เมนู

ตา เอวํ วิหรมานา ราครตฺตา ปาปปุคฺคลา โอมานาติมานวเสน วิเหเฐนฺติปิ, พฺรหฺมจริยนฺตรายมฺปิ ปาเปนฺติ, ตสฺมา ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส อนฺโตนคเร วสนฏฺฐานํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา นครสฺส เอกปสฺเส ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส วสนฏฺฐานํ การาเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ภิกฺขุนิโย อนฺโตคาเมเยว วสนฺตีติฯ

อุปฺปลวณฺณตฺเถรีวตฺถุ ทสมํฯ

11. ชมฺพุกตฺเถรวตฺถุ

มาเส มาเสติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต ชมฺพุกํ อาชีวกํ อารพฺภ กเถสิฯ

อตีเต กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล คามวาสี เอโก กุฏุมฺพิโก เอกสฺส เถรสฺส วิหารํ กตฺวา ตํ ตตฺถ วิหรนฺตํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหิฯ เถโร ตสฺส เคเห นิพทฺธํ ภุญฺชติฯ อเถโก ขีณาสโว ภิกฺขุ ทิวา ปิณฺฑาย จรนฺโต ตสฺส เคหทฺวารํ ปาปุณิฯ กุฏุมฺพิโก ตํ ทิสฺวา ตสฺส อิริยาปเถ ปสนฺโน เคหํ ปเวเสตฺวา สกฺกจฺจํ ปณีเตน โภชเนน ปริวิสิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิมํ สาฏกํ รชิตฺวา นิวาเสยฺยาถา’’ติ มหนฺตํ สาฏกํ ทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, เกสา โว ทีฆา, ตุมฺหากํ เกโสโรปนตฺถาย นฺหาปิตํ อาเนสฺสามิ, สยนตฺถาย จ โว มญฺจกํ คาหาเปตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ อาหฯ นิพทฺธํ เคเห ภุญฺชนฺโต กุลูปโก ภิกฺขุ ตํ ตสฺส สกฺการํ ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาเทตุํ นาสกฺขิ, ‘‘อยํ ตํ มุหุตฺตํ ทิฏฺฐกสฺส เอวรูปํ สกฺการํ กโรติ, นิพทฺธํ เคเห ภุญฺชนฺตสฺส ปน มยฺหํ น กโรตี’’ติ จินฺเตตฺวา วิหารํ อคมาสิฯ อิตโรปิ เตเนว สทฺธิํ คนฺตฺวา กุฏุมฺพิเกน ทินฺนสาฏกํ รชิตฺวา นิวาเสสิฯ กุฏมฺพิโกปิ นฺหาปิตํ อาทาย คนฺตฺวา เถรสฺส เกเส โอหาราเปตฺวา มญฺจกํ อตฺถราเปตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมิํเยว มญฺจเก สยถา’’ติ วตฺวา ทฺเวปิ เถเร สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา ปกฺกามิฯ

เนวาสิโก ตสฺส ตํ สกฺการํ กยิรมานํ อธิวาเสตุํ นาสกฺขิฯ อถสฺส โส สายํ เถรสฺส นิปนฺนฏฺฐานํ คนฺตฺวา จตูหากาเรหิ เถรํ อกฺโกสิ, ‘‘อาวุโส, อาคนฺตุก กุฏุมฺพิกสฺส เต เคเห ภตฺตํ ภุญฺชนโต วรตรํ มีฬฺหํ ขาทิตุํ, กุฏุมฺพิเกน อานีตนฺหาปิเตน เกโสหาราปนโต วรตรํ ตาลฏฺฐิเกน เกเส ลุญฺจาเปตุํฯ

กุฏุมฺพิเกน ทินฺนสาฏกนิวาสนโต วรตรํ นคฺเคน วิจริตุํ, กุฏุมฺพิเกน อาภตมญฺจเก นิปชฺชนโต วรตรํ ภูมิยํ นิปชฺชิตุ’’นฺติฯ เถโรปิ ‘‘มา เอส พาโล มํ นิสฺสาย นสฺสี’’ติ นิมนฺตนํ อนาทิยิตฺวา ปาโตว อุฏฺฐาย ยถาสุขํ อคมาสิ ฯ เนวาสิโกปิ ปาโตว วิหาเร กตฺตพฺพวตฺตํ กตฺวา ภิกฺขาจารเวลาย ‘‘อิทานิปิ อาคนฺตุโก นิทฺทายติ, ฆณฺฑิกสทฺเทน ปพุชฺเฌยฺยา’’ติ สญฺญาย นขปิฏฺเฐเนว ฆณฺฑิํ ปหริตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ กุฏุมฺพิโกปิ สกฺการํ กตฺวา เถรานํ อาคมนมคฺคํ โอโลเกนฺโต เนวาสิกํ ทิสฺวา, ‘‘ภนฺเต, เถโร กุหิ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ อถ นํ เนวาสิโก ‘‘มา, อาวุโส, กิญฺจิ อวจ, ตุยฺหํ กุลูปโก หิยฺโย, ตว นิกฺขนฺตเวลาย โอวรกํ ปวิสิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกนฺโต ปาโตว อุฏฺฐาย มม วิหารสมฺมชฺชนสทฺทมฺปิ ปานียฆฏปริโภชนียฆเฏสุ อุทกสิญฺจนสทฺทมฺปิ ฆณฺฑิกสทฺทมฺปิ กโรนฺตสฺส น ชานาตี’’ติ อาหฯ กุฏุมฺพิโก จินฺเตสิ – ‘‘ตาทิสาย อิริยาปถสมฺปตฺติยา สมนฺนาคตสฺส เม อยฺยสฺส ยาว อิมมฺหา กาลา นิทฺทายนํ นาม นตฺถิ, มํ ปน ตสฺส สกฺการํ กโรนฺตํ ทิสฺวา อทฺธา อิมินา ภทนฺเตน กิญฺจิ วุตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติฯ โส อตฺตโน ปณฺฑิตภาเวน ตํ สกฺกจฺจํ โภเชตฺวา ตสฺส ปตฺตํ สาธุกํ โธวิตฺวา นานคฺครสโภชนสฺส ปูเรตฺวา, ‘‘ภนฺเต, สเจ เม อยฺยํ ปสฺเสยฺยาถ, อิมมสฺส ปิณฺฑปาตํ ทเทยฺยาถา’’ติ อาหฯ

อิตโร ตํ คเหตฺวาว จินฺเตสิ – ‘‘สเจ โส เอวรูปํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิสฺสติ, อิมสฺมิํเยว ฐาเน ปลุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ อนฺตรามคฺเค ตํ ปิณฺฑปาตํ ฉฑฺเฑตฺวา เถรสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตํ ตตฺถ โอโลเกนฺโต น อทฺทสฯ อถ นํ เอตฺตกสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา วีสติวสฺสสหสฺสานิ กโตปิ สมณธมฺโม รกฺขิตุํ นาสกฺขิฯ อายุปริโยสาเน ปน กาลํ กตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ มหาทุกฺขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคหนคเร เอกสฺมิํ พหฺวนฺนปาเน กุลฆเร นิพฺพตฺติฯ โส ปทสา คมนกาลโต ปฏฺฐาย เนว สยเน สยิตุํ, น ภตฺตํ ภุญฺชิตุํ อิจฺฉติ, อตฺตโน สรีรวลญฺชเมว ขาทติฯ ‘‘พาลตาย อชานนฺโต กโรตี’’ติ ตํ โปสยิํสุฯ มหลฺลกกาเลปิ วตฺถํ นิวาเสตุํ น อิจฺฉติ, นคฺโคว วิจรติ, ภูมิยํ สยติ, อตฺตโน สรีรวลญฺชเมว ขาทติฯ อถสฺส มาตาปิตโร ‘‘นายํ กุลฆรสฺส อนุจฺฉวิโก, เกวลํ อลชฺชนโก อาชีวกานํ เอส อนุจฺฉวิโก’’ติ เตสํ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘อิมํ ทารกํ ปพฺพาเชถา’’ติ อทํสุฯ อถ นํ เต ปพฺพาเชสุํฯ

ปพฺพาเชนฺตา จ ปน คลปฺปมาเณ อาวาเฏ ฐเปตฺวา ทฺวินฺนํ อํสกูฏานํ อุปริํ ปทรานิ ทตฺวา เตสํ อุปริ นิสีทิตฺวา ตาลฏฺฐิขณฺเฑน เกเส ลุญฺจิํสุฯ อถ เน ตสฺส มาตาปิตโร สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

ปุนทิวเส อาชีวกา ‘‘เอหิ, คามํ ปวิสิสฺสามา’’ติ ตํ วทิํสุฯ โส ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห, อหํ อิเธว ภวิสฺสามี’’ติ น อิจฺฉิฯ อถ นํ ปุนปฺปุนํ วตฺวา อนิจฺฉมานํ โอหาย อคมํสุฯ โสปิ เตสํ คตภาวํ ญตฺวา วจฺจกุฏิยา ปทรํ วิวริตฺวา โอรุยฺห อุโภหิ หตฺเถหิ อาโลปํ อาโลปํ กตฺวา คูถํ ขาทิ ฯ อาชีวกา ตสฺส อนฺโตคามโต อาหารํ ปหิณิํสุฯ ตมฺปิ น อิจฺฉิฯ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโนปิ ‘‘น เม อิมินา อตฺโถฯ ลทฺโธ เม อาหาโร’’ติ อาหฯ ‘‘กหํ ลทฺโธ’’ติ? ‘‘อิเธว ลทฺโธ’’ติฯ เอวํ ทุติเย ตติเย จตุตฺเถปิ ทิวเส เตหิ พหุมฺปิ วุจฺจมาโน ‘‘อหํ อิเธว ภวิสฺสามี’’ติ คามํ คนฺตุํ น อิจฺฉิฯ อาชีวกา ‘‘อยํ ทิวเส ทิวเส เนว คามํ ปวิสิตุํ อิจฺฉติ, น อมฺเหหิ ปหิตาหารํ อาหริตุํ อิจฺฉติ, ‘อิเธว เม ลทฺโธ’ติ วทติ, กิํ นุ โข กโรติ, ปริคฺคณฺหิสฺสาม น’’นฺติ คามํ ปวิสนฺตา เอกํ ทฺเว ชเน ตสฺส ปริคฺคณฺหนตฺถํ โอหาย คมิํสุฯ เต ปจฺฉโต คจฺฉนฺตา วิย หุตฺวา นิลียิํสุฯ โสปิ เตสํ คตภาวํ ญตฺวา ปุริมนเยเนว วจฺจกุฏิํ โอรุยฺห คูถํ ขาทิฯ

อิตเร ตสฺส กิริยํ ทิสฺวา อาชีวกานํ อาโรจยิํสุฯ ตํ สุตฺวา อาชีวกา ‘‘อโห ภาริยํ กมฺมํ, สเจ สมณสฺส โคตมสฺส สาวกา ชาเนยฺยุํ, ‘อาชีวกา คูถํ ขาทมานา วิจรนฺตี’ติ อมฺหากํ อกิตฺติํ ปกาเสยฺยุํ, นายํ อมฺหากํ อนุจฺฉวิโก’’ติ ตํ อตฺตโน สนฺติกา นีหริํสุฯ โส เตหิ นีหริโต มหาชนสฺส อุจฺจารกรณฏฺฐาเน ปตฺถริโต เอโก ปิฏฺฐิปาสาโณ อตฺถิฯ ตสฺมิํ มหนฺตํ โสณฺฑิ, ปิฏฺฐิปาสาณํ นิสฺสาย มหาชนสฺส อุจฺจารกรณฏฺฐานํฯ โส ตตฺถ คนฺตฺวา รตฺติํ คูถํ ขาทิตฺวา มหาชนสฺส สรีรวลญฺชนตฺถาย อาคมนกาเล เอเกน หตฺเถน ปาสาณสฺส เอกํ อนฺตํ โอลุพฺภ เอกํ ปาทํ อุกฺขิปิตฺวา ชณฺณุเก ฐเปตฺวา อุทฺธํวาตาภิมุโข มุขํ วิวริตฺวา ติฏฺฐติฯ มหาชโน ตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, กสฺมา อยฺโย มุขํ วิวริตฺวา ฐิโต’’ติ ปุจฺฉติฯ ‘‘อหํ วาตภกฺโข, อญฺโญ เม อาหาโร นตฺถี’’ติฯ

อถ ‘‘กสฺมา เอกํ ปาทํ ชณฺณุเก กตฺวา ฐิโตสิ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อหํ อุคฺคตโป โฆรตโป, มยา ทฺวีหิ ปาเทหิ อกฺกนฺตา ปถวี กมฺปติ, ตสฺมา เอกํ ปาทํ อุกฺขิปิตฺวา ชณฺณุเก ฐเปตฺวา ฐิโตมฺหิฯ อหญฺหิ รตฺตินฺทิวํ ฐิตโกว วีตินาเมมิ, น นิสีทามิ, น นิปชฺชามี’’ติฯ มนุสฺสา นาม เยภุยฺเยน วจนมตฺตเมว สทฺทหนฺติ, ตสฺมา ‘‘อโห อจฺฉริยํ, เอวรูปาปิ นาม ตปสฺสิโน โหนฺติ, น โน เอวรูปา ทิฏฺฐปุพฺพา’’ติ เยภุยฺเยน องฺคมคธวาสิโน สงฺขุภิตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา มาเส มาเส มหนฺตํ สกฺการํ อภิหรนฺติฯ โส ‘‘อหํ วาตเมว ภกฺขามิ, น อญฺญํ อาหารํฯ อญฺญญฺหิ เม ขาทนฺตสฺส ตโป นสฺสตี’’ติ เตหิ อภิหฏํ น กิญฺจิ อิจฺฉติฯ มนุสฺสา ‘‘มา โน, ภนฺเต, นาเสถ, ตุมฺหาทิเสน โฆรตเปน ปริโภเค กเต อมฺหากํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตตี’’ติ ปุนปฺปุนํ ยาจนฺติฯ ตสฺส อญฺโญ อาหาโร น รุจฺจติฯ มหาชนสฺส ปน ยาจนาย ปีฬิโต เตหิ อาภตานิ สปฺปิผาณิตาทีนิ กุสคฺเคน ชิวฺหคฺเค ฐเปตฺวา ‘‘คจฺฉถ, อลํ โว เอตฺตกํ หิตาย สุขาย จา’’ติ อุยฺโยเชสิฯ เอวํ โส ปญฺจปญฺญาส วสฺสานิ นคฺโค คูถํ ขาทนฺโต เกเส ลุญฺจนฺโต ภูมิยํ สยมาโน วีตินาเมสิฯ

พุทฺธานมฺปิ โข ปจฺจูสกาเล โลกโวโลกนํ อวิชหิตเมว โหติฯ ตสฺมา เอกทิวสํ ภควโต ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺตสฺส อยํ ชมฺพุกาชีวโก ญาณชาลสฺส อนฺโต ปญฺญายิฯ สตฺถา ‘‘กิํ นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ อาวชฺเชตฺวา ตสฺส สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตสฺสูปนิสฺสยํ ทิสฺวา ‘‘อหํ เอตํ อาทิํ กตฺวา เอกํ คาถํ ภาสิสฺสามิ, คาถาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสติฯ อิมํ กุลปุตฺตํ นิสฺสาย มหาชโน โสตฺถิภาวํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ปุนทิวเส ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘อานนฺท, ชมฺพุกาชีวกสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, กิํ ตุมฺเหเยว คมิสฺสถา’’ติ? ‘‘อาม, อหเมวา’’ติ เอวํ วตฺวา สตฺถา วฑฺฒมานกจฺฉายาย ตสฺส สนฺติกํ ปายาสิฯ

เทวตา จินฺตยิํสุ – ‘‘สตฺถา สายํ ชมฺพุกาชีวกสฺส สนฺติกํ คจฺฉติ, โส จ เชคุจฺเฉ อุจฺจารปสฺสาวทนฺตกฏฺฐกิลิฏฺเฐ ปิฏฺฐิปาสาเณ วสติ, เทวํ วสฺสาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ อตฺตโน อานุภาเวน ตํ มุหุตฺตํเยว เทวํ วสฺสาเปสุํฯ ปิฏฺฐิปาสาโณ สุจิ นิมฺมโล อโหสิฯ

อถสฺส อุปริ ปญฺจวณฺณํ ปุปฺผวสฺสํ วสฺสาเปสุํฯ สตฺถา สายํ ชมฺพุกาชีวกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ชมฺพุกา’’ติ สทฺทมกาสิฯ ชมฺพุโก ‘‘โก นุ โข เอส, ทุชฺชโน มํ ชมฺพุกวาเทน วทตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘โก เอโส’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ สมโณ’’ติฯ ‘‘กิํ มหาสมณา’’ติ? ‘‘อชฺช เม เอกรตฺติํ อิธ วสนฏฺฐานํ เทหี’’ติฯ ‘‘นตฺถิ, มหาสมณ, อิมสฺมิํ ฐาเน วสนฏฺฐาน’’นฺติ ฯ ‘‘ชมฺพุก, มา เอวํ กริ, เอกรตฺติํ เม วสนฏฺฐานํ เทหิ, ปพฺพชิตา นาม ปพฺพชิตํ ปตฺเถนฺติ, มนุสฺสา มนุสฺสํ, ปสโว ปสว’’นฺติฯ ‘‘กิํ ปน ตฺวํ ปพฺพชิโต’’ติ? ‘‘อาม, ปพฺพชิโตมฺหี’’ติฯ ‘‘สเจ ตฺวํ ปพฺพชิโต, กหํ เต ลาพุกํ, กหํ ธูมกฏจฺฉุโก, กหํ ยญฺญสุตฺตก’’นฺติ? ‘‘‘อตฺเถตํ มยฺหํ, วิสุํ วิสุํ ปน คเหตฺวา วิจรณํ ทุกฺข’นฺติ อพฺภนฺตเรเนว คเหตฺวา จรามี’’ติฯ โส ‘‘จริสฺสสิ ตฺวํ เอตํ อคฺคณฺหิตฺวา’’ติ กุชฺฌิฯ อถ นํ สตฺถา อาห – ‘‘โหตุ, ชมฺพุก, มา กุชฺฌ, วสนฏฺฐานํ เม อาจิกฺขา’’ติฯ ‘‘นตฺถิ, มหาสมณ, เอตฺถ วสนฏฺฐาน’’นฺติฯ

สตฺถา ตสฺส วสนฏฺฐานโต อวิทูเร เอกํ ปพฺภารํ อตฺถิ, ตํ นิทฺทิสนฺโต ‘‘เอตสฺมิํ ปพฺภาเร โก วสตี’’ติ อาหฯ ‘‘นตฺถิ โกจิ, มหาสมณา’’ติฯ ‘‘เตน หิ เอตํ มยฺหํ เทหี’’ติ ฯ ‘‘ตฺวญฺเญว ชาน, มหาสมณา’’ติฯ สตฺถา ปพฺภาเร นิสีทนํ ปญฺญาเปตฺวา นิสีทิฯ ปฐมยาเม จตฺตาโร มหาราชาโน จตุทฺทิสํ เอโกภาสํ กโรนฺตา สตฺถุ อุปฏฺฐานํ อาคมิํสุฯ ชมฺพุโก โอภาสํ ทิสฺวา ‘‘โก โอภาโส นาเมโส’’ติ จินฺเตสิฯ มชฺฌิมยาเม สกฺโก เทวราชา อาคมิฯ ชมฺพุโก ตมฺปิ ทิสฺวา ‘‘โก นาเมโส’’ติ จินฺเตสิฯ ปจฺฉิมยาเม เอกาย องฺคุลิยา เอกํ, ทฺวีหิ ทฺเว, ทสหิ ทส จกฺกวาฬานิ โอภาเสตุํ สมตฺโถ มหาพฺรหฺมา สกลํ อรญฺญํ เอโกภาสํ กโรนฺโต อาคมิฯ ชมฺพุโก ตมฺปิ ทิสฺวา ‘‘โก นุ โข เอโส’’ติ จินฺเตตฺวา ปาโตว สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต สตฺถารํ ปุจฺฉิ – ‘‘มหาสมณ, ตุมฺหากํ สนฺติกํ จตสฺโส ทิสา โอภาเสนฺโต เก อาคตา’’ติ? ‘‘จตฺตาโร มหาราชาโน’’ติฯ ‘‘กิํ การณา’’ติ? ‘‘มํ อุปฏฺฐาตุ’’นฺติฯ ‘‘กิํ ปน ตฺวํ จตูหิ มหาราเชหิ อุตฺตริตโร’’ติ? ‘‘อาม, ชมฺพุก, มหาราชูนมฺปิ อติราชา’’ติฯ

‘‘มชฺฌิมยาเม ปน โก อาคโต’’ติ? ‘‘สกฺโก เทวราชา, ชมฺพุกา’’ติ ฯ ‘‘กิํ การณา’’ติ? ‘‘มํ อุปฏฺฐาตุเมวา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ตฺวํ สกฺกเทวราชโตปิ อุตฺตริตโร’’ติ? ‘‘อาม, ชมฺพุก, สกฺกโตปิ อุตฺตริตโรมฺหิ, เอโส ปน มยฺหํ คิลานุปฏฺฐาโก กปฺปิยการกสามเณรสทิโส’’ติฯ ‘‘ปจฺฉิมยาเม สกลํ อรญฺญํ โอภาเสตฺวา โก อาคโต’’ติ? ‘‘ยํ โลเก พฺราหฺมณาทโย ขิปิตฺวา ปกฺขลิตฺวา ‘นโม มหาพฺรหฺมุโน’ติ วทนฺติ, โส เอว มหาพฺรหฺมา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ตฺวํ มหาพฺรหฺมโตปิ อุตฺตริตโร’’ติ? ‘‘อาม, ชมฺพุก, อหญฺหิ พฺรหฺมุนาปิ อติพฺรหฺมา’’ติฯ ‘‘อจฺฉริโยสิ ตฺวํ, มหาสมณ, มยฺหํ ปน ปญฺจ ปญฺญาส วสฺสานิ อิธ วสนฺตสฺส เอเตสุ เอโกปิ มํ อุปฏฺฐาตุํ นาคตปุพฺโพฯ อหญฺหิ เอตฺตกํ อทฺธานํ วาตภกฺโข หุตฺวา ฐิตโกว วีตินาเมสิํ, น ตาว เต มยฺหํ อุปฏฺฐานํ อาคตปุพฺพา’’ติฯ

อถ นํ สตฺถา อาห – ชมฺพุก, ตฺวํ โลกสฺมิํ อนฺธพาลํ มหาชนํ วญฺจยมาโน มมฺปิ วญฺเจตุกาโม ชาโต, นนุ ตฺวํ ปญฺจปญฺญาส วสฺสานิ คูถเมว ขาทิ, ภูมิยํเยว นิปชฺชิ, นคฺโค หุตฺวา วิจริ, ตาลฏฺฐิขณฺเฑน เกเส ลุญฺจิฯ อถ จ ปน โลกํ วญฺเจนฺโต ‘‘อหํ วาตภกฺโข, เอกปาเทน ติฏฺฐามิ, น นิสีทามิ, น นิปชฺชามี’’ติ วเทสิ, ‘‘มมมฺปิ วญฺเจตุกาโมสิ ปุพฺเพปิ ตฺวํ ปาปิกํ ลามิกํ ทิฏฺฐิํ นิสฺสาย เอตฺตกํ กาลํ คูถภกฺโข ภูมิสโย นคฺโค วิจรนฺโต ตาลฏฺฐิขณฺเฑน เกสลุญฺจนํ ปตฺโต, อิทานิปิ ปาปิกํ ลามิกํ ทิฏฺฐิเมว คณฺหาสี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน มยา กตํ, มหาสมณา’’ติ? อถสฺส สตฺถา ปุพฺเพ กตกมฺมํ อาจิกฺขิฯ ตสฺส สตฺถริ กเถนฺเตเยว สํเวโค อุปฺปชฺชิ, หิโรตฺตปฺปํ อุปฏฺฐิตํ, โส อุกฺกุฏิโก นิสีทิฯ อถสฺส สตฺถา อุทกสาฏิกํ ขิปิตฺวา อทาสิฯ โส ตํ นิวาเสตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถาปิสฺส อนุปุพฺพิํ กถํ กเถตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ โส เทสนาวสาเน สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ยาจิฯ เอตฺตาวตา ตสฺส ปุริมกมฺมํ ปริกฺขีณํฯ อยญฺหิ ขีณาสวมหาเถรํ จตูหิ อกฺโกเสหิ อกฺโกสิตฺวา ยาวายํ มหาปถวี ติคาวุตาธิกํ โยชนํ อุสฺสนฺนา, ตาว อวีจิมฺหิ ปจฺจิตฺวา ตตฺถ ปกฺกาวเสเสน ปญฺจปญฺญาส วสฺสานิ อิมํ วิปฺปการํ ปตฺโตฯ เตนสฺส ตํ กมฺมํ ขีณํฯ วีสติ ปน วสฺสสหสฺสานิ อิมินา กตสฺส สมณธมฺมสฺส ผลํ นาเสตุํ น สกฺกาฯ

ตสฺมา สตฺถา ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘เอหิ, ภิกฺขุ, จร พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ อาหฯ ตาวเทวสฺส คิหิลิงฺคํ อนฺตรธายิ อฏฺฐปริกฺขารธโร สฏฺฐิวสฺสิกมหาเถโร วิย อโหสิฯ

องฺคมคธวาสีนํ ตสฺส สกฺการํ คเหตฺวา อาคตทิวโส กิเรส, ตสฺมา อุภยรฏฺฐวาสิโน สกฺการํ คเหตฺวา อาคตา ตถาคตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข อมฺหากํ อยฺโย ชมฺพุโก มหา, อุทาหุ สมโณ โคตโม’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สเจ สมโณ โคตโม มหา ภเวยฺย, อยํ สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คจฺเฉยฺย, ชมฺพุกาชีวกสฺส ปน มหนฺตตาย สมโณ โคตโม อิมสฺส สนฺติกํ อาคโต’’ติ จินฺตยิํสุฯ สตฺถา มหาชนสฺส ปริวิตกฺกํ ญตฺวา, ‘‘ชมฺพุก, ตว อุปฏฺฐากานํ กงฺขํ ฉินฺทาหี’’ติ อาห, โส ‘‘อหมฺปิ, ภนฺเต, เอตฺตกเมว ปจฺจาสีสามี’’ติ วตฺวา จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา อุฏฺฐาย ตาลปฺปมาณํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ‘‘สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ วตฺวา โอรุยฺห วนฺทิตฺวา ปุน ทฺวิตาลมตฺตํ ติตาลมตฺตนฺติ เอวํ สตฺตตาลมตฺตํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา โอรุยฺห อตฺตโน สาวกภาวํ ชานาเปสิฯ ตํ ทิสฺวา มหาชโน ‘‘อโห พุทฺธา นาม อจฺฉริยา อโนปมคุณา’’ติ จินฺเตสิฯ สตฺถา มหาชเนน สทฺธิํ กเถนฺโต เอวมาห – ‘‘อยํ เอตฺตกํ กาลํ ตุมฺเหหิ อาภตํ สกฺการํ กุสคฺเคน ชิวฺหคฺเค ฐเปตฺวา ‘ตปจรณํ ปูเรมี’ติ อิธ นิวุฏฺโฐ, สเจปิ อิมินา อุปาเยน วสฺสสตํ ตปจรณํ ปูเรยฺย, ยา จสฺส อิทานิ กาลํ วา ภตฺตํ วา กุกฺกุจฺจายิตฺวา อภุญฺชนฺตสฺส ภตฺตจฺเฉทนกุสลเจตนา, ตสฺสา ตํ ตปจรณํ โสฬสิํ กลมฺปิ น อคฺฆตี’’ติ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[70]

‘‘มาเส มาเส กุสคฺเคน, พาโล ภุญฺเชยฺย โภชนํ;

น โส สงฺขาตธมฺมานํ, กลํ อคฺฆติ โสฬสิ’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – สเจ พาโล อปริญฺญาตธมฺโม สีลาทิคุณา ปริพาหิโร ติตฺถายตเน ปพฺพชิโต ‘‘ตปจรณํ ปูเรสฺสามี’’ติ มาเส มาเส ปตฺเต กุสคฺเคน โภชนํ ภุญฺชนฺโต วสฺสสตํ ภุญฺเชยฺย โภชนํฯ น โส สงฺขาตธมฺมานํ, กลํ อคฺฆติ โสฬสินฺติ สงฺขาตธมฺมา วุจฺจนฺติ ญาตธมฺมา ตุลิตธมฺมาฯ เตสุ เหฏฺฐิมโกฏิยา โสตาปนฺโน สงฺขาตธมฺโม, อุปริมโกฏิยา ขีณาสโวฯ

อิเมสํ สงฺขาตธมฺมานํ โส พาโล กลํ น อคฺฆติ โสฬสินฺติ ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เทสนาฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ยา จสฺส ตถา ตปจรณํ ปูเรนฺตสฺส วสฺสสตํ เจตนา ยา จ สงฺขาตธมฺมานํ กาลํ วา ภตฺตํ วา กุกฺกุจฺจายิตฺวา อภุญฺชนฺตานํ เอกา ภตฺตจฺเฉทนกุสลเจตนา, ตสฺสา เจตนาย สา ตาว ทีฆรตฺตํ ปวตฺตเจตนา โสฬสิํ กลํ น อคฺฆติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ ตสฺสา สงฺขาตธมฺมานํ เจตนาย ผลํ, ตํ โสฬส โกฏฺฐาเส กตฺวา ตโต เอเกกํ ปุน โสฬส โสฬส โกฏฺฐาเส กตฺวา ตโต เอกสฺส โกฏฺฐาสสฺส ยํ ผลํ, ตเทว ตสฺส พาลสฺส ตปจรณโต มหปฺผลตรนฺติฯ

เทสนาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ

ชมฺพุกตฺเถรวตฺถุ เอกาทสมํฯ

12. อหิเปตวตฺถุ

น หิ ปาปํ กตํ กมฺมนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ อหิเปตํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ ทิวเส ชฏิลสหสฺสสฺส อพฺภนฺตโร อายสฺมา ลกฺขณตฺเถโร จ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร จ ‘‘ราชคเห ปิณฺฑาย จริสฺสามา’’ติ คิชฺฌกูฏโต โอตรนฺติฯ เตสุ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร เอกํ อหิเปตํ ทิสฺวา สิตํ ปาตฺวากาสิฯ อถ นํ ลกฺขณตฺเถโร ‘‘กสฺมา, อาวุโส, สิตํ ปาตุกโรสี’’ติ สิตการณํ ปุจฺฉิฯ ‘‘อกาโล, อาวุโส ลกฺขณ, อิมสฺส ปญฺหสฺส, ภควโต สนฺติเก มํ ปุจฺเฉยฺยาสี’’ติ เถโร อาหฯ เตสุ ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา นิสินฺเนสุ ลกฺขณตฺเถโร ปุจฺฉิ, ‘‘อาวุโส, โมคฺคลฺลานํ ตฺวํ คิชฺฌกูฏา โอตรนฺโต สิตํ ปาตุกริตฺวา มยา สิตการณํ ปุฏฺโฐ ‘ภควโต สนฺติเก มํ ปุจฺเฉยฺยาสี’ติ อวจ, กเถหิ อิทานิ ตํ การณ’’นฺติฯ เถโร อาห – ‘‘อหํ, อาวุโส, เอกํ เปตํ ทิสฺวา สิตํ ปาตฺวากาสิํฯ