สตฺถา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, กปฺปิน, กามสุขํ รชฺชสุขํ อารพฺภ อุทานํ อุทาเนสี’’ติฯ ‘‘ภควา เม, ภนฺเต, ตํ อารพฺภ อุทานภาวํ วา อนุทานภาวํ วา ชานาตี’’ติ? สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, มม ปุตฺโต กามสุขํ รชฺชสุขํ อารพฺภ อุทานํ อุทาเนติ, ปุตฺตสฺส ปน เม ธมฺมปีติ นาม ธมฺมรติ นาม อุปฺปชฺชติ, โส อมตมหานิพฺพานํ อารพฺภ เอว อุทานํ อุทาเนสี’’ติ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[79]

‘‘ธมฺมปีติ สุขํ เสติ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;

อริยปฺปเวทิเต ธมฺเม, สทา รมติ ปณฺฑิโต’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺมปีตีติ ธมฺมปายโก, ธมฺมํ ปิวนฺโตติ อตฺโถฯ ธมฺโม จ นาเมส น สกฺกา ภาชเนน ยาคุอาทีนิ วิย ปาตุํ? นววิธํ ปน โลกุตฺตรธมฺมํ นามกาเยน ผุสนฺโต อารมฺมณโต สจฺฉิกโรนฺโต ปริญฺญาภิสมยาทีหิ ทุกฺขาทีนิ อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต ธมฺมํ ปิวติ นามฯ สุขํ เสตีติ เทสนามตฺตเมเวตํ, จตูหิปิ อิริยาปเถหิ สุขํ วิหรตีติ อตฺโถฯ วิปฺปสนฺเนนาติ อนาวิเลน นิรุปกฺกิเลเสนฯ อริยปฺปเวทิเตติ พุทฺธาทีหิ อริเยหิ ปเวทิเต สติปฏฺฐานาทิเภเท โพธิปกฺขิยธมฺเมฯ สทา รมตีติ เอวรูโป ธมฺมปีติ วิปฺปสนฺเนน เจตสา วิหรนฺโต ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต สทา รมติ อภิรมตีติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุนฺติฯ

มหากปฺปินตฺเถรวตฺถุ จตุตฺถํฯ

5. ปณฺฑิตสามเณรวตฺถุ

อุทกญฺหิ นยนฺตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปณฺฑิตสามเณรํ อารพฺภ กเถสิฯ

อตีเต กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺโธ วีสติขีณาสวสหสฺสปริวาโร พาราณสิํ อคมาสิฯ มนุสฺสา อตฺตโน พลํ สลฺลกฺเขตฺวา อฏฺฐปิ ทสปิ เอกโต หุตฺวา อคนฺตุกทานาทีนิ อทํสุฯ อเถกทิวสํ สตฺถา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน เอวํ อนุโมทนมกาสิ –

‘‘อุปาสกา อิธ เอกจฺโจ ‘อตฺตโน สนฺตกเมว ทาตุํ วฏฺฏติ, กิํ ปเรน สมาทปิเตนา’ติ อตฺตนาว ทานํ เทติ, ปรํ น สมาทเปติ ฯ โส นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน โภคสมฺปทํ ลภติ, โน ปริวารสมฺปทํฯ เอกจฺโจ ปรํ สมาทเปติ, อตฺตนา น เทติฯ โส นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน ปริวารสมฺปทํ ลภติ, โน โภคสมฺปทํ เอกจฺโจ อตฺตนาปิ น เทติ, ปรมฺปิ น สมาทเปติฯ โส นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน เนว โภคสมฺปทํ ลภติ, น ปริวารสมฺปทํ, วิฆาสาโทว หุตฺวา ชีวติฯ เอกจฺโจ อตฺตนา จ เทติ, ปรญฺจ สมาทเปติฯ โส นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน โภคสมฺปทมฺปิ ลภติ ปริวารสมฺปทมฺปี’’ติฯ

ตํ สุตฺวา สมีเป ฐิโต เอโก ปณฺฑิตปุริโส จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ทานิ ตถา กริสฺสามิ, ยถา เม ทฺเวปิ สมฺปตฺติโย ภวิสฺสนฺตี’’ติฯ โส สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, สฺวาตนาย มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติฯ ‘‘กิตฺตเกหิ เต ภิกฺขูหิ อตฺโถ’’ติ? ‘‘กิตฺตโก ปน โว, ภนฺเต, ปริวาโร’’ติ? ‘‘วีสติ ภิกฺขุสหสฺสานี’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, สพฺเพหิ สทฺธิํ สฺวาตนาย มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติฯ สตฺถา อธิวาเสสิฯ โส คามํ ปวิสิตฺวา, ‘‘อมฺมตาตา, สฺวาตนาย มยา พุทฺธปฺปมุโข ภิกฺขุสงฺโฆ นิมนฺติโต, ตุมฺเห ยตฺตกานํ ภิกฺขูนํ ทาตุํ สกฺขิสฺสถ, ตตฺตกานํ ทานํ เทถา’’ติ อาโรเจตฺวา วิจรนฺโต อตฺตโน อตฺตโน พลํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘มยํ ทสนฺนํ ทสฺสาม, มยํ วีสติยา, มยํ สตสฺส, มยํ ปญฺจสตาน’’นฺติ วุตฺเต สพฺเพสํ วจนํ อาทิโต ปฏฺฐาย ปณฺเณ อาโรเปสิฯ

เตน จ สมเยน ตสฺมิํ นคเร อติทุคฺคตภาเวเนว ‘‘มหาทุคฺคโต’’ติ ปญฺญาโต เอโก ปุริโส อตฺถิฯ โส ตมฺปิ สมฺมุขาคตํ ทิสฺวา, สมฺม มหาทุคฺคต, มยา สฺวาตนาย พุทฺธปฺปมุโข ภิกฺขุสงฺโฆ นิมนฺติโต, สฺเว นครวาสิโน ทานํ ทสฺสนฺติ, ‘‘ตฺวํ กติ ภิกฺขู โภเชสฺสสี’’ติ? ‘‘สามิ, มยฺหํ กิํ ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูหิ นาม สธนานํ อตฺโถ, มยฺหํ ปน สฺเว ยาคุอตฺถาย ตณฺฑุลนาฬิมตฺตมฺปิ นตฺถิ, อหํ ภติํ กตฺวา ชีวามิ, กิํ เม ภิกฺขูหี’’ติ? สมาทปเกน นาม พฺยตฺเตน ภวิตพฺพํฯ

ตสฺมา โส เตน ‘‘นตฺถี’’ติ วุตฺเตปิ ตุณฺหีภูโต อหุตฺวา เอวมาห – ‘‘สมฺม มหาทุคฺคต, อิมสฺมิํ นคเร สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา สุขุมวตฺถํ นิวาเสตฺวา นานาภรณปฏิมณฺฑิตา สิริสยเน สยมานา พหู ชนา สมฺปตฺติํ อนุภวนฺติ, ตฺวํ ปน ทิวสํ ภติํ กตฺวา กุจฺฉิปูรณมตฺตมฺปิ น ลภสิ, เอวํ สนฺเตปิ ‘อหํ ปุพฺเพ ปุญฺญํ อกตตฺตา กิญฺจิ น ลภามี’ติ น ชานาสี’’ติ? ‘‘ชานามิ, สามี’’ติฯ ‘‘อถ กสฺมา อิทานิ ปุญฺญํ น กโรสิ, ตฺวํ ยุวา พลสมฺปนฺโน, กิํ ตยา ภติํ กตฺวาปิ ยถาพลํ ทานํ ทาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ? โส ตสฺมิํ กเถนฺเตเยว สํเวคปฺปตฺโต หุตฺวา ‘‘มยฺหมฺปิ เอกํ ภิกฺขุํ ปณฺเณ อาโรเปหิ, กิญฺจิเทว ภติํ กตฺวา เอกสฺส ภิกฺขํ ทสฺสามี’’ติ อาหฯ อิตโร ‘‘กิํ เอเกน ภิกฺขุนา ปณฺเณ อาโรปิเตนา’’ติ น อาโรเปสิ? มหาทุคฺคโตปิ เคหํ คนฺตฺวา ภริยํ อาห – ‘‘ภทฺเท, นครวาสิโน สฺเว สงฺฆภตฺตํ กริสฺสนฺติ, อหมฺปิ สมาทปเกน ‘เอกสฺส ภิกฺขํ เทหี’ติ วุตฺโต, มยมฺปิ สฺเว เอกสฺส ภิกฺขํ ทสฺสามา’’ติฯ อถสฺส ภริยา ‘‘มยํ ทลิทฺทา, กสฺมา ตยา สมฺปฏิจฺฉิต’’นฺติ อวตฺวาว, ‘‘สามิ, ภทฺทกํ เต กตํ, มยํ ปุพฺเพปิ กิญฺจิ อทตฺวา อิทานิ ทุคฺคตา ชาตา, มยํ อุโภปิ ภติํ กตฺวา เอกสฺส ภิกฺขํ ทสฺสาม, สามี’’ติ วตฺวา อุโภปิ เคหา นิกฺขมิตฺวา ภติฏฺฐานํ อคมํสุฯ

มหาเสฏฺฐิ ตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ, สมฺม มหาทุคฺคต, ภติํ กริสฺสสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, อยฺยา’’ติฯ ‘‘กิํ กริสฺสสี’’ติ? ‘‘ยํ ตุมฺเห กาเรสฺสถ, ตํ กริสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ มยํ สฺเว ทฺเว ตีณิ ภิกฺขุสตานิ โภเชสฺสาม, เอหิ, ทารูนิ ผาเลหี’’ติ วาสิผรสุํ นีหริตฺวา ทาเปสิฯ มหาทุคฺคโต ทฬฺหํ กจฺฉํ พนฺธิตฺวา มหุสฺสาหปฺปตฺโต วาสิํ ปหาย ผรสุํ คณฺหนฺโต, ผรสุํ ปหาย วาสิํ คณฺหนฺโต ทารูนิ ผาเลติฯ อถ นํ เสฏฺฐิ อาห – ‘‘สมฺม, ตฺวํ อชฺช อติวิย อุสฺสาหปฺปตฺโต กมฺมํ กโรสิ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ? ‘‘สามิ, อหํ สฺเว เอกํ ภิกฺขุํ โภเชสฺสามี’’ติฯ ตํ สุตฺวา เสฏฺฐิ ปสนฺนมานโส จินฺเตสิ – ‘‘อโห อิมินา ทุกฺกรํ กตํ, ‘อหํ ทุคฺคโต’ติ ตุณฺหีภาวํ อนาปชฺชิตฺวา ‘ภติํ กตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ โภเชสฺสามี’ติ วทตี’’ติฯ เสฏฺฐิภริยาปิ ตสฺส ภริยํ ทิสฺวา, ‘‘อมฺม, กิํ กมฺมํ กริสฺสสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ยํ ตุมฺเห กาเรสฺสถ, ตํ กโรมี’’ติ วุตฺเต อุทุกฺขลสาลํ ปเวเสตฺวา สุปฺปมุสลาทีนิ ทาเปสิฯ สา นจฺจนฺตี วิย ตุฏฺฐปหฏฺฐา วีหิํ โกฏฺเฏติ เจว โอผุณาติ จฯ อถ นํ เสฏฺฐิภริยา ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺม, ตฺวํ อติวิย ตุฏฺฐปหฏฺฐา กมฺมํ กโรสิ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ? ‘‘อยฺเย, อิมํ ภติํ กตฺวา มยมฺปิ เอกํ ภิกฺขุํ โภเชสฺสามา’’ติฯ ตํ สุตฺวา เสฏฺฐิภริยาปิ ตสฺสํ ‘‘อโห วตายํ ทุกฺกรการิกา’’ติ ปสีทิฯ

เสฏฺฐิ มหาทุคฺคตสฺส ทารูนํ ผาลิตกาเล ‘‘อยํ เต ภตี’’ติ สาลีนํ จตสฺโส นาฬิโย ทาเปตฺวา ‘‘อยํ เต ตุฏฺฐิทาโย’’ติ อปราปิ จตสฺโส นาฬิโย ทาเปสิฯ

โส เคหํ คนฺตฺวา ภริยํ อาห – ‘‘มยา ภติํ กตฺวา สาลิ ลทฺโธ, อยํ นิวาโป ภวิสฺสติ, ตยา ลทฺธาย ภติยา ทธิเตลกฏุกภณฺฑานิ คณฺหาหี’’ติฯ เสฏฺฐิภริยาปิ ปุน ตสฺสา เอกํ สปฺปิกโรฏิกญฺเจว ทธิภาชนญฺจ กฏุกภณฺฑญฺจ สุทฺธตณฺฑุฬินาฬิญฺจ ทาเปสิฯ อิติ จ อุภินฺนมฺปิ นว ตณฺฑุลนาฬิโย อเหสุํฯ เต ‘‘เทยฺยธมฺโม โน ลทฺโธ’’ติ ตุฏฺฐหฏฺฐา ปาโตว อุฏฺฐหิํสุฯ ภริยา มหาทุคฺคตํ อาห – ‘‘คจฺฉ, สามิ, ปณฺณํ ปริเยสิตฺวา อาหรา’’ติฯ โส อนฺตราปเณ ปณฺณํ อทิสฺวา นทีตีรํ คนฺตฺวา ‘‘อชฺช อยฺยานํ โภชนํ ทาตุํ ลภิสฺสามี’’ติ ปหฏฺฐมานโส คายนฺโต ปณฺณํ อุจฺจินติฯ มหาชาลํ ขิปิตฺวา ฐิโต เกวฏฺโฏ ‘‘มหาทุคฺคตสฺส สทฺเทน ภวิตพฺพ’’นฺติ ตํ ปกฺโกสิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘อติวิย ตุฏฺฐจิตฺโต คายสิ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ? ‘‘ปณฺณํ อุจฺจินามิ, สมฺมา’’ติฯ ‘‘กิํ กริสฺสสี’’ติ? ‘‘เอกํ ภิกฺขุํ โภเชสฺสามี’’ติฯ ‘‘อโห สุขิโต, ภิกฺขุ, โส ตว กิํ ปณฺณํ ขาทิสฺสตี’’ติ? ‘‘กิํ กโรมิ, สมฺม, อตฺตนา ลทฺธปณฺเณน โภเชสฺสามี’’ติ? ‘‘เตน หิ เอหี’’ติฯ ‘‘กิํ กโรมิ, สมฺมา’’ติ? ‘‘อิเม มจฺเฉ คเหตฺวา ปาทคฺฆนกานิ อฑฺฒคฺฆนกานิ กหาปณคฺฆนกานิ จ อุทฺทานานิ กโรหี’’ติฯ โส ตถา อกาสิฯ พทฺธพทฺเธ มจฺเฉ นครวาสิโน นิมนฺติตนิมนฺติตานํ ภิกฺขูนํ อตฺถาย หริํสุฯ ตสฺส มจฺฉุทฺทานานิ กโรนฺตสฺเสว ภิกฺขาจารเวลา ปาปุณิฯ โส เวลํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘คมิสฺสามหํ, สมฺม, อยํ ภิกฺขูนํ อาคมนเวลา’’ติ อาหฯ ‘‘อตฺถิ ปน กิญฺจิ มจฺฉุทฺทาน’’นฺติ? ‘‘นตฺถิ, สมฺม, สพฺพานิ ขีณานี’’ติฯ ‘‘เตน หิ มยา อตฺตโน อตฺถาย วาลุกาย นิขณิตฺวา จตฺตาโร โรหิตมจฺฉา ฐปิตา, สเจ ภิกฺขุํ โภเชตุกาโมสิ, อิเม คเหตฺวา คจฺฉา’’ติ เต มจฺเฉ ตสฺส อทาสิฯ

ตํ ทิวสํ ปน สตฺถา ปจฺจูสกาเล โลกํ โวโลเกนฺโต มหาทุคฺคตํ อตฺตโน ญาณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺฐํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘มหาทุคฺคโต ‘เอกํ ภิกฺขุํ โภเชสฺสามี’ติ ภริยาย สทฺธิํ หิยฺโย ภติํ อกาสิ, กตรํ นุ โข ภิกฺขุํ ลภิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มนุสฺสา ปณฺเณ อาโรปิตสญฺญาย ภิกฺขู คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เคเหสุ นิสีทาเปสฺสนฺติ, มหาทุคฺคโต มํ ฐเปตฺวา อญฺญํ ภิกฺขุํ น ลภิสฺสตี’’ติ อุปธาเรสิฯ พุทฺธา กิร ทุคฺคเตสุ อนุกมฺปํ กโรนฺติฯ ตสฺมา สตฺถา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ‘‘มหาทุคฺคตํ สงฺคณฺหิสฺสามี’’ติ คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา นิสีทิฯ มหาทุคฺคเตปิ มจฺเฉ คเหตฺวา เคหํ ปวิสนฺเต สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ โส ‘‘กิํ นุ โข การณ’’นฺติ โอโลเกนฺโต ‘‘หิยฺโย, มหาทุคฺคโต ‘เอกสฺส ภิกฺขุโน ภิกฺขํ ทสฺสามี’ติ อตฺตโน ภริยาย สทฺธิํ ภติํ อกาสิ, กตรํ นุ โข ภิกฺขุํ ลภิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘นตฺเถตสฺส อญฺโญ ภิกฺขุ, สตฺถา ปน มหาทุคฺคตสฺส สงฺคหํ กริสฺสามี’’ติ คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนฯ มหาทุคฺคโต อตฺตโน อุปกปฺปนกํ ยาคุภตฺตํ ปณฺณสูเปยฺยมฺปิ ตถาคตสฺส ทเทยฺย, ‘‘ยํนูนาหํ มหาทุคฺคตสฺส เคหํ คนฺตฺวา ภตฺตการกกมฺมํ กเรยฺย’’นฺติ อญฺญาตกเวเสน ตสฺส เคหสมีปํ คนฺตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข กสฺสจิ กิญฺจิ ภติยา กาตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ มหาทุคฺคโต ตํ ทิสฺวา อาห – ‘‘สมฺม, กิํ กมฺมํ กริสฺสสี’’ติ? ‘‘อหํ, สามิ, สพฺพสิปฺปิโก, มยฺหํ อชานนสิปฺปํ นาม นตฺถิ, ยาคุภตฺตาทีนิปิ สมฺปาเทตุํ ชานามี’’ติฯ ‘‘สมฺม, มยํ ตว กมฺเมน อตฺถิกา, ตุยฺหํ ปน กิญฺจิ ทาตพฺพํ ภติํ น ปสฺสามา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน เต กตฺตพฺพ’’นฺติ? ‘‘เอกสฺส ภิกฺขุสฺส ภิกฺขํ ทาตุกาโมมฺหิ, ตสฺส ยาคุภตฺตสํวิธานํ อิจฺฉามี’’ติฯ ‘‘สเจ ภิกฺขุสฺส ภิกฺขํ ทสฺสสิ, น เม ภติยา อตฺโถ, กิํ มม ปุญฺญํ น วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘เอวํ สนฺเต สาธุ, สมฺม, ปวิสา’’ติฯ โส ตสฺส เคหํ ปวิสิตฺวา เตลตณฺฑุลาทีนิ อาหราเปตฺวา ‘‘คจฺฉ, อตฺตโน ปตฺตภิกฺขุํ อาเนหี’’ติ ตํ อุยฺโยเชสิฯ ทานเวยฺยาวฏิโกปิ ปณฺเณ อาโรปิตนิยาเมเนว เตสํ เตสํ เคหานิ ภิกฺขู ปหิณิฯ

มหาทุคฺคโต ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มยฺหํ ปตฺตภิกฺขุํ เทหี’’ติ อาหฯ โส ตสฺมิํ ขเณ สติํ ลภิตฺวา ‘‘อหํ ตว ภิกฺขุํ ปมุฏฺโฐ’’ติ อาหฯ มหาทุคฺคโต ติขิณาย สตฺติยา กุจฺฉิยํ ปหโฏ วิย, ‘‘สามิ, กสฺมา มํ นาเสสิ, อหํ ตยา หิยฺโย สมาทปิโต ภริยาย สทฺธิํ ทิวสํ ภติํ กตฺวา อชฺช ปาโตว ปณฺณตฺถาย นทีตีเร อาหิณฺฑิตฺวา อาคโต, เทหิ เม เอกํ ภิกฺขุ’’นฺติ พาหา ปคฺคยฺห ปริเทวิฯ

มนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา ‘‘กิเมตํ, มหาทุคฺคตา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ โส ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ เต เวยฺยาวฏิกํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘สจฺจํ กิร, สมฺม, ตยา เอส ‘ภติํ กตฺวา เอกสฺส ภิกฺขุสฺส ภิกฺขํ เทหี’ติ สมาทปิโต’’ติ? ‘‘อาม , อยฺยา’’ติฯ ‘‘ภาริยํ เต กมฺมํ กตํ, โย ตฺวํ เอตฺตเก ภิกฺขู สํวิทหนฺโต เอตสฺส เอกํ ภิกฺขุํ นาทาสี’’ติฯ โส เตสํ วจเนน มงฺกุภูโต ตํ อาห – ‘‘สมฺม มหาทุคฺคต, มา มํ นาสยิ, อหํ ตว การณา มหาวิเหสํ ปตฺโต, มนุสฺสา ปณฺเณ อาโรปิตนิยาเมน อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตภิกฺขู นยิํสุ, อตฺตโน เคเห นิสินฺนภิกฺขุํ นีหริตฺวา เทนฺโต นาม นตฺถิ, สตฺถา ปน มุขํ โธวิตฺวา คนฺธกุฏิยเมว นิสินฺโน, ราชยุวราชเสนาปติอาทโย สตฺถุ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมนํ โอโลเกนฺตา นิสินฺนา สตฺถุ ปตฺตํ คเหตฺวา ‘คมิสฺสามา’ติฯ พุทฺธา นาม ทุคฺคเต อนุกมฺปํ กโรนฺติ, ตฺวํ วิหารํ คนฺตฺวา ‘ทุคฺคโตมฺหิ, ภนฺเต, มม สงฺคหํ กโรถา’ติ สตฺถารํ วนฺท, สเจ เต ปุญฺญํ อตฺถิ, อทฺธา ลจฺฉสี’’ติฯ

โส วิหารํ อคมาสิฯ อถ นํ อญฺเญสุ ทิวเสสุ วิหาเร วิฆาสาทภาเวน ทิฏฺฐตฺตา ราชยุวราชาทโย, ‘‘มหาทุคฺคต, น ตาว ภตฺตกาโล, กสฺมา ตฺวํ อาคจฺฉสี’’ติ อาหํสุฯ โส ‘‘ชานามิ, สามิ, ‘น ตาว ภตฺตกาโล’ติฯ สตฺถารํ ปน วนฺทิตุํ อาคจฺฉามี’’ติ วทนฺโต คนฺตฺวา คนฺธกุฏิยา อุมฺมาเร สีสํ ฐเปตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมิํ นคเร มยา ทุคฺคตตโร นตฺถิ, อวสฺสโย เม โหถ, กโรถ เม สงฺคห’’นฺติ อาหฯ สตฺถา คนฺธกุฏิทฺวารํ วิวริตฺวา ปตฺตํ นีหริตฺวา ตสฺส หตฺเถ ฐเปสิฯ โส จกฺกวตฺติสิริํ ปตฺโต วิย อโหสิ, ราชยุวราชาทโย อญฺญมญฺญสฺส มุขานิ โอโลกยิํสุฯ สตฺถารา ทินฺนปตฺตญฺหิ โกจิ อิสฺสริยวเสน คเหตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ เอวํ ปน วทิํสุ, ‘‘สมฺม มหาทุคฺคต, สตฺถุ ปตฺตํ อมฺหากํ เทหิ เอตฺตกํ นาม เต ธนํ ทสฺสาม, ตฺวํ ทุคฺคโต ธนํ คณฺหาหิ, กิํ เต ปตฺเตนา’’ติ? มหาทุคฺคโต ‘‘น กสฺสจิ ทสฺสามิ, น เม ธเนน อตฺโถ, สตฺถารํเยว โภเชสฺสามี’’ติ อาหฯ อวเสสา ตํ ยาจิตฺวา ปตฺตํ อลภิตฺวา นิวตฺติํสุฯ

ราชา ปน ‘‘มหาทุคฺคโต ธเนน ปโลภิยมาโนปิ สตฺถุ ปตฺตํ น เทติ, สตฺถารา จ สยํ ทินฺนปตฺตํ โกจิ คเหตุํ น สกฺโกติ, อิมสฺส เทยฺยธมฺโม นาม กิตฺตโก ภวิสฺสติ, อิมินา เทยฺยธมฺมสฺส ทินฺนกาเล สตฺถารํ อาทาย เคหํ เนตฺวา มยฺหํ สมฺปาทิตํ อาหารํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา สตฺถารา สทฺธิํเยว อคมาสิฯ สกฺโกปิ เทวราชา ยาคุขชฺชกภตฺตสูเปยฺยปณฺณาทีนิ สมฺปาเทตฺวา สตฺถุ นิสีทนารหํ อาสนํ ปญฺญเปตฺวา นิสีทิฯ

มหาทุคฺคโต สตฺถารํ เนตฺวา ‘‘ปวิสถ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ วสนเคหญฺจสฺส นีจํ โหติ, อโนนเตน ปวิสิตุํ น สกฺกาฯ พุทฺธา จ นาม เคหํ ปวิสนฺตา น โอนมิตฺวา ปวิสนฺติฯ เคหญฺหิ ปวิสนกาเล มหาปถวี วา เหฏฺฐา โอคจฺฉติ, เคหํ วา อุทฺธํ คจฺฉติฯ อิทํ เตสํ สุทินฺนทานสฺส ผลํฯ ปุน นิกฺขมิตฺวา คตกาเล สพฺพํ ปากติกเมว โหติฯ ตสฺมา สตฺถา ฐิตโกว เคหํ ปวิสิตฺวา สกฺเกน ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ สตฺถริ นิสินฺเน ราชา อาห – ‘‘สมฺม มหาทุคฺคต, ตยา อมฺหากํ ยาจนฺตานมฺปิ สตฺถุ ปตฺโต น ทินฺโน, ปสฺสาม ตาว, กีทิโส เต สตฺถุ สกฺกาโร กโต’’ติ? อถสฺส สกฺโก ยาคุขชฺชกาทีนิ วิวริตฺวา ทสฺเสสิฯ เตสํ วาสคนฺโธ สกลนครํ ฉาเทตฺวา อฏฺฐาสิฯ ราชา ยาคุอาทีนิ โอโลเกตฺวา ภควนฺตํ อาห – ‘‘ภนฺเต, ‘อหํ มหาทุคฺคตสฺส เทยฺยธมฺโม กิตฺตโก ภวิสฺสติ, อิมินา เทยฺยธมฺเม ทินฺเน สตฺถารํ เคหํ เนตฺวา อตฺตโน สมฺปาทิตํ อาหารํ ทสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา อาคโต, มยา เอวรูโป อาหาโร น ทิฏฺฐปุพฺโพ, มยิ อิธ ฐิเต มหาทุคฺคโต กิลเมยฺย, คจฺฉามห’’นฺติ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปกฺกามิฯ สกฺโกปิ สตฺถารํ ยาคุอาทีนิ ทตฺวา สกฺกจฺจํ ปริวิสิฯ สตฺถาปิ กตภตฺตกิจฺโจ อนุโมทนํ กตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ

สกฺโก มหาทุคฺคตสฺส สญฺญํ อทาสิฯ โส ปตฺตํ คเหตฺวา สตฺถารํ อนุคจฺฉิฯ สกฺโก นิวตฺติตฺวา มหาทุคฺคตสฺส เคหทฺวาเร ฐิโต อากาสํ โอโลเกสิฯ ตาวเทว อากาสโต สตฺตรตนวสฺสํ วสฺสิตฺวา ตสฺส เคเห สพฺพภาชนานิ ปูเรตฺวา สกลํ เคหํ ปูเรสิฯ ตสฺส เคเห โอกาโส นาโหสิฯ ตสฺส ภริยา ทารเก หตฺเถสุ คเหตฺวา นีหริตฺวา พหิ อฏฺฐาสิฯ โส สตฺถารํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺโต ทารเก พหิ ทิสฺวา ‘‘กิํ อิท’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สามิ, สกลํ โน เคหํ สตฺตหิ รตเนหิ ปุณฺณํ, ปวิสิตุํ โอกาโส นตฺถี’’ติฯ โส ‘‘อชฺเชว เม ทาเนน วิปาโก ทินฺโน’’ติ จินฺเตตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา, ‘‘กสฺมา อาคโตสี’’ติ วุตฺเต อาห –‘‘เทว, เคหํ เม สตฺตหิ รตเนหิ ปุณฺณํ, ตํ ธนํ คณฺหถา’’ติฯ

ราชา ‘‘อโห พุทฺธานํ ทินฺนทานํ, อชฺเชว มตฺถกํ ปตฺต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตํ อาห – ‘‘กิํ เต ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘ธนหรณตฺถาย สกฏสหสฺสํ, เทวา’’ติฯ ราชา สกฏสหสฺสํ เปเสตฺวา ธนํ อาหราเปตฺวา ราชงฺคเณ โอกิราเปสิฯ ตาลปฺปมาโณ ราสิ อโหสิฯ ราชา นคเร สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ นคเร อตฺถิ กสฺสจิ เอตฺตกํ ธน’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘นตฺถิ, เทวา’’ติฯ ‘‘เอวํ มหาธนสฺส กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘เสฏฺฐิฏฺฐานํ ทาตุํ วฏฺฏติ, เทวา’’ติฯ ราชา ตสฺส มหาสกฺการํ กตฺวา เสฏฺฐิฏฺฐานํ ทาเปสิฯ

อถสฺส ปุพฺเพ เอกสฺส เสฏฺฐิโน เคหฏฺฐานํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘เอตฺถ ชาเต คจฺเฉ หราเปตฺวา เคหํ อุฏฺฐาเปตฺวา วสาหี’’ติ อาหฯ ตสฺส ตํ ฐานํ โสเธตฺวา สมํ กตฺวา ภูมิยา ขญฺญมานาย อญฺญมญฺญํ อาหจฺจ นิธิกุมฺภิโย อุฏฺฐหิํสุฯ เตน รญฺโญ อาโรจิเต ‘‘ตว ปุญฺเญน นิพฺพตฺตา, ตฺวเมว คณฺหาหี’’ติ อาหฯ โส เคหํ กาเรตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิฯ ตโต ปรมฺปิ ยาวตายุกํ ติฏฺฐนฺโต ปุญฺญานิ กริตฺวา อายุปริโยสาเน เทวโลเก นิพฺพตฺโตฯ

เอกํ พุทฺธนฺตรํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ตโต จุโต สาวตฺถิยํ สาริปุตฺตตฺเถรสฺสูปฏฺฐากกุเล เสฏฺฐิธีตุ กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ อถสฺสา มาตาปิตโร คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา คพฺภปริหารํ อทํสุฯ ตสฺสา อปเรน สมเยน เอวรูโป โทหโฬ อุปฺปชฺชิ – ‘‘อโห วตาหํ ธมฺมเทสนาปติํ อาทิํ กตฺวา ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ โรหิตมจฺฉรเสน ทานํ ทตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ นิวาเสตฺวา อาสนปริยนฺเต นิสินฺนา เตสํ ภิกฺขูนํ อุจฺฉิฏฺฐภตฺตํ ปริภุญฺเชยฺย’’นฺติฯ สา มาตาปิตูนํ อาโรเจตฺวา ตถา อกาสิ, โทหโฬ ปฏิปสฺสมฺภิฯ อถสฺสา ตโต อปเรสุปิ สตฺตสุ มงฺคเลสุ โรหิตมจฺฉรเสเนว ธมฺมเสนาปติตฺเถรปฺปมุขานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ โภเชสุํฯ สพฺพํ ติสฺสกุมารสฺส วตฺถุมฺหิ วุตฺตนิยาเมเนว เวทิตพฺพํฯ อยมสฺส ปน มหาทุคฺคตกาเล ทินฺนสฺส โรหิตมจฺฉรสทานสฺเสว นิสฺสนฺโทฯ

นามคฺคหณทิวเส ปนสฺส, ‘‘ภนฺเต, ทาสสฺส โว สิกฺขาปทานิ เทถา’’ติ มาตรา วุตฺเต เถโร อาห – ‘‘โกนาโม อยํ ทารโก’’ติ? ‘‘ภนฺเต, อิมสฺส ทารกสฺส กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐาย อิมสฺมิํ เคเห ชฬา เอฬมูคาปิ ปณฺฑิตา ชาตา, ตสฺมา เม ปุตฺตสฺส ปณฺฑิโตตฺเวว นามํ ภวิสฺสตี’’ติฯ เถโร สิกฺขาปทานิ อทาสิฯ ชาตทิวสโต ปฏฺฐาย ปนสฺส ‘‘นาหํ มม ปุตฺตสฺส อชฺฌาสยํ ภินฺทิสฺสามี’’ติ มาตุ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิฯ โส สตฺตวสฺสิกกาเล มาตรํ อาห – ‘‘อมฺม, เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ตาต, ‘อหํ ตว อชฺฌาสยํ น ภินฺทิสฺสามิจฺเจว มนํ อุปฺปาเทสิ’’’นฺติ วตฺวา เถรํ นิมนฺเตตฺวา โภเชตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ทาโส โว ปพฺพชิตุกาโม, อหํ อิมํ สายนฺหสมเย วิหารํ อาเนสฺสามี’’ติ เถรํ อุยฺโยเชตฺวา ญาตเก สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘มม ปุตฺตสฺส คิหิกาเล กตฺตพฺพสกฺการํ อชฺเชว กริสฺสามา’’ติ มหนฺตํ สกฺการํ กาเรตฺวา ตํ อาทาย วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘อิมํ, ภนฺเต, ปพฺพาเชถา’’ติ เถรสฺส อทาสิฯ

เถโร ปพฺพชฺชาย ทุกฺกรภาวํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘กริสฺสามหํ, ภนฺเต, ตุมฺหากํ โอวาท’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ เอหี’’ติ เกเส เตเมตฺวา ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิตฺวา ปพฺพาเชสิฯ มาตาปิตโรปิสฺส สตฺตาหํ วิหาเรเยว วสนฺตา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส โรหิตมจฺฉรเสเนว ทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส สายํ เคหํ อคมํสุฯ เถโร อฏฺฐเม ทิวเส อนฺโตคามํ คจฺฉนฺโต ตํ อาทาย คจฺฉติ, ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ นาคมาสิฯ กิํ การณา? น ตาวสฺส ปตฺตจีวรคฺคหณานิ วา อิริยาปโถ วา ปาสาทิโก โหติ, อปิจ วิหาเร เถรสฺส กตฺตพฺพวตฺตํ อตฺถิฯ เถโร หิ ภิกฺขุสงฺเฆ อนฺโตคามํ ปวิฏฺเฐ สกลวิหารํ วิจรนฺโต อสมฺมชฺชนฏฺฐานํ สมฺมชฺชิตฺวา ตุจฺฉภาชเนสุ ปานียปริโภชนียานิ อุปฏฺฐเปตฺวา ทุนฺนิกฺขิตฺตานิ มญฺจปีฐาทีนิ ปฏิสาเมตฺวา ปจฺฉา คามํ ปวิสติฯ อปิจ ‘‘อญฺญติตฺถิยา ตุจฺฉวิหารํ ปวิสิตฺวา ‘ปสฺสถ สมณสฺส โคตมสฺส สาวกานํ นิสินฺนฏฺฐานานี’ติ วตฺตุํ มา ลภิํสู’’ติ สกลวิหารํ ปฏิชคฺคิตฺวา ปจฺฉา คามํ ปวิสติฯ ตสฺมา ตํ ทิวสมฺปิ สามเณเรน ปตฺตจีวรํ คาหาเปตฺวา ทิวาตรํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ

สามเณโร อุปชฺฌาเยน สทฺธิํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค มาติกํ ทิสฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิทํ กิํ นามา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มาติกา นาม, สามเณรา’’ติฯ ‘‘อิมาย กิํ กโรนฺตี’’ติ? ‘‘อิโต จิโต จ อุทกํ อาหริตฺวา อตฺตโน สสฺสกมฺมํ สมฺปาเทนฺตี’’ติฯ

‘‘กิํ ปน, ภนฺเต, อุทกสฺส จิตฺตํ อตฺถี’’ติ ? ‘‘นตฺถาวุโส’’ติฯ ‘‘เอวรูปํ อจิตฺตกํ อตฺตโน อิจฺฉิตฏฺฐานํ หรนฺติ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อามาวุโส’’ติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘สเจ เอวรูปมฺปิ อจิตฺตกํ อตฺตโน อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานํ หริตฺวา กมฺมํ กโรนฺติ, กสฺมา สจิตฺตกาปิ จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺเตตฺวา สมณธมฺมํ กาตุํ น สกฺขิสฺสนฺตี’’ติฯ อเถโส ปุรโต คจฺฉนฺโต อุสุกาเร สรทณฺฑกํ อคฺคิมฺหิ ตาเปตฺวา อกฺขิโกฏิยา โอโลเกตฺวา อุชุกํ กโรนฺเต ทิสฺวา, ‘‘อิเม, ภนฺเต, เก นามา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อุสุการา นามาวุโส’’ติฯ ‘‘กิํ ปเนเต กโรนฺตี’’ติ? ‘‘อคฺคิมฺหิ ตาเปตฺวา สรทณฺฑกํ อุชุํ กโรนฺตี’’ติฯ ‘‘สจิตฺตโก, ภนฺเต, เอโส’’ติ? ‘‘อจิตฺตโก, อาวุโส’’ติ ฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘สเจ อจิตฺตกํ คเหตฺวา อคฺคิมฺหิ ตาเปตฺวา อุชุํ กโรนฺติ, กสฺมา สจิตฺตกาปิ อตฺตโน จิตฺตํ วเส วตฺเตตฺวา สมณธมฺมํ กาตุํ น สกฺขิสฺสนฺตี’’ติฯ อเถโส ปุรโต คจฺฉนฺโต ทารูนิ อรเนมินาภิอาทีนิ ตจฺฉนฺเต ทิสฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิเม เก นามา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ตจฺฉกา นามาวุโส’’ติฯ ‘‘กิํ ปเนเต กโรนฺตี’’ติ? ‘‘ทารูนิ คเหตฺวา ยานกาทีนํ จกฺกาทีนิ กโรนฺติ, อาวุโส’’ติฯ ‘‘เอตานิ ปน สจิตฺตกานิ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อจิตฺตกานิ, อาวุโส’’ติฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สเจ อจิตฺตกานิ กฏฺฐกลิงฺครานิ คเหตฺวา จกฺกาทีนิ กโรนฺติ, กสฺมา สจิตฺตกา อตฺตโน จิตฺตํ วเส วตฺเตตฺวา สมณธมฺมํ กาตุํ น สกฺขิสฺสนฺตี’’ติฯ โส อิมานิ การณานิ ทิสฺวา, ‘‘ภนฺเต, สเจ ตุมฺหากํ ปตฺตจีวเร ตุมฺเห คณฺเหยฺยาถ, อหํ นิวตฺเตยฺย’’นฺติฯ เถโร ‘‘อยํ อธุนา ปพฺพชิโต ทหรสามเณโร มํ อนุพนฺธมาโน เอวํ วเทตี’’ติ จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวาว ‘‘อาหร, สามเณรา’’ติ วตฺวา อตฺตโน ปตฺตจีวรํ อคฺคเหสิฯ

สามเณโรปิ อุปชฺฌายํ วนฺทิตฺวา นิวตฺตนฺโต, ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ อาหารํ อาหรนฺโต โรหิตมจฺฉรเสเนว อาหเรยฺยาถา’’ติ อาหฯ ‘‘กถํ ลภิสฺสามาวุโส’’ติ? ‘‘ภนฺเต, อตฺตโน ปุญฺเญน อลภนฺตา มม ปุญฺเญน ลภิสฺสถา’’ติ อาหฯ เถโร ‘‘ทหรสามเณรสฺส พหิ นิสินฺนกสฺส ปริปนฺโถปิ ภเวยฺยา’’ติ กุญฺชิกํ ทตฺวา ‘‘มยฺหํ วสนคพฺภสฺส ทฺวารํ วิวริตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา นิสีเทยฺยาสี’’ติ อาหฯ โส ตถา กตฺวา อตฺตโน กรชกาเย ญาณํ โอตาเรตฺวา อตฺตภาวํ สมฺมสนฺโต นิสีทิฯ อถสฺส คุณเตเชน สกฺกสฺส อาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ

โส ‘‘กิํ นุ โข การณ’’นฺติ อุปธาเรนฺโต ‘‘ปณฺฑิตสามเณโร อุปชฺฌายสฺส ปตฺตจีวรํ ทตฺวา ‘สมณธมฺมํ กริสฺสามี’ติ นิวตฺโต, มยาปิ ตตฺถ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา จตฺตาโร มหาราเช อามนฺเตตฺวา ‘‘วิหารสฺส อุปวเน วสนฺเต สกุเณ ปลาเปตฺวา สมนฺตโต อารกฺขํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา จนฺทเทวปุตฺตํ ‘‘จนฺทมณฺฑลํ อากฑฺฒิตฺวา คณฺหาหี’’ติ, สูริยเทวปุตฺตํ ‘‘สูริยมณฺฑลํ อากฑฺฒิตฺวา คณฺหาหี’’ติ วตฺวา สยํ คนฺตฺวา อาวิญฺฉนรชฺชุฏฺฐาเน อารกฺขํ คเหตฺวา อฏฺฐาสิ, วิหาเร ปุราณปณฺณสฺส ปตนฺตสฺสปิ สทฺโท นาโหสิ, สามเณรสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ อโหสิฯ โส อนฺตราภตฺเตเยว อตฺตภาวํ สมฺมสิตฺวา ตีณิ ผลานิ ปาปุณิฯ

เถโรปิ ‘‘สามเณโร วิหาเร นิสินฺโน, ตสฺส อุปกปฺปนกํ โภชนํ อสุกกุเล นาม สกฺกา ลทฺธุ’’นฺติ เอกํ เปมคารวยุตฺตํ อุปฏฺฐากกุลํ อคมาสิฯ ตตฺถ จ มนุสฺสา ตํ ทิวสํ โรหิตมจฺเฉ ลภิตฺวา เถรสฺเสว อาคมนํ โอโลเกนฺโต นิสีทิํสุฯ เต เถรํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา , ‘‘ภนฺเต, ภทฺทกํ โว กตํ อิธาคจฺฉนฺเตหี’’ติ อนฺโตเคเห ปเวเสตฺวา ยาคุขชฺชกาทีนิ ทตฺวา โรหิตมจฺฉรเสนสฺส ปิณฺฑปาตํ อทํสุฯ เถโร หรณาการํ ทสฺเสสิฯ มนุสฺสา ‘‘ปริภุญฺชถ, ภนฺเต, หรณกภตฺตมฺปิ ลภิสฺสถา’’ติ วตฺวา เถรสฺส ภตฺตกิจฺจาวสาเน ปตฺตํ โรหิตมจฺฉรสโภชนสฺส ปูเรตฺวา อทํสุฯ เถโร ‘‘สามเณโร เม ฉาโต’’ติ สีฆํ อคมาสิฯ สตฺถาปิ ตํ ทิวสํ กาลสฺเสว ภุญฺชิตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา เอวํ อาวชฺเชสิ – ‘‘ปณฺฑิตสามเณโร อุปชฺฌายสฺส ปตฺตจีวรํ ทตฺวา ‘สมณธมฺมํ กริสฺสามี’ติ นิวตฺโต, นิปฺผชฺชิสฺสติ นุ โข อสฺส ปพฺพชิตกิจฺจ’’นฺติ อุปธาเรนฺโต ติณฺณํ ผลานํ ปตฺตภาวํ ญตฺวา ‘‘อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสโย อตฺถิ, นตฺถี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘อตฺถี’’ติ ทิสฺวา ‘‘ปุเรภตฺตเมว อรหตฺตํ ปตฺตุํ สกฺขิสฺสติ, น สกฺขิสฺสตี’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘สกฺขิสฺสตี’’ติ อญฺญาสิฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สาริปุตฺโต สามเณรสฺส ภตฺตํ อาทาย สีฆํ อาคจฺฉติ, อนฺตรายมฺปิสฺส กเรยฺย ทฺวารโกฏฺฐเก อารกฺขํ คเหตฺวา นิสีทิสฺสามิ, อถ นํ ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามิ, ตสฺมิํ ปญฺเห วิสฺสชฺชิยมาเน สามเณโร สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติฯ

ตโต คนฺตฺวา ทฺวารโกฏฺฐเก ฐตฺวา สมฺปตฺตํ เถรํ จตฺตาโร ปญฺเห ปุจฺฉิ, ปุฏฺฐํ ปุฏฺฐํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชสิฯ

ตตฺริทํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ – สตฺถา กิร นํ อาห – ‘‘สาริปุตฺต, กิํ เต ลทฺธ’’นฺติ? ‘‘อาหาโร, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อาหาโร นาม กิํ อาหรติ, สาริปุตฺตา’’ติ? ‘‘เวทนํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เวทนํ กิํ อาหรติ, สาริปุตฺตา’’ติ? ‘‘รูปํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘รูปํ ปน กิํ อาหรติ, สาริปุตฺตา’’ติ ? ‘‘ผสฺสํ, ภนฺเต’’ติฯ ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ‘‘ชิฆจฺฉิเตน หิ ปริภุตฺโต อาหาโร ตสฺส ขุทฺทํ ปริหริตฺวา สุขํ เวทนํ อาหรติฯ อาหารปริโภเคน สุขิตสฺส สุขาย เวทนาย อุปฺปชฺชมานาย สรีเร วณฺณสมฺปตฺติ โหติฯ เอวํ เวทนา รูปํ อาหรติฯ สุขิโต ปน อาหารชรูปวเสน อุปฺปนฺนสุขโสมนสฺโส ‘อิทานิ เม อสฺสาโท ชาโต’ติ นิปฺปชฺชนฺโต วา นิสีทนฺโต วา สุขสมฺผสฺสํ ปฏิลภตี’’ติฯ

เอวํ อิเมสุ จตูสุ ปญฺเหสุ วิสฺสชฺชิเกสุ สามเณโร สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺโตฯ สตฺถาปิ เถรํ อาห – ‘‘คจฺฉ, สาริปุตฺต, ตว สามเณรสฺส ภตฺตํ เทหี’’ติฯ เถโร คนฺตฺวา ทฺวารํ อาโกเฏสิฯ สามเณโร นิกฺขมิตฺวา เถรสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ ฐเปตฺวา ตาลวณฺเฏน เถรํ พีชิฯ อถ นํ เถโร อาห – ‘‘สามเณร, ภตฺตกิจฺจํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ตุมฺเห ปน, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กตํ มยา ภตฺตกิจฺจํ, ตฺวํ กโรหี’’ติฯ สตฺตวสฺสิกทารโก ปพฺพชิตฺวา อฏฺฐเม ทิวเส ตํ ขณํ วิกสิตปทุมุปฺปลสทิโส อรหตฺตํ ปตฺโต, ปจฺจเวกฺขิตฏฺฐานํ ปน ปจฺจเวกฺขนฺโต นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจมกาสิฯ เตน ปตฺตํ โธวิตฺวา ปฏิสามิตกาเล จนฺทเทวปุตฺโต จนฺทมณฺฑลํ วิสฺสชฺเชสิ, สูริยเทวปุตฺโต สูริยมณฺฑลํฯ จตฺตาโร มหาราชาโน จตุทฺทิสํ อารกฺขํ วิสฺสชฺเชสุํ, สกฺโก เทวราชา อาวิญฺฉนเก อารกฺขํ วิสฺสชฺเชสิฯ สูริโย มชฺฌฏฺฐานโต คลิตฺวา คโตฯ

ภิกฺขู อุชฺฌายิํสุ, ‘‘ฉายา อธิกปฺปมาณา ชาตา, สูริโย มชฺฌฏฺฐานโต คลิตฺวา คโต, สามเณเรน จ อิทาเนว ภุตฺตํ, กิํ นุ โข เอต’’นฺติฯ

สตฺถา ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา อาคนฺตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ภิกฺขเว, กิํ กเถถา’’ติ? ‘‘อิทํ นาม, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อาม, ภิกฺขเว, ปุญฺญวโต สมณธมฺมํ กรณกาเล จนฺทเทวปุตฺโต จนฺทมณฺฑลํ, สูริยเทวปุตฺโต สูริยมณฺฑลํ อากฑฺฒิตฺวา คณฺหิ, จตฺตาโร มหาราชาโน วิหาโรปวเน จตุทฺทิสํ อารกฺขํ คณฺหิํสุ, สกฺโก เทวราชา อาวิญฺฉนเก อารกฺขํ คณฺหิ, อหมฺปิ ‘พุทฺโธมฺหี’ติ อปฺโปสฺสุกฺโก นิสีทิตุํ นาลตฺถํ, คนฺตฺวา ทฺวารโกฏฺฐเก มม ปุตฺตสฺส อารกฺขํ อคฺคเหสิํ, เนตฺติเก จ มาติกาย อุทกํ หรนฺเต, อุสุกาเร จ อุสุํ อุชุํ กโรนฺเต, ตจฺฉเก จ ทารูนิ ตจฺฉนฺเต ทิสฺวา เอตฺตกํ อารมฺมณํ คเหตฺวา ปณฺฑิตา อตฺตานํ ทเมตฺวา อรหตฺตํ คณฺหนฺติเยวา’’ติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[80]

‘‘อุทกญฺหิ นยนฺติ เนตฺติกา, อุสุการา นมยนฺติ เตชนํ;

ทารุํ นมยนฺติ ตจฺฉกา, อตฺตานํ ทมยนฺติ ปณฺฑิตา’’ติฯ

ตตฺถ อุทกนฺติ ปถวิยา ถลฏฺฐานํ ขณิตฺวา อาวาฏฏฺฐานํ ปูเรตฺวา มาติกํ วา กตฺวา รุกฺขโทณิํ วา ฐเปตฺวา อตฺตนา อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานํ อุทกํฯ เนนฺตีติ เนตฺติกาฯ เตชนนฺติ กณฺฑํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เนตฺติกา อตฺตโน รุจิยา อุทกํ นยนฺติ, อุสุการาปิ ตาเปตฺวา เตชนํ นมยนฺติ อุสุํ อุชุํ กโรนฺติฯ ตจฺฉกาปิ เนมิอาทีนํ อตฺถาย ตจฺฉนฺตา ทารุํ นมยนฺติ อตฺตโน รุจิยา อุชุํ วา วงฺกํ วา กโรนฺติฯ เอวํ เอตฺตกํ อารมฺมณํ กตฺวา ปณฺฑิตา โสตาปตฺติมคฺคาทีนิ อุปฺปาเทนฺตา อตฺตานํ ทมยนฺติ, อรหตฺตปฺปตฺตา ปน เอกนฺตทนฺตา นาม โหนฺตีติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

ปณฺฑิตสามเณรวตฺถุ ปญฺจมํฯ

6. ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรวตฺถุ

เสโล ยถาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ