สา สหายิกํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน วสิตุํ น สกฺโกมิ, อญฺญตฺถ มํ ปติฏฺฐาเปหี’’ติ วตฺวา มุสลสาลาย อุทกจาฏิยํ อุทฺธเน นิพฺพโกเส สงฺการกูเฏ คามทฺวาเร จาติ เอเตสุ ฐาเนสุ ปติฏฺฐาปิตาปิ อิธ เม มุสเลน สีสํ ภินฺทนฺตํ วิย อุปฏฺฐาติ, อิธ ทารกา อุจฺฉิฏฺโฐทกํ โอตาเรนฺติ, อิธ สุนขา นิปชฺชนฺติ, อิธ ทารกา อสุจิํ กโรนฺติ, อิธ กจวรํ ฉฑฺเฑนฺติ, อิธ คามทารกา ลกฺขโยคฺคํ กโรนฺตีติ สพฺพานิ ตานิ ปฏิกฺขิปิฯ อถ นํ พหิคาเม วิวิตฺโตกาเส ปติฏฺฐาเปตฺวา ตตฺถ ตสฺสา อคฺคยาคุภตฺตาทีนิ หริตฺวา ปฏิชคฺคิฯ สา ยกฺขินี เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘อยํ เม สหายิกา อิทานิ พหูปการา, หนฺทาหํ กิญฺจิ ปฏิคุณํ กโรมี’’ติฯ สา ‘‘อิมสฺมิํ สํวจฺฉเร สุพฺพุฏฺฐิกา ภวิสฺสติ, ถลฏฺฐาเน สสฺสํ กโรหิ, อิมสฺมิํ สํวจฺฉเร ทุพฺพุฏฺฐิกา ภวิสฺสติ, นินฺนฏฺฐาเนเยว สสฺสํ กโรหี’’ติ สหายิกาย อาโรเจติฯ เสสชเนหิ กตสสฺสํ อติอุทเกน วา อโนทเกน วา นสฺสติ, ตสฺสา อติวิย สมฺปชฺชติฯ อถ นํ เสสชนา, ‘‘อมฺม, ตยา กตสสฺสํ เนว อจฺโจทเกน, น อนุทเกน นสฺสติ, สุพฺพุฏฺฐิทุพฺพุฏฺฐิภาวํ ญตฺวา กมฺมํ กโรสิ, กิํ นุ โข เอต’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘อมฺหากํ สหายิกา ยกฺขินี สุพฺพุฏฺฐิทุพฺพุฏฺฐิภาวํ อาจิกฺขติ, มยํ ตสฺสา วจเนน ถเลสุ นินฺเนสุ สสฺสานิ กโรม, เตน โน สมฺปชฺชติฯ กิํ น ปสฺสถ? นิพทฺธํ อมฺหากํ เคหโต ยาคุภตฺตาทีนิ หริยมานานิ, ตานิ เอติสฺสา หรียนฺติ, ตุมฺเหปิ เอติสฺสา อคฺคยาคุภตฺตาทีนิ หรถ, ตุมฺหากมฺปิ กมฺมนฺเต โอโลเกสฺสตี’’ติฯ อถสฺสา สกลนครวาสิโน สกฺการํ กริํสุฯ สาปิ ตโต ปฏฺฐาย สพฺเพสํ กมฺมนฺเต โอโลเกนฺตี ลาภคฺคปฺปตฺตา อโหสิ มหาปริวาราฯ สา อปรภาเค อฏฺฐ สลากภตฺตานิ ปฏฺฐเปสิฯ ตานิ ยาวชฺชกาลา ทียนฺติเยวาติฯ

กาฬยกฺขินีวตฺถุ จตุตฺถํฯ

5. โกสมฺพกวตฺถุ

ปเร จ น วิชานนฺตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสมฺพเก ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ

โกสมฺพิยญฺหิ โฆสิตาราเม ปญฺจสตปญฺจสตปริวารา ทฺเว ภิกฺขู วิหริํสุ วินยธโร จ ธมฺมกถิโก จฯ

เตสุ ธมฺมกถิโก เอกทิวสํ สรีรวลญฺชํ กตฺวา อุทกโกฏฺฐเก อาจมนอุทกาวเสสํ ภาชเน ฐเปตฺวาว นิกฺขมิฯ ปจฺฉา วินยธโร ตตฺถ ปวิฏฺโฐ ตํ อุทกํ ทิสฺวา นิกฺขมิตฺวา อิตรํ ปุจฺฉิ, ‘‘อาวุโส, ตยา อุทกํ ฐปิต’’นฺติ? ‘‘อาม, อาวุโส’’ติฯ ‘‘กิํ ปเนตฺถ อาปตฺติภาวํ น ชานาสี’’ติ? ‘‘อาม, น ชานามี’’ติฯ ‘‘โหติ, อาวุโส, เอตฺถ อาปตฺตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ ปฏิกริสฺสามิ น’’นฺติฯ ‘‘สเจ ปน เต, อาวุโส, อสญฺจิจฺจ อสฺสติยา กตํ, นตฺถิ อาปตฺตี’’ติฯ โส ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺฐิ อโหสิฯ วินยธโรปิ อตฺตโน นิสฺสิตกานํ ‘‘อยํ ธมฺมกถิโก อาปตฺติํ อาปชฺชมาโนปิ น ชานาตี’’ติ อาโรเจสิฯ เต ตสฺส นิสฺสิตเก ทิสฺวา ‘‘ตุมฺหากํ อุปชฺฌาโย อาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวาปิ อาปตฺติภาวํ น ชานาตี’’ติ อาหํสุฯ เต คนฺตฺวา อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส อาโรเจสุํฯ โส เอวมาห – ‘‘อยํ วินยธโร ปุพฺเพ อนาปตฺตีติ วตฺวา อิทานิ อาปตฺตีติ วทติ, มุสาวาที เอโส’’ติฯ เต คนฺตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ อุปชฺฌาโย มุสาวาที’’ติ อาหํสุฯ เต เอวํ อญฺญมญฺญํ กลหํ วฑฺฒยิํสุฯ กโต วินยธโร โอกาสํ ลภิตฺวา ธมฺมกถิกสฺส อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺมมกาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย เตสํ ปจฺจยทายกา อุปฏฺฐากาปิ ทฺเว โกฏฺฐาสา อเหสุํ, โอวาทปฏิคฺคาหกา ภิกฺขุนิโยปิ อารกฺขเทวตาปิ ตาสํ สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตา อากาสฏฺฐเทวตาปีติ ยาว พฺรหฺมโลกา สพฺเพปิ ปุถุชฺชนา ทฺเว ปกฺขา อเหสุํฯ จาตุมหาราชิกํ อาทิํ กตฺวา ยาว อกนิฏฺฐภาวนา ปน เอกนินฺนาทํ โกลาหลํ อคมาสิฯ

อเถโก อญฺญตโร ภิกฺขุ ตถาคตมุปสงฺกมิตฺวา อุกฺเขปกานํ วินยธรอนฺเตวาสิกานํ ‘‘ธมฺมิเกเนวายํ วินยกมฺเมน อุกฺขิตฺโต’’ติ ลทฺธิญฺจ, อุกฺขิตฺตานุวตฺตกานํ ธมฺมกถิกอนฺเตวาสิกานํ ปน ‘‘อธมฺมิเกเนว กมฺเมน อุกฺขิตฺโต’’ติ ลทฺธิญฺจ, อุกฺเขปเกหิ วาริยมานานมฺปิ จ เตสํ ตํ อนุปริวาเรตฺวา วิจรณภาวญฺจ อาโรเจสิ ภควา ‘‘สมคฺคา กิร โหนฺตู’’ติ ทฺเว วาเร เปเสตฺวา ‘‘น อิจฺฉนฺติ, ภนฺเต, สมคฺคา ภวิตุ’’นฺติ สุตฺวา ตติยวาเร ‘‘ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ, ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา อุกฺเขปกานํ อุกฺเขปเน, อิตเรสญฺจ อาปตฺติยา อทสฺสเน อาทีนวํ กเถตฺวา ปุน เตสํ ตตฺเถว เอกสีมายํ อุโปสถาทีนิ อนุชานิตฺวา ภตฺตคฺคาทีสุ ภณฺฑนชาตานํ ‘‘อาสนนฺตริกาย นิสีทิตพฺพ’’นฺติ (มหาว. 456) ภตฺตคฺเค วตฺตํ ปญฺญาเปตฺวา ‘‘อิทานิปิ ภณฺฑนชาตาว วิหรนฺตี’’ติ สุตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘อลํ, ภิกฺขเว, มา ภณฺฑน’’นฺติอาทีนิ วตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, ภณฺฑนกลหวิคฺคหวิวาทา นาเมเต อนตฺถการกาฯ กลหํ นิสฺสาย หิ ลฏุกิกาปิ สกุณิกา หตฺถินาคํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปสี’’ติ ลฏุกิกชาตกํ (ชา. 1.5.39 อาทโย) กเถตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, สมคฺคา โหถ, มา วิวทถฯ วิวาทํ นิสฺสาย หิ อเนกสตสหสฺสา วฏฺฏกาปิ ชีวิตกฺขยํ ปตฺตา’’ติ วฏฺฏกชาตกํ (ชา. 1.1.118) กเถสิฯ เอวมฺปิ เตสุ ภควโต วจนํ อนาทิยนฺเตสุ อญฺญตเรน ธมฺมวาทินา ตถาคตสฺส วิเหสํ อนิจฺฉนฺเตน ‘‘อาคเมตุ, ภนฺเต ภควา, ธมฺมสามิ, อปฺโปสฺสุกฺโก, ภนฺเต ภควา, ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารมนุยุตฺโต วิหรตุ, มยเมว เตน ภณฺฑเนน กลเหน วิคฺคเหน วิวาเทน ปญฺญายิสฺสามา’’ติ (มหาว. 457; ม. นิ. 3.236) วุตฺเต อตีตํ อาหริ –

ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต นาม กาสิราชา อโหสิฯ พฺรหฺมทตฺเตน ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ รชฺชํ อจฺฉินฺทิตฺวา อญฺญาตกเวเสน วสนฺตสฺส ปิตุโน มาริตภาวญฺเจว ทีฆาวุกุมาเรน อตฺตโน ชีวิเต ทินฺเน ตโต ปฏฺฐาย เตสํ สมคฺคภาวญฺจ กเถตฺวา ‘‘เตสญฺหิ นาม, ภิกฺขเว, ราชูนํ อาทินฺนทณฺฑานํ อาทินฺนสตฺถานํ เอวรูปํ ขนฺติโสรจฺจํ ภวิสฺสติฯ อิธ โข ตํ, ภิกฺขเว, โสเภถ, ยํ ตุมฺเห เอวํ สฺวาขาเต ธมฺมวินเย ปพฺพชิตา สมานา ขมา จ ภเวยฺยาถ โสรตา จา’’ติ โอวทิตฺวาปิ เนว เต สมคฺเค กาตุํ อสกฺขิฯ โส ตาย อากิณฺณวิหารตาย อุกฺกณฺฐิโต ‘‘อหํ โข อิทานิ อากิณฺโณ ทุกฺขํ วิหรามิ, อิเม จ ภิกฺขู มม วจนํ น กโรนฺติฯ

ยํนูนาหํ เอกโกว คณมฺหา วูปกฏฺโฐ วิหเรยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา โกสมฺพิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา อนปโลเกตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ เอกโกว อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย พาลกโลณกคามํ คนฺตฺวา ตตฺถ ภคุตฺเถรสฺส เอกจาริกวตฺตํ กเถตฺวา ปาจินวํสมิคทาเย ติณฺณํ กุลปุตฺตานํ สามคฺคิยานิสํสํ กเถตฺวา เยน ปาลิเลยฺยกํ อตฺถิ, ตทวสริฯ ตตฺร สุทํ ภควา ปาลิเลยฺยกํ อุปนิสฺสาย รกฺขิตวนสณฺเฑ ภทฺทสาลมูเล ปาลิเลยฺยเกน หตฺถินา อุปฏฺฐิยมาโน ผาสุกํ วสฺสาวาสํ วสิฯ

โกสมฺพิวาสิโนปิ โข อุปาสกา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ อปสฺสนฺตา ‘‘กุหิํ, ภนฺเต, สตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปาลิเลยฺยกวนสณฺฑํ คโต’’ติฯ ‘‘กิํ การณา’’ติ? ‘‘อมฺเห สมคฺเค กาตุํ วายมิ, มยํ ปน น สมคฺคา อหุมฺหา’’ติฯ ‘‘กิํ, ภนฺเต, ตุมฺเห สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตสฺมิํ สามคฺคิํ กโรนฺเต สมคฺคา นาหุวตฺถา’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติฯ ‘‘มนุสฺสา อิเม สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตสฺมิํ สามคฺคิํ กโรนฺเตปิ สมคฺคา น ชาตา, มยํ อิเม นิสฺสาย สตฺถารํ ทฏฺฐุํ น ลภิมฺหา, อิเมสํ เนว อาสนํ ทสฺสาม, น อภิวาทนาทีนิ กริสฺสามา’’ติ ตโต ปฏฺฐาย เตสํ สามีจิมตฺตมฺปิ น กริํสุฯ เต อปฺปาหารตาย สุสฺสมานา กติปาเหเนว อุชุกา หุตฺวา อญฺญมญฺญํ อจฺจยํ เทเสตฺวา ขมาเปตฺวา ‘‘อุปาสกา มยํ สมคฺคา ชาตา, ตุมฺเหปิ โน ปุริมสทิสา โหถา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘ขมาปิโต ปน โว, ภนฺเต, สตฺถา’’ติฯ ‘‘น ขมาปิโต, อาวุโส’’ติฯ ‘‘เตน หิ สตฺถารํ ขมาเปถ, สตฺถุ ขมาปิตกาเล มยมฺปิ ตุมฺหากํ ปุริมสทิสา ภวิสฺสามา’’ติฯ เต อนฺโตวสฺสภาเวน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตุํ อวิสหนฺตา ทุกฺเขน ตํ อนฺโตวสฺสํ วีตินาเมสุํฯ สตฺถา ปน เตน หตฺถินา อุปฏฺฐิยมาโน สุขํ วสิฯ โสปิ หิ หตฺถินาโค คณํ ปหาย ผาสุวิหารตฺถาเยว ตํ วนสณฺฑํ ปาวิสิฯ

ยถาห – ‘‘อหํ โข อากิณฺโณ วิหรามิ หตฺถีหิ หตฺถีนีหิ หตฺถิกลเภหิ หตฺถิจฺฉาเปหิ, ฉินฺนคฺคานิ เจว ติณานิ ขาทามิ, โอภคฺโคภคฺคญฺจ เม สาขาภงฺคํ ขาทนฺติ, อาวิลานิ จ ปานียานิ ปิวามิ, โอคาหา จสฺส เม อุตฺติณฺณสฺส หตฺถินิโย กายํ อุปนิฆํสนฺติโย คจฺฉนฺติ, ยํนูนาหํ เอโกว คณมฺหา วูปกฏฺโฐ วิหเรยฺย’’นฺติ (มหาว. 467; อุทา. 35)ฯ อถ โข โส หตฺถินาโค ยูถา อปกฺกมฺม เยน ปาลิเลยฺยกํ รกฺขิตวนสณฺฑํ ภทฺทสาลมูลํ, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ปน ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา โอโลเกนฺโต อญฺญํ กิญฺจิ อทิสฺวา ภทฺทสาลมูลํ ปาเทเนว ปหรนฺโต ตจฺเฉตฺวา โสณฺฑาย สาขํ คเหตฺวา สมฺมชฺชิฯ

ตโต ปฏฺฐาย โสณฺฑาย ฆฏํ คเหตฺวา ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺฐาเปติ, อุณฺโหทเกน อตฺเถ สติ อุณฺโหทกํ ปฏิยาเทติฯ กถํ? หตฺเถน กฏฺฐานิ ฆํสิตฺวา อคฺคิํ สมฺปาเทติ, ตตฺถ ทารูนิ ปกฺขิปนฺโต อคฺคิํ ชาเลตฺวา ตตฺถ ปาสาเณ ปกฺขิปิตฺวา ปจิตฺวา ทารุทณฺฑเกน ปวฏฺเฏตฺวา ปริจฺฉินฺนาย ขุทฺทกโสณฺฑิกาย ขิปติ, ตโต หตฺถํ โอตาเรตฺวา อุทกสฺส ตตฺตภาวํ ชานิตฺวา คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทติฯ สตฺถา ‘‘อุทกํ เต ตาปิตํ ปาลิเลยฺยกา’’ติ วตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา นฺหายติ ฯ อถสฺส นานาวิธานิ ผลานิ อาหริตฺวา เทติฯ ยทา ปน สตฺถา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, ตทา สตฺถุ ปตฺตจีวรมาทาย กุมฺเภ ปติฏฺฐเปตฺวา สตฺถารา สทฺธิํเยว คจฺฉติฯ สตฺถา คามูปจารํ ปตฺวา ‘‘ปาลิเลยฺยก อิโต ปฏฺฐาย ตยา คนฺตุํ น สกฺกา, อาหาร เม ปตฺตจีวร’’นฺติ อาหราเปตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ โสปิ ยาว สตฺถุ นิกฺขมนา ตตฺเถว ฐตฺวา อาคมนกาเล ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ปุริมนเยเนว ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วสนฏฺฐาเน โอตาเรตฺวา วตฺตํ ทสฺเสตฺวา สาขาย พีชติ, รตฺติํ วาฬมิคปริปนฺถนิวารณตฺถํ มหนฺตํ ทณฺฑํ โสณฺฑาย คเหตฺวา ‘‘สตฺถารํ รกฺขิสฺสามี’’ติ ยาว อรุณุคฺคมนา วนสณฺฑสฺส อนฺตรนฺตเรน วิจรติ, ตโต ปฏฺฐายเยว กิร โส วนสณฺโฑ ปาลิเลยฺยกรกฺขิตวนสณฺโฑ นาม ชาโตฯ อรุเณ อุคฺคเต มุโขทกทานํ อาทิํ กตฺวา เตเนวูปาเยน สพฺพวตฺตานิ กโรติฯ

อเถโก มกฺกโฏ ตํ หตฺถิํ อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย ทิวเส ทิวเส ตถาคตสฺส อาภิสมาจาริกํ กโรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อหมฺปิ กิญฺจิเทว กริสฺสามี’’ติ วิจรนฺโต เอกทิวสํ นิมฺมกฺขิกํ ทณฺฑกมธุํ ทิสฺวา ทณฺฑกํ ภญฺชิตฺวา ทณฺฑเกเนว สทฺธิํ มธุปฏลํ สตฺถุ สนฺติกํ อาหริตฺวา กทลิปตฺตํ ฉินฺทิตฺวา ตตฺถ ฐเปตฺวา อทาสิ ฯ สตฺถา คณฺหิฯ มกฺกโฏ ‘‘กริสฺสติ นุ โข ปริโภคํ น กริสฺสตี’’ติ โอโลเกนฺโต คเหตฺวา นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข’’ติ จินฺเตตฺวา ทณฺฑโกฏิยํ คเหตฺวา ปริวตฺเตตฺวา อุปธาเรนฺโต อณฺฑกานิ ทิสฺวา ตานิ สณิกํ อปเนตฺวา ปุน อทาสิฯ สตฺถา ปริโภคมกาสิฯ โส ตุฏฺฐมานโส ตํ ตํ สาขํ คเหตฺวา นจฺจนฺโตว อฏฺฐาสิฯ อถสฺส คหิตสาขาปิ อกฺกนฺตสาขาปิ ภิชฺชิํสุฯ

โส เอกสฺมิํ ขาณุมตฺถเก ปติตฺวา นิวิฏฺฐคตฺโต สตฺถริ ปสนฺเนเนว จิตฺเตน กาลํ กตฺวา ตาวติํสภวเน ติํสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ, อจฺฉราสหสฺสปริวาโร มกฺกฏเทวปุตฺโต นาม อโหสิฯ

ตถาคตสฺส ตตฺถ หตฺถินาเคน อุปฏฺฐิยมานสฺส วสนภาโว สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ อโหสิฯ สาวตฺถินครโต ‘‘อนาถปิณฺฑิโก วิสาขา จ มหาอุปาสิกา’’ติเอวมาทีนิ มหากุลานิ อานนฺทตฺเถรสฺส สาสนํ ปหิณิํสุ ‘‘สตฺถารํ โน, ภนฺเต, ทสฺเสถา’’ติฯ ทิสาวาสิโนปิ ปญฺจสตา ภิกฺขู วุฏฺฐวสฺสา อานนฺทตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘จิรสฺสุตา โน, อาวุโส อานนฺท, ภควโต สมฺมุขา ธมฺมี กถา, สาธุ มยํ, อาวุโส อานนฺท, ลเภยฺยาม ภควโต สมฺมุขา ธมฺมิํ กถํ สวนายา’’ติ ยาจิํสุฯ เถโร เต ภิกฺขู อาทาย ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘เตมาสํ เอกวิหาริโน ตถาคตสฺส สนฺติกํ เอตฺตเกหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ อุปสงฺกมิตุํ อยุตฺต’’นฺติ จินฺเตตฺวา เต ภิกฺขู พหิ ฐเปตฺวา เอกโกว สตฺถารํ อุปสงฺกมิฯ ปาลิเลยฺยโก ตํ ทิสฺวา ทณฺฑมาทาย ปกฺขนฺทิฯ สตฺถา โอโลเกตฺวา อเปหิ ‘‘อเปหิ ปาลิเลยฺยก, มา นิวารยิ, พุทฺธุปฏฺฐาโก เอโส’’ติ อาหฯ โส ตตฺเถว ทณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา ปตฺตจีวรปฏิคฺคหณํ อาปุจฺฉิฯ เถโร นาทาสิฯ นาโค ‘‘สเจ อุคฺคหิตวตฺโต ภวิสฺสติ, สตฺถุ นิสีทนปาสาณผลเก อตฺตโน ปริกฺขารํ น ฐเปสฺสตี’’ติ จินฺเตสิฯ เถโร ปตฺตจีวรํ ภูมิยํ ฐเปสิฯ วตฺตสมฺปนฺนา หิ ครูนํ อาสเน วา สยเน วา อตฺตโน ปริกฺขารํ น ฐเปนฺติฯ

เถโร สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถา ‘‘อานนฺท, เอโกว อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปญฺจสเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ อาคตภาวํ สุตฺวา ‘‘กหํ ปเนเต’’ติ วตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ จิตฺตํ อชานนฺโต พหิ ฐเปตฺวา อาคโตมฺหี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปกฺโกสาหิ เน’’ติ อาหฯ เถโร ตถา อกาสิฯ เต ภิกฺขู อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ สตฺถา เตหิ สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เตหิ ภิกฺขูหิ, ‘‘ภนฺเต ภควา, หิ พุทฺธสุขุมาโล เจว ขตฺติยสุขุมาโล จ, ตุมฺเหหิ เตมาสํ เอกเกหิ ติฏฺฐนฺเตหิ นิสีทนฺเตหิ จ ทุกฺกรํ กตํ, วตฺตปฏิวตฺตการโกปิ มุโขทกาทิทายโกปิ นาโหสิ มญฺเญ’’ติ วุตฺเต, ‘‘ภิกฺขเว, ปาลิเลยฺยกหตฺถินา มม สพฺพกิจฺจานิ กตานิฯ

เอวรูปญฺหิ สหายํ ลภนฺเตน เอกโตว วสิตุํ ยุตฺตํ, อลภนฺตสฺส เอกจาริกภาโวว เสยฺโย’’ติ วตฺวา อิมา นาควคฺเค ติสฺโส คาถา อภาสิ –

‘‘สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ,

สทฺธิํจรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;

อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ,

จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมาฯ

‘‘โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ,

สทฺธิํจรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;

ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหาย,

เอโก จเร มาตงฺครญฺเญว นาโคฯ

‘‘เอกสฺส จริตํ เสยฺโย,

นตฺถิ พาเล สหายตา;

เอโก จเร น จ ปาปานิ กยิรา,

อปฺโปสฺสุกฺโก มาตงฺครญฺเญว นาโค’’ติฯ (มหาว. 464; ม. นิ. 3.237; ธ. ป. 328-330; สุ. นิ. 45-46);

คาถาปริโยสาเน ปญฺจสตาปิ เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุฯ อานนฺทตฺเถโรปิ อนาถปิณฺฑิกาทีหิ เปสิตสาสนํ อาโรเจตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อนาถปิณฺฑิกปฺปมุขา เต ปญฺจ อริยสาวกโกฏิโย ตุมฺหากํ อาคมนํ ปจฺจาสีสนฺตี’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘เตน หิ คณฺหาหิ ปตฺตจีวร’’นฺติ ปตฺตจีวรํ คาหาเปตฺวา นิกฺขมิฯ นาโค คนฺตฺวา คตมคฺเค ติริยํ อฏฺฐาสิฯ ‘‘กิํ กโรติ, ภนฺเต, นาโค’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขํ ทาตุํ ปจฺจาสีสติ, ทีฆรตฺตํ โข ปนายํ มยฺหํ อุปการโก, นาสฺส จิตฺตํ โกเปตุํ วฏฺฏติ, นิวตฺตถ, ภิกฺขเว’’ติ สตฺถา ภิกฺขู คเหตฺวา นิวตฺติฯ หตฺถีปิ วนสณฺฑํ ปวิสิตฺวา ปนสกทลิผลาทีนิ นานาผลานิ สํหริตฺวา ราสิํ กตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขูนํ อทาสิฯ ปญฺจสตา ภิกฺขู สพฺพานิ เขเปตุํ นาสกฺขิํสุฯ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สตฺถา ปตฺตจีวรํ คาเหตฺวา นิกฺขมิฯ นาโค ภิกฺขูนํ อนฺตรนฺตเรน คนฺตฺวา สตฺถุ ปุรโต ติริยํ อฏฺฐาสิฯ ‘‘กิํ กโรติ, ภนฺเต, นาโค’’ติ? ‘‘อยญฺหิ ภิกฺขเว, ตุมฺเห เปเสตฺวา มํ นิวตฺเตตุกาโม’’ติฯ

อถ นํ สตฺถา ‘‘ปาลิเลยฺยก, อิทํ ปน มม อนิวตฺตคมนํ, ตว อิมินา อตฺตภาเวน ฌานํ วา วิปสฺสนํ วา มคฺคผลํ วา นตฺถิ, ติฏฺฐ ตฺว’’นฺติ อาหฯ ตํ สุตฺวา นาโค มุเข โสณฺฑํ ปกฺขิปิตฺวา โรทนฺโต ปจฺฉโต ปจฺฉโต อคมาสิฯ โส หิ สตฺถารํ นิวตฺเตตุํ ลภนฺโต เตเนว นิยาเมน ยาวชีวํ ปฏิชคฺเคยฺย, สตฺถา ปน ตํ คามูปจารํ ปตฺวา ‘‘ปาลิเลยฺยก อิโต ปฏฺฐาย ตว อภูมิ, มนุสฺสาวาโส สปริปนฺโถ, ติฏฺฐ ตฺว’’นฺติ อาหฯ โส โรทมาโน ตตฺเถว ฐตฺวา สตฺถริ จกฺขุปถํ วิชหนฺเต หทเยน ผลิเตน กาลํ กตฺวา สตฺถริ ปสาเทน ตาวติํสภวเน ติํสโยชนิเก กนกวิมาเน อจฺฉราสหสฺสมชฺเฌ นิพฺพตฺติ, ปาลิเลยฺยกเทวปุตฺโตเยวสฺส นามํ อโหสิฯ

สตฺถาปิ อนุปุพฺเพน เชตวนํ อคมาสิฯ โกสมฺพกา ภิกฺขู ‘‘สตฺถา กิร สาวตฺถิํ อาคโต’’ติ สุตฺวา สตฺถารํ ขมาเปตุํ ตตฺถ อคมํสุฯ โกสลราชา ‘‘เต กิร โกสมฺพกา ภณฺฑนการกา ภิกฺขู อาคจฺฉนฺตี’’ติ สุตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, เตสํ มม วิชิตํ ปวิสิตุํ น ทสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘มหาราช, สีลวนฺตา เอเต ภิกฺขู, เกวลํ อญฺญมญฺญํ วิวาเทน มม วจนํ น คณฺหิํสุ, อิทานิ มํ ขมาเปตุํ อาคจฺฉนฺติ, อาคจฺฉนฺตุ มหาราชา’’ติฯ อนาถปิณฺฑิโกปิ ‘‘อหํ, ภนฺเต, เตสํ วิหารํ ปวิสิตุํ น ทสฺสามี’’ติ วตฺวา ตเถว ภควตา ปฏิกฺขิตฺโต ตุณฺหี อโหสิฯ สาวตฺถิยํ อนุปฺปตฺตานํ ปน เตสํ ภควา เอกมนฺเต วิวิตฺตํ การาเปตฺวา เสนาสนํ ทาเปสิฯ อญฺเญ ภิกฺขู เตหิ สทฺธิํ เนว เอกโต นิสีทนฺติ, น ติฏฺฐนฺติ, อาคตาคตา สตฺถารํ ปุจฺฉนฺติ – ‘‘กตเมเต, ภนฺเต, ภณฺฑนการกา โกสมฺพกา ภิกฺขู’’ติ? สตฺถา ‘‘เอเต’’ติ ทสฺเสติฯ ‘‘เอเต กิร เต, เอเต กิร เต’’ติ อาคตาคเตหิ องฺคุลิกา ทสฺสิยมานา ลชฺชาย สีสํ อุกฺขิปิตุํ อสกฺโกนฺตา ภควโต ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ภควนฺตํ ขมาเปสุํฯ

สตฺถา ‘‘ภาริยํ โว, ภิกฺขเว, กตํ, ตุมฺเห หิ นาม มาทิสสฺส พุทฺธสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา มยิ สามคฺคิํ กโรนฺเต มม วจนํ น กริตฺถ, โปราณกปณฺฑิตาปิ วชฺฌปฺปตฺตานํ มาตาปิตูนํ โอวาทํ สุตฺวา เตสุ ชีวิตา โวโรปิยมาเนสุปิ ตํ อนติกฺกมิตฺวา ปจฺฉา ทฺวีสุ รฏฺเฐสุ รชฺชํ การยิํสู’’ติ วตฺวา ปุนเทว โกสมฺพิกชาตกํ (ชา. 1.9.10 อาทโย) กเถตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ทีฆาวุกุมาโร มาตาปิตูสุ ชีวิตา โวโรปิยมาเนสุปิ เตสํ โอวาทํ อนติกฺกมิตฺวา ปจฺฉา พฺรหฺมทตฺตสฺส ธีตรํ ลภิตฺวา ทฺวีสุ กาสิโกสลรฏฺเฐสุ รชฺชํ กาเรสิ, ตุมฺเหหิ ปน มม วจนํ อกโรนฺเตหิ ภาริยํ กต’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[6]

‘‘ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส;

เย จ ตตฺถ วิชานนฺติ, ตโต สมฺมนฺติ เมธคา’’ติฯ

ตตฺถ ปเรติ ปณฺฑิเต ฐเปตฺวา ตโต อญฺเญ ภณฺฑนการกา ปเร นามฯ เต ตตฺถ สงฺฆมชฺเฌ โกลาหลํ กโรนฺตา ‘‘มยํ ยมามเส อุปรมาม วินสฺสาม สตตํ สมิตํ มจฺจุสนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ น วิชานนฺติฯ เย จ ตตฺถ วิชานนฺตีติ เย ตตฺถ ปณฺฑิตา ‘‘มยํ มจฺจุสนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ วิชานนฺติฯ ตโต สมฺมนฺติ เมธคาติ เอวญฺหิ เต ชานนฺตา โยนิโสมนสิการํ อุปฺปาเทตฺวา เมธคานํ กลหานํ วูปสมาย ปฏิปชฺชนฺติฯ อถ เนสํ ตาย ปฏิปตฺติยา เต เมธคา สมฺมนฺตีติฯ อถ วา ปเร จาติ ปุพฺเพ มยา ‘‘มา, ภิกฺขเว, ภณฺฑน’’นฺติอาทีนิ วตฺวา โอวทิยมานาปิ มม โอวาทสฺส อปฏิคฺคหเณน อติกฺกมเนน อมามกา ปเร นามฯ ‘‘มยํ ฉนฺทาทิวเสน มิจฺฉาคาหํ คเหตฺวา เอตฺถ สงฺฆมชฺเฌ ยมามเส ภณฺฑนาทีนํ วุทฺธิยา วายมามา’’ติ น วิชานนฺติฯ อิทานิ ปน โยนิโส ปจฺจเวกฺขมานา ตตฺถ ตุมฺหากํ อนฺตเร เย จ ปณฺฑิตปุริสา ‘‘ปุพฺเพ มยํ ฉนฺทาทิวเสน วายมนฺตา อโยนิโส ปฏิปนฺนา’’ติ วิชานนฺติ, ตโต เตสํ สนฺติกา เต ปณฺฑิตปุริเส นิสฺสาย อิเม ทานิ กลหสงฺขาตา เมธคา สมฺมนฺตีติ อยเมตฺถ อตฺโถติฯ

คาถาปริโยสาเน สมฺปตฺตภิกฺขู โสตาปตฺติผลาทีสุ ปติฏฺฐหิํสูติฯ

โกสมฺพกวตฺถุ ปญฺจมํฯ

6. มหากาฬตฺเถรวตฺถุ

สุภานุปสฺสินฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เสตพฺยนครํ อุปนิสฺสาย สิํสปาวเน วิหรนฺโต จูฬกาฬมหากาเฬ อารพฺภ กเถสิฯ