‘‘น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุขีรํว มุจฺจติ;

ฑหนฺตํ พาลมนฺเวติ, ภสฺมจฺฉนฺโนว ปาวโก’’ติฯ

ตตฺถ สชฺชุขีรํ วาติ ตํ ขณํเยว เธนุยา ถเนหิ นิกฺขนฺตํ อพฺภุณฺหํ ขีรํ น มุจฺจติ น ปริณมติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อิทํ สชฺชุขีรํ ตํ ขณญฺเญว น มุจฺจติ น ปริณมติ น ปกติํ วิชหติฯ ยสฺมิํ ปน ภาชเน ทุหิตฺวา คหิตํ ยาว ตตฺถ ตกฺกาทิอมฺพิลํ น ปกฺขิปติ, ยาว ทธิภาชนาทิกํ อมฺพิลภาชนํ น ปาปุณาติ, ตาว ปกติํ อวิชหิตฺวา ปจฺฉา ชหติ, เอวเมว ปาปกมฺมมฺปิ กริยมานเมว น วิปจฺจติฯ ยทิ วิปจฺเจยฺย, น โกจิ ปาปกมฺมํ กาตุํ วิสเหยฺยฯ ยาว ปน กุสลาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา ธรนฺติ, ตาว นํ เต รกฺขนฺติฯ เตสํ เภทา อปาเย นิพฺพตฺตกฺขนฺเธสุ วิปจฺจติ, วิปจฺจมานญฺจ ฑหนฺตํ พาลมนฺเวติฯ‘‘กิํ วิยา’’ติ? ‘‘ภสฺมจฺฉนฺโนว ปาวโก’’ติฯ ยถา หิ ฉาริกาย ปฏิจฺฉนฺโน วีตจฺจิตงฺคาโร อกฺกนฺโตปิ ฉาริกาย ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น ตาว ฑหติ, ฉาริกํ ปน ตาเปตฺวา จมฺมาทีนํ ฑหนวเสน ยาว มตฺถลุงฺคา ฑหนฺโต คจฺฉติ, เอวเมว ปาปกมฺมมฺปิ เยน กตํ โหติ, ตํ พาลํ ทุติเย วา ตติเย วา อตฺตภาเว นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตํ ฑหนฺตํ อนุคจฺฉตีติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุนฺติฯ

อหิเปตวตฺถุ ทฺวาทสมํฯ

13. สฏฺฐิกูฏเปตวตฺถุ

ยาวเทว อนตฺถายาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต สฏฺฐิกูฏเปตํ อารพฺภ กเถสิฯ

ปุริมนเยเนว หิ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ลกฺขณตฺเถเรน สทฺธิํ คิชฺฌกูฏา โอโรหนฺโต อญฺญตรสฺมิํ ปเทเส สิตํ ปาตฺวากาสิฯ

เถเรน สิตการณํ ปุฏฺโฐ ‘‘ภควโต สนฺติเก มํ ปุจฺเฉยฺยาสี’’ติ วตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนกาเล ปุน ปุฏฺโฐ อาห – ‘‘อหํ, อาวุโส, เอกํ เปตํ อทฺทสํ ติคาวุตปฺปมาเณน อตฺตภาเวน, ตสฺส สฏฺฐิ อยกูฏสหสฺสานิ อาทิตฺตานิ สมฺปชฺชลิตานิ อุปริมตฺถเก ปติตฺวา ปติตฺวา อุฏฺฐหนฺติ สีสํ ภินฺทนฺติ, ภินฺนํ ภินฺนํ ปุน สมุฏฺฐหติ , อิมินา อตฺตภาเวน มยา เอวรูโป อตฺตภาโว น ทิฏฺฐปุพฺโพ, อหํ ตํ ทิสฺวา สิตํ ปาตฺวากาสิ’’นฺติฯ เปตวตฺถุสฺมิญฺหิ –

‘‘สฏฺฐิ กูฏสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;

สีเส ตุยฺหํ นิปตนฺติ, โวภินฺทนฺเตว มตฺถก’’นฺติฯ (เป. ว. 808, 810, 813) อาทิ –

อิมเมว เปตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สตฺถา เถรสฺส กถํ สุตฺวาว, ‘‘ภิกฺขเว, มยาเปส สตฺโต โพธิมณฺเฑ นิสินฺเนเนว ทิฏฺโฐ ‘เย จ ปน เม วจนํ น สทฺทเหยฺยุํ, เตสํ อหิตาย ภเวยฺยา’ติ ปเรสํ อนุกมฺปาย น กเถสิํ, อิทานิ ปน โมคฺคลฺลานสฺส สกฺขี หุตฺวา กเถมี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา ภิกฺขู ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถาปิ เนสํ กเถสิ –

อตีเต กิร พาราณสิยํ สาฬิตฺตกสิปฺเป นิปฺผตฺติํ ปตฺโต เอโก ปีฐสปฺปิ อโหสิฯ โส นครทฺวาเร เอกสฺส วฏรุกฺขสฺส เหฏฺฐา นิสินฺโน สกฺขรานิ ขิปิตฺวา ตสฺส ปณฺณานิ ฉินฺทนฺโต ‘‘หตฺถิรูปกํ โน ทสฺเสหิ, อสฺสรูปกํ โน ทสฺเสหี’’ติ คามทารเกหิ วุจฺจมาโน อิจฺฉิติจฺฉิตานิ รูปานิ ทสฺเสตฺวา เตสํ สนฺติกา ขาทนียาทีนิ ลภติฯ อเถกทิวสํ ราชา อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตํ ปเทสํ ปาปุณิฯ ทารกา ปีฐสปฺปิํ ปาโรหนฺตเร กตฺวา ปลายิํสุฯ รญฺโญ ฐิตมชฺฌนฺหิเก รุกฺขมูลํ ปวิฏฺฐสฺส ฉิทฺทาวฉิทฺทจฺฉายา สรีรํ ผริฯ โส ‘‘กิํ นุ โข เอต’’นฺติ อุทฺธํ โอโลเกนฺโต รุกฺขปณฺเณสุ หตฺถิรูปกาทีนิ ทิสฺวา ‘‘กสฺเสตํ กมฺม’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปีฐสปฺปิโน’’ติ สุตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘มยฺหํ ปุโรหิโต อติมุขโร อปฺปมตฺตเกปิ วุตฺเต พหุํ ภณนฺโต มํ อุปทฺทเวติ, สกฺขิสฺสสิ ตสฺส มุเข นาฬิมตฺตา อชลณฺฑิกา ขิปิตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺขิสฺสามิ, เทวฯ อชลณฺฑิกา อาหราเปตฺวา ปุโรหิเตน สทฺธิํ ตุมฺเห อนฺโตสาณิยํ นิสีทถ, อหเมตฺถ กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามี’’ติฯ อถ ราชา ตถา กาเรสิฯ อิตโร กตฺตริยคฺเคน สาณิยา ฉิทฺทํ กตฺวา ปุโรหิตสฺส รญฺญา สทฺธิํ กเถนฺตสฺส มุเข วิวฏมตฺเต เอเกกํ อชลณฺฑิกํ ขิปิฯ ปุโรหิโต มุขํ ปวิฏฺฐํ ปวิฏฺฐํ คิลิฯ ปีฐสปฺปี ขีณาสุ อชลณฺฑิกาสุ สาณิํ จาเลสิฯ

ราชา ตาย สญฺญาย อชลณฺฑิกานํ ขีณภาวํ ญตฺวา อาห – ‘‘อาจริย, อหํ ตุมฺเหหิ สทฺธิํ กเถนฺโต กถํ นิตฺถริตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ตุมฺเห อติมุขรตาย นาฬิมตฺตา อชลณฺฑิกา คิลนฺตาปิ ตุณฺหีภาวํ นาปชฺชถา’’ติฯ พฺราหฺมโณ มงฺคุอุภาวํ อาปชฺชิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย มุขํ วิวริตฺวา รญฺญา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ นสกฺขิฯ ราชา ปีฐสปฺปิคุณํ อนุสฺสริตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตํ นิสฺสาย เม สุขํ ลทฺธ’’นฺติ ตุฏฺโฐ ตสฺส สพฺพฏฺฐกํ นาม ธนํ ทตฺวา นครสฺส จตูสุ ทิสาสุ จตฺตาโร วรคาเม อทาสิฯ ตมตฺถํ วิทิตฺวา รญฺโญ อตฺถธมฺมานุสาสโก อมจฺโจ อิมํ คาถมาห –

‘‘สาธุ โข สิปฺปกํ นาม, อปิ ยาทิส กีทิสํ;

ปสฺส ขญฺชปฺปหาเรน, ลทฺธา คามา จตุทฺทิสา’’ติฯ (ชา. 1.1.107);

โส ปน อมจฺโจ เตน สมเยน อยเมว ภควา อโหสิฯ อเถโก ปุริโส ปีฐสปฺปินา ลทฺธสมฺปตฺติํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ นาม ปีฐสปฺปี หุตฺวา อิมํ สิปฺปํ นิสฺสาย มหาสมฺปตฺติํ ปตฺโต, มยาเปตํ สิกฺขิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อิทํ เม , อาจริย, สิปฺปํ เทถา’’ติ อาหฯ ‘‘น สกฺกา, ตาต, ทาตุ’’นฺติฯ โส เตน ปฏิกฺขิตฺโต ‘‘โหตุ, อาราเธสฺสามิ น’’นฺติ ตสฺส หตฺถปาทปริกมฺมาทีนิ กโรนฺโต จิรสฺสํ ตํ อาราเธตฺวา ปุนปฺปุนํ ยาจิ, ปีฐสปฺปี ‘‘อยํ เม อติวิย อุปกาโร’’ติ ตํ ปฏิพาหิตุํ อสกฺโกนฺโต สิปฺปํ สิกฺขาเปตฺวา ‘‘นิปฺผนฺนํ เต, ตาต, สิปฺปํ, อิทานิ กิํ กริสฺสสี’’ติ อาหฯ ‘‘พหิ คนฺตฺวา สิปฺปํ วีมํสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘กิํ กริสฺสสี’’ติ? ‘‘คาวิํ วา มนุสฺสํ วา ปหริตฺวา มาเรสฺสามี’’ติฯ ‘‘ตาตา, คาวิํ มาเรนฺตสฺส สตํ ทณฺโฑ โหติ มนุสฺสํ มาเรนฺตสฺส สหสฺสํ, ตฺวํ สปุตฺตทาโรปิ ตํ นิตฺถริตุํ น สกฺขิสฺสสิ, มา วินสฺส, ยมฺหิ ปหเฏ ทณฺโฑ นตฺถิ, ตาทิสํ นิมาตาปิติกํ กญฺจิ อุปธาเรหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สกฺขรา อุจฺฉงฺเค กตฺวา ตาทิสํ อุปธารยมาโน วิจรนฺโต คาวิํ ทิสฺวา ‘‘อยํ สสามิกา’’ติ ปหริตุํ น วิสหิ, มนุสฺสํ ทิสฺวา ‘‘อยํ สมาตาปิติโก’’ติ ปหริตุํ น วิสติฯ

เตน สมเยน สุเนตฺโต นาม ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ นครํ นิสฺสาย ปณฺณสาลาย วิหรติฯ

โส ตํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ นครทฺวารนฺตเร ทิสฺวา ‘‘อยํ นิมาตาปิติโก, อิมสฺมิํ ปหเฏ ทณฺโฑ นตฺถิ, อิมํ ปหริตฺวา สิปฺปํ วีมํสิสฺสามี’’ติ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทกฺขิณกณฺณโสตํ สนฺธาย สกฺขรํ ขิปิฯ สา ทกฺขิณกณฺณโสเตน ปวิสิตฺวา วาเมน นิกฺขมิ, ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ ภิกฺขาย จริตุํ นาสกฺขิ, อากาเสน ปณฺณสาลํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายิฯ มนุสฺสา ปจฺเจกพุทฺเธ อนาคจฺฉนฺเต ‘‘กิญฺจิ อผาสุกํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ ปรินิพฺพุตํ ทิสฺวา โรทิํสุ ปริเทวิํสุฯ โสปิ มหาชนํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ สญฺชานิตฺวา ‘‘อยํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺโต ทฺวารนฺตเร มม สมฺมุขีภูโต, อหํ อตฺตโน สิปฺปํ วีมํสนฺโต อิมํ ปหริ’’นฺติ อาหฯ มนุสฺสา ‘‘อิมินา กิร ปาปเกน ปจฺเจกพุทฺโธ ปหโฏ, คณฺหถ คณฺหถา’’ติ โปเถตฺวา ตตฺเถว นํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปสุํฯ โส อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา ยาวายํ มหาปถวี โยชนมตฺตํ อุสฺสนฺนา, ตาว ปจฺจิตฺวา วิปากาวเสเสน คิชฺฌกูฏมตฺถเก สฏฺฐิกูฏเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ สตฺถา ตสฺส อิมํ ปุพฺพกมฺมํ กเถตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, พาลสฺส นาม สิปฺปํ วา อิสฺสริยํ วา อุปฺปชฺชมานํ อนตฺถาย อุปฺปชฺชติฯ พาโล หิ สิปฺปํ วา อิสฺสริยํ วา ลภิตฺวา อตฺตโน อนตฺถเมว กโรตี’’ติ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาหฯ

[72]

‘‘ยาวเทว อนตฺถาย, ญตฺตํ พาลสฺส ชายติ;

หนฺติ พาลสฺส สุกฺกํสํ, มุทฺธมสฺส วิปาตย’’นฺติฯ

ตตฺถ ยาวเทวาติ อวธิปริจฺเฉทนตฺเถ นิปาโตฯ ญตฺตนฺติ ชานนสภาโวฯ ยํ สิปฺปํ ชานาติ , ยมฺหิ วา อิสฺสริเย ยเส สมฺปตฺติยญฺจ ฐิโต ชเนน ญายติ, ปากโฏ ปญฺญาโต โหติ, ตสฺเสตํ นามํฯ สิปฺปํ วา หิ อิสฺสริยาทิภาโว วา พาลสฺส อนตฺถาเยว ชายติฯ ตํ นิสฺสาย โส อตฺตโน อนตฺถเมว กโรติฯ หนฺตีติ วินาเสติฯ สุกฺกํสนฺติ กุสลโกฏฺฐาสํ, พาลสฺส หิ สิปฺปํ วา อิสฺสริยํ วา อุปฺปชฺชมานํ กุสลโกฏฺฐาสํ ฆาเตนฺตเมว อุปฺปชฺชติฯ มุทฺธนฺติ ปญฺญาเยตํ นามํฯ วิปาตยนฺติ วิทฺธํสยมานํฯ ตสฺส หิ ตํ สุกฺกํสํ หนนฺตํ ปญฺญาสงฺขาตํ มุทฺธํ วิปาเตนฺตํ วิทฺธํเสนฺตเมว หนฺตีติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสุฯ

สฏฺฐิกูฏเปตวตฺถุ เตรสมํฯ

14. จิตฺตคหปติวตฺถุ

อสนฺตํ ภาวนมิจฺเฉยฺยาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สุธมฺมตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ เทสนา มจฺฉิกาสณฺเฑ สมุฏฺฐาย สาวตฺถิยํ นิฏฺฐิตาฯ

มจฺฉิกาสณฺฑนครสฺมิญฺหิ จิตฺโต นาม คหปติ ปญฺจวคฺคิยานํ อพฺภนฺตรํ มหานามตฺเถรํ นาม ปิณฺฑาย จรมานํ ทิสฺวา ตสฺส อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา ปตฺตํ อาทาย เคหํ ปเวเสตฺวา โภเชตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน ธมฺมกถํ สุณนฺโต โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา อจลสทฺโธ หุตฺวา อมฺพาฏกวนํ นาม อตฺตโน อุยฺยานํ สงฺฆารามํ กตฺตุกาโม เถรสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตตฺวา นิยฺยาเทสิฯ ตสฺมิํ ขเณ ‘‘ปติฏฺฐิตํ พุทฺธสาสน’’นฺติ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปถวี กมฺปิฯ มหาเสฏฺฐิ อุยฺยาเน มหาวิหารํ กาเรตฺวา สพฺพทิสาหิ อาคตานํ ภิกฺขูนํ วิวฏทฺวาโร อโหสิฯ มจฺฉิกาสณฺเฑ สุธมฺมตฺเถโร นาม เนวาสิโก อโหสิฯ

อปเรน สมเยน จิตฺตสฺส คุณกถํ สุตฺวา ทฺเว อคฺคสาวกา ตสฺส สงฺคหํ กตฺตุกามา มจฺฉิกาสณฺฑํ อคมํสุฯ จิตฺโต คหปติ เตสํ อาคมนํ สุตฺวา อฑฺฒโยชนมคฺคํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา เต อาทาย อตฺตโน วิหารํ ปเวเสตฺวา อาคนฺตุกวตฺตํ กตฺวา, ‘‘ภนฺเต, โถกํ ธมฺมกถํ โสตุกาโมมฺหี’’ติ ธมฺมเสนาปติํ ยาจิฯ อถ นํ เถโร, ‘‘อุปาสก, อทฺธาเนน อาคตามฺหา กิลนฺตรูปาฯ อปิจ โถกํ สุณาหี’’ติ ตสฺส ธมฺมํ กเถสิฯ โส เถรสฺส ธมฺมํ สุณนฺโตว อนาคามิผลํ ปาปุณิฯ โส ทฺเว อคฺคสาวเก วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, สฺเว ภิกฺขุสหสฺเสน สทฺธิํ มม เคเห ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ นิมนฺเตตฺวา ปจฺฉา เนวาสิกํ สุธมฺมตฺเถรํ ‘‘ตุมฺเหปิ, ภนฺเต, สฺเว เถเรหิ สทฺธิํ อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติ นิมนฺเตสิฯ โส ‘‘อยํ มํ ปจฺฉา นิมนฺเตตี’’ติ กุทฺโธ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุนปฺปุนํ ยาจิยมาโนปิ ปฏิกฺขิปิ เอวฯ อุปาสโก ‘‘ปญฺญายิสฺสถ, ภนฺเต’’ติ ปกฺกมิตฺวา ปุนทิวเส อตฺตโน นิเวสเน มหาทานํ สชฺเชสิฯ สุธมฺมตฺเถโรปิ ปจฺจูสกาเลเยว ‘‘กีทิโส นุ โข คหปตินา อคฺคสาวกานํ สกฺกาโร สชฺชิโต, สฺเว คนฺตฺวา ปสฺสิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปาโตว ปตฺตจีวรํ อาทาย ตสฺส เคหํ อคมาสิฯ