ เทสนา เวรญฺชายํ สมุฏฺฐิตาฯ

ปฐมโพธิยญฺหิ ภควา เวรญฺชํ คนฺตฺวา เวรญฺเชน พฺราหฺมเณน นิมนฺติโต ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ วสฺสํ อุปคญฺฉิฯ เวรญฺโช พฺราหฺมโณ มาราวฏฺฏเนน อาวฏฺโฏ เอกทิวสมฺปิ สตฺถารํ อารพฺภ สติํ น อุปฺปาเทสิฯ เวรญฺชาปิ ทุพฺภิกฺขา อโหสิ, ภิกฺขู สนฺตรพาหิรํ เวรญฺชํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตํ อลภนฺตา กิลมิํสุฯ เตสํ อสฺสวาณิชกา ปตฺถปตฺถปุลกํ ภิกฺขํ ปญฺญาเปสุํฯ เต กิลมนฺเต ทิสฺวา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ปถโวชํ โภเชตุกาโม, อุตฺตรกุรุญฺจ ปิณฺฑาย ปเวเสตุกาโม อโหสิ, สตฺถา ตํ ปฏิกฺขิปิฯ