โส สตฺถริ ปรินิพฺพุเต อานนฺทตฺเถเรน อาโรจิตํ พฺรหฺมทณฺฑํ สุตฺวา ทุกฺขี ทุมฺมโน ติกฺขตฺตุํ มุจฺฉิโต ปติตฺวา ‘‘มา มํ, ภนฺเต, นาสยิตฺถา’’ติ ยาจิตฺวา สมฺมา วตฺตํ ปูเรนฺโต น จิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณีติฯ

ฉนฺนตฺเถรวตฺถุ ตติยํฯ

4. มหากปฺปินตฺเถรวตฺถุ

ธมฺมปีติ สุขํ เสตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหากปฺปินตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพี กถา – อตีเต กิร อายสฺมา มหากปฺปิโน ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ปาทมูเล กตาภินีหาโร สํสาเร สํสรนฺโต พาราณสิโต อวิทูเร เอกสฺมิํ เปสการคาเม เชฏฺฐกเปสกาโร หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตทา สหสฺสมตฺตา ปจฺเจกพุทฺธา อฏฺฐ มาเส หิมวนฺเต วสิตฺวา วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส ชนปเท วสนฺติฯ เต เอกวารํ พาราณสิยา อวิทูเร โอตริตฺวา ‘‘เสนาสนกรณตฺถาย หตฺถกมฺมํ ยาจถา’’ติ รญฺโญ สนฺติกํ อฏฺฐ ปจฺเจกพุทฺเธ ปหิณิํสุฯ ตทา ปน รญฺโญ วปฺปมงฺคลกาโล โหติฯ โส ‘‘ปจฺเจกพุทฺธา กิร อาคตา’’ติ สุตฺวา ตสฺมิํ ขเณ นิกฺขมิตฺวา อาคตการณํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อชฺช, ภนฺเต, โอกาโส นตฺถิ, สฺเว อมฺหากํ วปฺปมงฺคลํ, ตติยทิวเส กริสฺสามี’’ติ วตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ อนิมนฺเตตฺวาว ปาวิสิฯ ปจฺเจกพุทฺธา ‘‘อญฺญตฺถ คมิสฺสามา’’ติ ปกฺกมิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ เชฏฺฐเปสการสฺส ภริยา เกนจิเทว กรณีเยน พาราณสิํ คจฺฉนฺตี เต ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, อเวลาย, อยฺยา, อาคตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย กเถสุํฯ ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา สทฺธาสมฺปนฺนา ญาณสมฺปนฺนา อิตฺถี ‘‘สฺเว, ภนฺเต, อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ นิมนฺเตสิฯ ‘‘พหุกา มยํ ภคินี’’ติฯ ‘‘กิตฺตกา, ภนฺเต’’ติ? ‘‘สหสฺสมตฺตา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมิํ คาเม สหสฺสเปสการา วสิมฺหฯ เอเกโก เอเกกสฺส ภิกฺขํ ทสฺสติ, ภิกฺขํ อธิวาเสถ, อหเมว โว วสนฏฺฐานมฺปิ กาเรสฺสามี’’ติ อาหฯ ปจฺเจกพุทฺธา อธิวาสยิํสุฯ

สา คามํ ปวิสิตฺวา อุคฺโฆเสสิ – ‘‘อหํ สหสฺสมตฺเต ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา นิมนฺตยิํ, อยฺยานํ นิสีทนฏฺฐานํ สํวิทหถ , ยาคุภตฺตาทีนิ สมฺปาเทถา’’ติ ฯ คามมชฺเฌ มณฺฑปํ กาเรตฺวา อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา ปุนทิวเส ปจฺเจกพุทฺเธ นิสีทาเปตฺวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน ตสฺมิํ คาเม สพฺพา อิตฺถิโย อาทาย ตาหิ สทฺธิํ ปจฺเจกพุทฺเธ วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, เตมาสํ วสนตฺถาย ปฏิญฺญํ เทถา’’ติ เตสํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา ปุน คาเม อุคฺโฆเสสิ – ‘‘อมฺมตาตา, เอเกกกุลโต เอเกโก ปุริโส ผรสุวาสิอาทีนิ คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ทพฺพสมฺภาเร อาหริตฺวา อยฺยานํ วสนฏฺฐานํ กโรตู’’ติฯ คามวาสิโน ตสฺสาเยว วจนํ สุตฺวา เอเกโก เอเกกํ กตฺวา สทฺธิํ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐาเนหิ ปณฺณสาลสหสฺสํ กาเรตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ปณฺณสาลายํ วสฺสูปคเต ปจฺเจกพุทฺเธ ‘‘อหํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหิสฺสามิ, อหํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ อุปฏฺฐหิํสุฯ วสฺสํวุฏฺฐกาเล ‘‘อตฺตโน อตฺตโน ปณฺณสาลาย วสฺสํวุฏฺฐานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ จีวรสาฏเก สชฺเชถา’’ติ สมาทเปตฺวา เอเกกสฺส สหสฺสสหสฺสมูลํ จีวรํ ทาเปสิฯ ปจฺเจกพุทฺธา วุฏฺฐวสฺสา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

คามวาสิโนปิ อิทํ ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา อิโต จุตา ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺติตฺวา คณเทวปุตฺตา นาม อเหสุํฯ เต ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล พาราณสิยํ กุฏุมฺพิกเคเหสุ นิพฺพตฺติํสุฯ เชฏฺฐกเปสกาโร เชฏฺฐกกุฏุมฺพิกสฺส ปุตฺโต อโหสิฯ ภริยาปิสฺส เชฏฺฐกกุฏุมฺพิกสฺเสว ธีตา อโหสิฯ ตา สพฺพาปิ วยปฺปตฺตา ปรกุลํ คจฺฉนฺติโย เตสํ เตสํเยว เคหานิ อคมิํสุฯ อเถกทิวสํ วิหาเร ธมฺมสฺสวนํ สงฺฆุฏฺฐํฯ ‘‘สตฺถา ธมฺมํ เทเสสฺสตี’’ติ สุตฺวา สพฺเพปิ เต กุฏุมฺพิกา ‘‘ธมฺมํ โสสฺสามา’’ติ ภริยาหิ สทฺธิํ วิหารํ อคมิํสุฯ เตสํ วิหารมชฺฌํ ปวิฏฺฐกฺขเณ วสฺสํ อุฏฺฐหิฯ เยสํ กุลูปกา วา ญาติสามเณราทโย วา อตฺถิ, เต เตสํ ปริเวณานิ ปวิสิํสุฯ เต ปน ตถารูปานํ นตฺถิตาย กตฺถจิ, ปวิสิตุํ อวิสหนฺตา วิหารมชฺเฌเยว อฏฺฐํสุฯ อถ เน เชฏฺฐกกุฏุมฺพิโก อาห – ‘‘ปสฺสถ อมฺหากํ วิปฺปการํ, กุลปุตฺเตหิ นาม เอตฺตเกน ลชฺชิตุํ ยุตฺต’’นฺติฯ

‘‘อยฺย, กิํ ปน กโรมา’’ติ? ‘‘มยํ วิสฺสาสิกฏฺฐานสฺส อภาเวน อิมํ วิปฺปการํ ปตฺตา, สพฺเพ ธนํ สํหริตฺวา ปริเวณํ กโรมา’’ติฯ ‘‘สาธุ, อยฺยา’’ติ เชฏฺฐโก สหสฺสํ อทาสิ, เสสา ปญฺจ ปญฺจ สตานิฯ อิตฺถิโย อฑฺฒเตยฺยานิ อฑฺฒเตยฺยานิ สตานิฯ เต ตํ ธนํ สํหริตฺวา สหสฺสกูฏาคารปริวารํ สตฺถุ วสนตฺถาย มหาปริเวณํ นาม อารภิํสุฯ นวกมฺมสฺส มหนฺตตาย ธเน อปฺปโหนฺเต ปุพฺเพ ทินฺนธนโต ปุน อุปฑฺฒูปฑฺฒํ อทํสุฯ นิฏฺฐิเต ปริเวเณ วิหารมหํ กโรนฺตา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา วีสติยา ภิกฺขุสหสฺสานํ จีวรานิ สชฺชิํสุฯ

เชฏฺฐกกุฏุมฺพิกสฺส ปน ภริยา สพฺเพหิ สมานํ อกตฺวา อตฺตโน ปญฺญาย ฐิตา ‘‘อติเรกตรํ กตฺวา สตฺถารํ ปูเชสฺสามี’’ติ อโนชปุปฺผวณฺเณน สหสฺสมูเลน สาฏเกน สทฺธิํ อโนชปุปฺผจงฺโกฏกํ คเหตฺวา อนุโมทนกาเล สตฺถารํ อโนชปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ตํ สาฏกํ สตฺถุ ปาทมูเล ฐเปตฺวา, ‘‘ภนฺเต, นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน อโนชปุปฺผวณฺณํเยว เม สรีรํ โหตุ, อโนชา เอว จ เม นามํ โหตู’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ สตฺถา ‘‘เอวํ โหตู’’ติ อนุโมทนํ อกาสิฯ เต สพฺเพปิ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุตา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เทวโลกา จวิตฺวา เชฏฺฐกกุฏุมฺพิโก กุกฺกุฏวตีนคเร ราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต มหากปฺปินราชา นาม อโหสิ, เสสา อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติํสุฯ เชฏฺฐกกุฏุมฺพิกสฺส ภริยา มทฺทรฏฺเฐ สาคลนคเร ราชกุเล นิพฺพตฺติ, อโนชปุปฺผวณฺณเมวสฺสา สรีรํ อโหสิ, อโนชาตฺเววสฺสา นามํ กริํสุฯ สา วยปฺปตฺตา มหากปฺปินรญฺโญ เคหํ คนฺตฺวา อโนชาเทวี นาม อโหสิฯ เสสิตฺถิโยปิ อมจฺจกุเลสุ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺตา เตสํเยว อมจฺจปุตฺตานํ เคหานิ อคมํสุฯ เต สพฺเพ รญฺโญ สมฺปตฺติสทิสํ สมฺปตฺติํ อนุภวิํสุฯ ยทา ราชา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต หตฺถิํ อภิรุหิตฺวา วิจริ, ตทา เตปิ ตเถว วิจรนฺติฯ ตสฺมิํ อสฺเสน วา รเถน วา วิจรนฺเต เตปิ ตเถว วิจรนฺติ? เอวํ เต เอกโต หุตฺวา กตานํ ปุญฺญานํ อานุภาเวน เอกโตว สมฺปตฺติํ อนุภวิํสุฯ รญฺโญ ปน พโล, พลวาหโน, ปุปฺโผ, ปุปฺผวาหโน, สุปตฺโตติ ปญฺจ อสฺสา โหนฺติฯ ราชา เตสุ สุปตฺตํ อสฺสํ สยํ อาโรหติ, อิตเร จตฺตาโร อสฺสาโรหานํ สาสนาหรณตฺถาย อทาสิฯ

ราชา เต ปาโตว โภเชตฺวา ‘‘คจฺฉถ ทฺเว วา ตีณิ วา โยชนานิ อาหิณฺฑิตฺวา พุทฺธสฺส วา ธมฺมสฺส วา สงฺฆสฺส วา อุปฺปนฺนภาวํ ญตฺวา มยฺหํ สุขสาสนํ อาหรถา’’ติ เปเสสิฯ เต จตูหิ ทฺวาเรหิ นิกฺขมิตฺวา ตีณิ โยชนานิ อาหิณฺฑิตฺวา สาสนํ อลภิตฺวา ปจฺจาคจฺฉนฺติฯ

อเถกทิวสํ ราชา สุปตฺตํ อสฺสํ อารุยฺห อมจฺจสหสฺสปริวุโต อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต กิลนฺตรูเป ปญฺจสตวาณิชเก นครํ ปวิสนฺเต ทิสฺวา ‘‘อิเม อทฺธานกิลนฺตา, อทฺธา อิเมสํ สนฺติกา เอกํ ภทฺทกํ สาสนํ โสสฺสามี’’ติ เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กุโต อาคจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อตฺถิ, เทว, อิโต วีสติโยชนสตมตฺถเก สาวตฺถิ นาม นครํ, ตโต อาคจฺฉามา’’ติฯ ‘‘อตฺถิ ปน โว ปเทเส กิญฺจิ สาสนํ อุปฺปนฺน’’นฺติฯ ‘‘เทว, อญฺญํ กิญฺจิ นตฺถิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อุปฺปนฺโน’’ติฯ ราชา ตาวเทว ปญฺจวณฺณาย ปีติยา ผุฏฺฐสรีโร กิญฺจิ สลฺลกฺเขตุํ อสกฺโกนฺโต มุหุตฺตํ วีตินาเมตฺวา, ‘‘ตาตา, กิํ วเทถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘พุทฺโธ, เทว, อุปฺปนฺโน’’ติฯ ราชา ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ตเถว วีตินาเมตฺวา จตุตฺเถ วาเร ‘‘กิํ วเทถ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘พุทฺโธ, เทว, อุปฺปนฺโน’’ติ วุตฺเต, ‘‘ตาตา, โว สตสหสฺสํ ททามี’’ติ วตฺวา ‘‘อญฺญมฺปิ กิญฺจิ สาสนํ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อตฺถิ, เทว, ธมฺโม อุปฺปนฺโน’’ติฯ ราชา ตมฺปิ สุตฺวา ปุริมนเยเนว ตโย วาเร วีตินาเมตฺวา จตุตฺเถ วาเร ‘‘ธมฺโม อุปฺปนฺโน’’ติ วุตฺเต ‘‘อิธาปิ โว สตสหสฺสํ ทมฺมี’’ติ วตฺวา ‘‘อปรมฺปิ สาสนํ อตฺถิ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อตฺถิ, เทว, สงฺฆรตนํ อุปฺปนฺน’’นฺติฯ ราชา ตมฺปิ สุตฺวา ตโย วาเร วีตินาเมตฺวา จตุตฺเถ วาเร ‘‘สงฺโฆ’’ติ ปเท วุตฺเต ‘‘อิธาปิ โว สตสหสฺสํ ทมฺมี’’ติ วตฺวา อมจฺจสหสฺสํ โอโลเกตฺวา, ‘‘ตาตา, กิํ กริสฺสถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว, ตุมฺเห กิํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘อหํ, ตาตา, ‘พุทฺโธ อุปฺปนฺโน, ธมฺโม อุปฺปนฺโน, สงฺโฆ อุปฺปนฺโน’ติ สุตฺวา น ปุน นิวตฺติสฺสามิ, สตฺถารํ อุทฺทิสฺส คนฺตฺวา ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ‘‘มยมฺปิ, เทว , ตุมฺเหหิ สทฺธิํ ปพฺพชิสฺสามา’’ติฯ ราชา สุวณฺณปฏฺเฏ อกฺขรานิ ลิขาเปตฺวา วาณิชเก อาห – ‘‘อโนชา นาม เทวี ตุมฺหากํ ตีณิ สตสหสฺสานิ ทสฺสติ, เอวญฺจ ปน นํ วเทยฺยาถ ‘รญฺโญ กิร เต อิสฺสริยํ วิสฺสฏฺฐํ, ยถาสุขํ สมฺปตฺติํ ปริภุญฺชาหี’ติ, สเจ ปน โว ‘ราชา กห’นฺติ ปุจฺฉติ, ‘สตฺถารํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิสฺสามีติ วตฺวา คโต’ติ อาโรเจยฺยาถา’’ติฯ

อมจฺจาปิ อตฺตโน อตฺตโน ภริยานํ ตเถว สาสนํ ปหิณิํสุ ฯ ราชา วาณิชเก อุยฺโยเชตฺวา อสฺสํ อภิรุยฺห อมจฺจสหสฺสปริวุโต ตํ ขณํเยว นิกฺขมิฯ

สตฺถาปิ ตํ ทิวสํ ปจฺจูสกาเล โลกํ โวโลเกนฺโต มหากปฺปินราชานํ สปริวารํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มหากปฺปิโน วาณิชกานํ สนฺติกา ติณฺณํ รตนานํ อุปฺปนฺนภาวํ สุตฺวา เตสํ วจนํ ตีหิ สตสหสฺเสหิ ปูเชตฺวา รชฺชํ ปหาย อมจฺจสหสฺเสหิ ปริวุโต มํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตุกาโม สฺเว นิกฺขมิสฺสติฯ โส สปริวาโร สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ, ปจฺจุคฺคมนมสฺส กริสฺสามี’’ติ ปุนทิวเส จกฺกวตฺตี วิย ขุทฺทกคามโภชกํ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺโต สยเมว ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วีสโยชนสตํ มคฺคํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา จนฺทภาคาย นทิยา ตีเร นิคฺโรธรุกฺขมูเล ฉพฺพณฺณรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโต นิสีทิฯ ‘‘ราชาปิ อาคจฺฉนฺโต เอกํ นทิํ ปตฺวา ‘‘กา นาเมสา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อปรจฺฉา นาม, เทวา’’ติฯ ‘‘กิมสฺสา ปริมาณํ, ตาตา’’ติ? ‘‘คมฺภีรโต คาวุตํ, ปุถุลโต ทฺเว คาวุตานิ, เทวา’’ติฯ ‘‘อตฺถิ ปเนตฺถ นาวา วา อุฬุมฺโป วา’’ติ? ‘‘นตฺถิ, เทวา’’ติฯ ‘‘นาวาทีนิ โอโลเกนฺเต อมฺเห ชาติ ชรํ อุปเนติ, ชรา มรณํฯ อหํ นิพฺเพมติโก หุตฺวา ตีณิ รตนานิ อุทฺทิสฺส นิกฺขนฺโต, เตสํ เม อานุภาเวน อิมํ อุทกํ อุทกํ วิย มา อโหสี’’ติ ติณฺณํ รตนานํ คุณํ อาวชฺเชตฺวา ‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ พุทฺธานุสฺสติํ อนุสฺสรนฺโต สปริวาโร อสฺสสหสฺเสน อุทกปิฏฺฐิํ ปกฺขนฺทิฯ สินฺธวา ปิฏฺฐิปาสาเณ วิย ปกฺขนฺทิํสุฯ ขุรานํ อคฺคา เนว เตมิํสุฯ

โส ตํ อุตฺตริตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต อปรมฺปิ นทิํ ทิสฺวา ‘‘อยํ กา นามา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘นีลวาหินี นาม, เทวา’’ติฯ ‘‘กิมสฺสา ปริมาณ’’นฺติ? ‘‘คมฺภีรโตปิ ปุถุลโตปิ อฑฺฒโยชนํ, เทวา’’ติฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ ตํ ปน นทิํ ทิสฺวา ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม’’ติ ธมฺมานุสฺสติํ อนุสฺสรนฺโต ปกฺขนฺทิฯ ตมฺปิ อติกฺกมิตฺวา คจฺฉนฺโต อปรมฺปิ นทิํ ทิสฺวา ‘‘อยํ กา นามา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘จนฺทภาคา นาม, เทวา’’ติฯ ‘‘กิมสฺสา ปริมาณ’’นฺติ? ‘‘คมฺภีรโตปิ ปุถุลโตปิ โยชนํ, เทวา’’ติฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

อิมํ ปน นทิํ ทิสฺวา ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติ สงฺฆานุสฺสติํ อนุสฺสรนฺโต ปกฺขนฺทิฯ ตํ ปน นทิํ อติกฺกมิตฺวา คจฺฉนฺโต สตฺถุ สรีรโต นิกฺขนฺตา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย อทฺทสฯ นิคฺโรธรุกฺขสฺส สาขาวิฏปปลาสานิ โสวณฺณมยานิ วิย อเหสุํฯ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ปน โอภาโส เนว จนฺทสฺส, น สูริยสฺส, น เทวมารพฺรหฺมนาคสุปณฺณาทีนํ อญฺญตรสฺส, อทฺธา อหํ สตฺถารํ อุทฺทิสฺส อาคจฺฉนฺโต มหาโคตมพุทฺเธน ทิฏฺโฐ ภวิสฺสามี’’ติฯ โส ตาวเทว อสฺสปิฏฺฐิโต โอตริตฺวา โอนตสรีโร รสฺมิอนุสาเรน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา มโนสิลารเส นิมุชฺชนฺโต วิย พุทฺธรสฺมีนํ อนฺโต ปวิสิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธิํ อมจฺจสหสฺเสน, สตฺถา ตสฺส อนุปุพฺพิํ กถํ กเถสิฯ เทสนาวสาเน ราชา สปริวาโร โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ อถ สพฺเพว อุฏฺฐหิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิํสุฯ สตฺถา ‘‘อาคมิสฺสติ นุ โข อิเมสํ กุลปุตฺตานํ อิทฺธิมยปตฺตจีวร’’นฺติ อุปธาเรนฺโต ‘‘อิเม กุลปุตฺตา ปจฺเจกพุทฺธสหสฺสสฺส จีวรสหสฺสํ อทํสุ, กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล วีสติยา ภิกฺขุสหสฺสานมฺปิ วีสติจีวรสหสฺสานิปิ อทํสุฯ อนจฺฉริยํ อิเมสํ อิทฺธิมยปตฺตจีวราคมน’’นฺติ ญตฺวา ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว, จรถ พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ อาหฯ เต ตาวเทว อฏฺฐปริกฺขารธรา วสฺสสฏฺฐิกตฺเถรา วิย หุตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปจฺโจโรหิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ

เตปิ วาณิชกา ราชกุลํ คนฺตฺวา รญฺญา ปหิตภาวํ อาโรจาเปตฺวา เทวิยา ‘‘อาคจฺฉนฺตู’’ติ วุตฺเต ปวิสิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุฯ อถ เน เทวี ปุจฺฉิ – ‘‘ตาตา, กิํ การณา อาคตาตฺถา’’ติ? ‘‘มยํ รญฺญา ตุมฺหากํ สนฺติกํ ปหิตา, ตีณิ กิร โน สตสหสฺสานิ เทถา’’ติฯ ‘‘ตาตา, อติพหุํ ภณถ, กิํ ตุมฺเหหิ รญฺโญ กตํ, กิสฺมิํ โว ราชา ปสนฺโน เอตฺตกํ ธนํ ทาเปสี’’ติ? ‘‘เทวิ, น อญฺญํ กิญฺจิ กตํ, รญฺโญ ปน เอกํ สาสนํ อาโรจยิมฺหา’’ติ? ‘‘สกฺกา ปน, ตาตา, มยฺหํ อาโรเจตุ’’นฺติฯ ‘‘สกฺกา, เทวี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ตาตา, วเทถา’’ติฯ ‘‘เทวิ พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน’’ติฯ สาปิ ‘‘ตํ สุตฺวา ปุริมนเยเนว ปีติยา ผุฏฺฐสรีรา ติกฺขตฺตุํ กิญฺจิ อสลฺลกฺเขตฺวา จตุตฺเถ วาเร ‘พุทฺโธ’ติ ปทํ สุตฺวา, ตาตา, อิมสฺมิํ ปเท รญฺญา กิํ ทินฺน’’นฺติ? ‘‘สตสหสฺสํ, เทวี’’ติฯ

‘‘ตาตา , อนนุจฺฉวิกํ รญฺญา กตํ เอวรูปํ สาสนํ สุตฺวา ตุมฺหากํ สตสหสฺสํ ททมาเนนฯ อหญฺหิ โว มม ทุคฺคตปณฺณากาเร ตีณิ สตสหสฺสานิ ทมฺมิ, อปรมฺปิ ตุมฺเหหิ รญฺโญ กิํ อาโรจิต’’นฺติ? เต อิทญฺจิทญฺจาติ อิตรานิปิ ทฺเว สาสนานิ อาโรจยิํสุฯ เทวี ปุริมนเยเนว ปีติยา ผุฏฺฐสรีรา ติกฺขตฺตุํ กิญฺจิ อสลฺลกฺเขตฺวา จตุตฺเถ วาเร ตเถว สุตฺวา ตีณิ ตีณิ สตสหสฺสานิ ทาเปสิ, เอวํ เต สพฺพานิปิ ทฺวาทส สตสหสฺสานิ ลภิํสุฯ

อถ เน เทวี ปุจฺฉิ – ‘‘ราชา กหํ, ตาตา’’ติ? เทวิ, ‘‘สตฺถารํ อุทฺทิสฺส ‘ปพฺพชิสฺสามี’ติ คโต’’ติฯ ‘‘มยฺหํ เตน กิํ สาสนํ ทินฺน’’นฺติ? ‘‘สพฺพํ กิร เตน ตุมฺหากํ อิสฺสริยํ วิสฺสฏฺฐํ, ตุมฺเห กิร ยถารุจิยา สมฺปตฺติํ อนุภวถา’’ติฯ ‘‘อมจฺจา ปน กหํ, ตาตา’’ติ? เตปิ ‘‘‘รญฺญา สทฺธิํเยว ปพฺพชิสฺสามา’ติ คตา, เทวี’’ติฯ สา เตสํ ภริยาโย ปกฺโกสาเปตฺวา, อมฺมา, ตุมฺหากํ สามิกา ‘‘รญฺญา สทฺธิํ ปพฺพชิสฺสามา’’ติ คตา, ‘‘ตุมฺเห กิํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘กิํ ปน เตหิ อมฺหากํ สาสนํ ปหิตํ, เทวี’’ติ? ‘‘เตหิ กิร อตฺตโน สมฺปตฺติ ตุมฺหากํ วิสฺสฏฺฐา, ตุมฺเห กิร ตํ สมฺปตฺติํ ยถารุจิ ปริภุญฺชถา’’ติฯ ‘‘ตุมฺเห ปน, เทวิ, กิํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘อมฺมา, โส ตาว ราชา สาสนํ สุตฺวา มคฺเค ฐิตโกว ตีหิ สตสหสฺเสหิ ตีณิ รตนานิ ปูเชตฺวา เขฬปิณฺฑํ วิย สมฺปตฺติํ ปหาย ‘ปพฺพชิสฺสามี’ติ นิกฺขนฺโต, มยา ปน ติณฺณํ รตนานํ สาสนํ สุตฺวา ตีณิ รตนานิ นวหิ สตสหสฺเสหิ ปูชิตานิ, น โข ปเนสา สมฺปตฺติ นาม รญฺโญเยว ทุกฺขา, มยฺหมฺปิ ทุกฺขาเยวฯ โก รญฺญา ฉฑฺฑิตเขฬปิณฺฑํ ชาณุเกหิ ปติฏฺฐหิตฺวา มุเขน คณฺหิสฺสติ, น มยฺหํ สมฺปตฺติยา อตฺโถ, อหมฺปิ สตฺถารํ อุทฺทิสฺส คนฺตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เทวิ, มยมฺปิ ตุมฺเหเหว สทฺธิํ ปพฺพชิสฺสามา’’ติฯ ‘‘สเจ สกฺโกถ, สาธุ, อมฺมา’’ติ? ‘‘สกฺโกม, เทวี’’ติฯ ‘‘สาธุ, อมฺมา, เตน หิ เอถา’’ติ รถสหสฺสํ โยชาเปตฺวา รถํ อารุยฺห ตาหิ สทฺธิํ นิกฺขมิตฺวา อนฺตรามคฺเค ปฐมํ นทิํ ทิสฺวา ยถา รญฺญา ปุฏฺฐํ, ตเถว ปุจฺฉิตฺวา สพฺพปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘รญฺโญ คตมคฺคํ โอโลเกถา’’ติ วตฺวา ‘‘สินฺธวานํ ปทวลญฺชํ น ปสฺสาม, เทวี’’ติ วุตฺเต ‘‘ราชา ตีณิ รตนานิ อุทฺทิสฺส นิกฺขนฺโต สจฺจกิริยํ กตฺวา คโต ภวิสฺสติฯ

อหมฺปิ ตีณิ รตนานิ อุทฺทิสฺส นิกฺขนฺตา, เตสเมว อนุภาเวน อิทํ อุทกํ วิย มา อโหสี’’ติ ติณฺณํ รตนานํ คุณํ อนุสฺสริตฺวา รถสหสฺสํ เปเสสิฯ อุทกํ ปิฏฺฐิปาสาณสทิสํ อโหสิฯ จกฺกานํ อคฺคคฺคเนมิวฏฺฏิโย เนว เตมิํสุฯ เอเตเนว อุปาเยน อิตรา ทฺเว นทิโย อุตฺตริฯ

อถ สตฺถา ตสฺสาคมนภาวํ ญตฺวา ยถา อตฺตโน สนฺติเก นิสินฺนา ภิกฺขู น ปญฺญายนฺติ, เอวมกาสิฯ สาปิ คจฺฉนฺตี คจฺฉนฺตี สตฺถุ สรีรโต นิกฺขนฺตา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย ทิสฺวา ตเถว จินฺเตตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิตา ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, มหากปฺปิโน ตุมฺหากํ อุทฺทิสฺส นิกฺขนฺโต อาคเตตฺถ มญฺเญ, กหํ โส, อมฺหากมฺปิ นํ ทสฺเสถา’’ติ? ‘‘นิสีทถ ตาว, อิเธว นํ ปสฺสิสฺสถา’’ติ ฯ ตา สพฺพาปิ ตุฏฺฐจิตฺตา ‘‘อิเธว กิร นิสินฺนา สามิเก ปสฺสิสฺสามา’’ติ นิสีทิํสุฯ สตฺถา ตาสํ อนุปุพฺพิํ กถํ กเถสิ, อโนชาเทวี เทสนาวสาเน สปริวารา โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิฯ มหากปฺปินตฺเถโร ตาสํ วฑฺฒิตธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สปริวาโร สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตสฺมิํ ขเณ สตฺถา ตาสํ เต ภิกฺขู อรหตฺตปฺปตฺเต ทสฺเสสิฯ ตาสํ กิร อาคตกฺขเณเยว อตฺตโน สามิเก กาสาวธเร มุณฺฑกสีเส ทิสฺวา จิตฺตํ เอกคฺคํ น ภเวยฺย, เตน มคฺคผลานิ ปตฺตุํ น สกฺกุเณยฺยุํฯ ตสฺมา อจลสทฺธาย ปติฏฺฐิตกาเล ตาสํ เต ภิกฺขู อรหตฺตปฺปตฺเตเยว ทสฺเสสิฯ

ตาปิ เต ทิสฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ตาว ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺต’’นฺติ วตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิตา ปพฺพชฺชํ ยาจิํสุฯ เอวํ กิร วุตฺเต ‘‘สตฺถา อุปฺปลวณฺณาย อาคมนํ จินฺเตสี’’ติ เอกจฺเจ วทนฺติฯ สตฺถา ปน ตา อุปาสิกาโย อาห – ‘‘สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ภิกฺขุนีอุปสฺสเย ปพฺพเชถา’’ติฯ ตา อนุปุพฺเพน ชนปทจาริกํ จรมานา อนฺตรามคฺเค มหาชเนน อภิหฏสกฺการสมฺมานา ปทสาว วีสโยชนสติกํ คนฺตฺวา ภิกฺขุนีอุปสฺสเย ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ สตฺถาปิ ภิกฺขุสหสฺสํ อาทาย อากาเสเนว เชตวนํ อคมาสิฯ ตตฺร สุทํ อายสฺมา มหากปฺปิโน รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานาทีสุ ‘‘อโห สุขํ , อโห สุข’’นฺติ อุทานํ อุทาเนนฺโต วิจรติฯ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ – ‘‘ภนฺเต, มหากปฺปิโน ‘อโห สุขํ, อโห สุข’นฺติ อุทานํ อุทาเนนฺโต วิจรติ, อตฺตโน กามสุขํ รชฺชสุขํ อารพฺภ กเถสิ มญฺเญ’’ติฯ

สตฺถา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, กปฺปิน, กามสุขํ รชฺชสุขํ อารพฺภ อุทานํ อุทาเนสี’’ติฯ ‘‘ภควา เม, ภนฺเต, ตํ อารพฺภ อุทานภาวํ วา อนุทานภาวํ วา ชานาตี’’ติ? สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, มม ปุตฺโต กามสุขํ รชฺชสุขํ อารพฺภ อุทานํ อุทาเนติ, ปุตฺตสฺส ปน เม ธมฺมปีติ นาม ธมฺมรติ นาม อุปฺปชฺชติ, โส อมตมหานิพฺพานํ อารพฺภ เอว อุทานํ อุทาเนสี’’ติ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[79]

‘‘ธมฺมปีติ สุขํ เสติ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;

อริยปฺปเวทิเต ธมฺเม, สทา รมติ ปณฺฑิโต’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺมปีตีติ ธมฺมปายโก, ธมฺมํ ปิวนฺโตติ อตฺโถฯ ธมฺโม จ นาเมส น สกฺกา ภาชเนน ยาคุอาทีนิ วิย ปาตุํ? นววิธํ ปน โลกุตฺตรธมฺมํ นามกาเยน ผุสนฺโต อารมฺมณโต สจฺฉิกโรนฺโต ปริญฺญาภิสมยาทีหิ ทุกฺขาทีนิ อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต ธมฺมํ ปิวติ นามฯ สุขํ เสตีติ เทสนามตฺตเมเวตํ, จตูหิปิ อิริยาปเถหิ สุขํ วิหรตีติ อตฺโถฯ วิปฺปสนฺเนนาติ อนาวิเลน นิรุปกฺกิเลเสนฯ อริยปฺปเวทิเตติ พุทฺธาทีหิ อริเยหิ ปเวทิเต สติปฏฺฐานาทิเภเท โพธิปกฺขิยธมฺเมฯ สทา รมตีติ เอวรูโป ธมฺมปีติ วิปฺปสนฺเนน เจตสา วิหรนฺโต ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต สทา รมติ อภิรมตีติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุนฺติฯ

มหากปฺปินตฺเถรวตฺถุ จตุตฺถํฯ

5. ปณฺฑิตสามเณรวตฺถุ

อุทกญฺหิ นยนฺตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปณฺฑิตสามเณรํ อารพฺภ กเถสิฯ

อตีเต กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺโธ วีสติขีณาสวสหสฺสปริวาโร พาราณสิํ อคมาสิฯ มนุสฺสา อตฺตโน พลํ สลฺลกฺเขตฺวา อฏฺฐปิ ทสปิ เอกโต หุตฺวา อคนฺตุกทานาทีนิ อทํสุฯ อเถกทิวสํ สตฺถา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน เอวํ อนุโมทนมกาสิ –