วชฺชทสฺสินนฺติ ทฺเว วชฺชทสฺสิโน ‘‘อิมินา นํ อสารุปฺเปน วา ขลิเตน วา สงฺฆมชฺเฌ นิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ รนฺธคเวสโก จ, อญฺญาตํ ญาปนตฺถาย ญาตํ อนุคฺคหณตฺถาย สีลาทีนมสฺส วุทฺธิกามตาย ตํ ตํ วชฺชํ โอโลกเนน อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺฐิโต จฯ อยํ อิธ อธิปฺเปโตฯ ยถา หิ ทุคฺคตมนุสฺโส ‘‘อิมํ คณฺหาหี’’ติ ตชฺเชตฺวาปิ โปเถตฺวาปิ นิธิํ ทสฺเสนฺเต โกปํ น กโรติ, ปมุทิโต เอว โหติ, เอวเมว เอวรูเป ปุคฺคเล อสารุปฺปํ วา ขลิตํ วา ทิสฺวา อาจิกฺขนฺเต โกโป น กาตพฺโพ, ตุฏฺเฐเนว ภวิตพฺพํ, ‘‘ภนฺเต, มหนฺตํ โว กมฺมํ กตํ , มยฺหํ อาจริยุปชฺฌายฏฺฐาเน ฐตฺวา โอวทนฺเตหิ ปุนปิ มํ วเทยฺยาถา’’ติ ปวาเรตพฺพเมวฯ นิคฺคยฺหวาทินฺติ เอกจฺโจ หิ สทฺธิวิหาริกาทีนํ อสารุปฺปํ วา ขลิตํ วา ทิสฺวา ‘‘อยํ เม มุโขทกทานาทีหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหติ, สเจ นํ วกฺขามิ, น มํ อุปฏฺฐหิสฺสติ, เอวํ เม ปริหานิ ภวิสฺสตี’’ติ วตฺถุํ อวิสหนฺโต น นิคฺคยฺหวาที นาม โหติฯ โส อิมสฺมิํ สาสเน กจวรํ อากิรติฯ โย ปน ตถารูปํ วชฺชํ ทิสฺวา วชฺชานุรูปํ ตชฺเชนฺโต ปณาเมนฺโต ทณฺฑกมฺมํ กโรนฺโต วิหารา ตํ นีหรนฺโต สิกฺขาเปติ, อยํ นิคฺคยฺหวาที นาม เสยฺยถาปิ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘นิคฺคยฺห นิคฺคยฺหาหํ, อานนฺท, วกฺขามิ, ปวยฺห ปวยฺห, อานนฺท, วกฺขามิ, โย สาโร โส ฐสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 3.196)ฯ เมธาวินฺติ ธมฺโมชปญฺญาย สมนฺนาคตํฯ ตาทิสนฺติ เอวรูปํ ปณฺฑิตํ ภเชยฺย ปยิรุปาเสยฺยฯ ตาทิสญฺหิ อาจริยํ ภชมานสฺส อนฺเตวาสิกสฺส เสยฺโย โหติ, น ปาปิโย วฑฺฒิเยว โหติ, โน ปริหานีติฯ

เทสนาปริโยสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

ราธตฺเถรวตฺถุ ปฐมํฯ

2. อสฺสชิปุนพฺพสุกวตฺถุ

โอวเทยฺยานุสาเสยฺยาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อสฺสชิปุนพฺพสุกภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ เทสนา ปน กีฏาคิริสฺมิํ สมุฏฺฐิตาฯ

เต กิร ทฺเว ภิกฺขู กิญฺจาปิ อคฺคสาวกานํ สทฺธิวิหาริกา, อลชฺชิโน ปน อเหสุํ ปาปภิกฺขูฯ

เต ปาปเกหิ อตฺตโน ปริวาเรหิ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ กีฏาคิริสฺมิํ วิหรนฺตา ‘‘มาลาวจฺฉํ โรเปนฺติปิ โรปาเปนฺติปี’’ติอาทิกํ (ปารา. 431; จูฬว. 21) นานปฺปการํ อนาจารํ กโรนฺตา กุลทูสกกมฺมํ กตฺวา ตโต อุปฺปนฺเนหิ ปจฺจเยหิ ชีวิกํ กปฺเปนฺตา ตํ อาวาสํ เปสลานํ ภิกฺขูนํ อนาวาสํ อกํสุฯ สตฺถา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา เตสํ ปพฺพาชนียกมฺมกรณตฺถาย สปริวาเร ทฺเว อคฺคสาวเก อามนฺเตตฺวา ‘‘คจฺฉถ, สาริปุตฺตา, เตสุ เย ตุมฺหากํ วจนํ น กโรนฺติ, เตสํ ปพฺพาชนียกมฺมํ กโรถ, เย ปน กโรนฺติ, เต โอวทถ อนุสาสถฯ โอวทนฺโต หิ อนุสาสนฺโต อปณฺฑิตานํเยว อปฺปิโย โหติ อมนาโป, ปณฺฑิตานํ ปน ปิโย โหติ มนาโป’’ติ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[77]

‘‘โอวเทยฺยานุสาเสยฺย, อสพฺภา จ นิวารเย;

สตญฺหิ โส ปิโย โหติ, อสตํ โหติ อปฺปิโย’’ติฯ

ตตฺถ โอวเทยฺยาติ อุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมิํ วทนฺโต โอวทติ นาม, อนุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมิํ ‘‘อยโสปิ เต สิยา’’ติอาทิวเสน อนาคตํ ทสฺเสนฺโต อนุสาสติ นามฯ สมฺมุขา วทนฺโต โอวทติ นาม, ปรมฺมุขา ทูตํ วา สาสนํ วา เปเสนฺโต อนุสาสติ นามฯ สกิํ วทนฺโต โอวทติ นาม, ปุนปฺปุนํ วทนฺโต อนุสาสติ นามฯ โอวทนฺโต เอว วา อนุสาสติ นามาติ เอวํ โอวเทยฺย อนุสาเสยฺยฯ อสพฺภา จาติ อกุสลธมฺมา จ นิวาเรยฺย, กุสลธมฺเม ปติฏฺฐาเปยฺยาติ อตฺโถฯ สตญฺหิ โส ปิโย โหตีติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล พุทฺธาทีนํ สปฺปุริสานํ ปิโย โหติฯ เย ปน อทิฏฺฐธมฺมา อวิติณฺณปรโลกา อามิสจกฺขุกา ชีวิกตฺถาย ปพฺพชิตา, เตสํ อสตํ โส โอวาทโก อนุสาสโก, ‘‘‘น ตฺวํ อมฺหากํ อุปชฺฌาโย, น อาจริโย, กสฺมา อมฺเห โอวทสี’ติ เอวํ มุขสตฺตีหิ วิชฺฌนฺตานํ อปฺปิโย โหตี’’ติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาปิ ตตฺถ คนฺตฺวา เต ภิกฺขู โอวทิํสุ อนุสาสิํสุฯ เตสุ เอกจฺเจ โอวาทํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สมฺมา วตฺติํสุ, เอกจฺเจ วิพฺภมิํสุ, เอกจฺเจ ปพฺพาชนียกมฺมํ ปาปุณิํสูติฯ

อสฺสชิปุนพฺพสุกวตฺถุ ทุติยํฯ

3. ฉนฺนตฺเถรวตฺถุ

น ภเช ปาปเก มิตฺเตติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ฉนฺนตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร อายสฺมา ‘‘อหํ อมฺหากํ อยฺยปุตฺเตน สทฺธิํ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต ตทา อญฺญํ เอกมฺปิ น ปสฺสามิ, อิทานิ ปน ‘อหํ สาริปุตฺโต นาม, อหํ โมคฺคลฺลาโน นาม, มยํ อคฺคสาวกมฺหา’ติ วตฺวา อิเม วิจรนฺตี’’ติ ทฺเว อคฺคสาวเก อกฺโกสติฯ สตฺถา ภิกฺขูนํ สนฺติกา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ฉนฺนตฺเถรํ ปกฺโกสาเปตฺวา โอวทติฯ โส ตงฺขเณเยว ตุณฺหี หุตฺวา ปุน คนฺตฺวา เถเร อกฺโกสติเยวฯ เอวํ ยาวตติยํ อกฺโกสนฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา สตฺถา โอวทิตฺวา ‘‘ฉนฺน, ทฺเว อคฺคสาวกา นาม ตุยฺหํ กลฺยาณมิตฺตา อุตฺตมปุริสา, เอวรูเป กลฺยาณมิตฺเต เสวสฺสุ ภชสฺสู’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[78]

‘‘น ภเช ปาปเก มิตฺเต, น ภเช ปุริสาธเม;

ภเชถ มิตฺเต กลฺยาเณ, ภเชถ ปุริสุตฺตเม’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – กายทุจฺจริตาทิอกุสลกมฺมาภิรตา ปาปมิตฺตา นามฯ สนฺธิจฺเฉทนาทิเก วา เอกวีสติอเนสนาทิเภเท วา อฏฺฐาเน นิโยชกา ปุริสาธมา นามฯ อุโภปิ วา เอเต ปาปมิตฺตา เจว ปุริสาธมา จ, เต น ภเชยฺย น ปยิรุปาเสยฺย, วิปรีตา ปน กลฺยาณมิตฺตา เจว สปฺปุริสา จ, เต ภเชถ ปยิรุปาเสถาติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

ฉนฺนตฺเถโร ปน ตํ โอวาทํ สุตฺวาปิ ปุริมนเยเนว ภิกฺขู อกฺโกสติ ปริภาสติฯ ปุนปิ สตฺถุ อาโรเจสุํ ฯ สตฺถา, ‘‘ภิกฺขเว, มยิ ธรนฺเต ฉนฺนํ สิกฺขาเปตุํ น สกฺขิสฺสถ, มยิ ปน ปรินิพฺพุเต สกฺขิสฺสถา’’ติ วตฺวา ปรินิพฺพานกาเล อายสฺมตา อานนฺเทน, ‘‘ภนฺเต, กถํ ฉนฺนตฺเถเร อมฺเหหิ ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ วุตฺเต, ‘‘อานนฺท, ฉนฺนสฺส ภิกฺขุโน พฺรหฺมทณฺโฑ ทาตพฺโพ’’ติ อาณาเปสิฯ