สายนฺหสมเย ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อโห อจฺฉริยํ มาลาการสฺส กมฺมํ, ธรมานกพุทฺธสฺส ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ปุปฺผปูชํ กตฺวา ตงฺขณญฺเญว สพฺพฏฺฐกํ นาม ลภตี’’ติฯ สตฺถา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ติณฺณํ คมนานํ อญฺญตเรน คมเนน ธมฺมสภํ คนฺตฺวา พุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต, ‘‘อาม, ภิกฺขเว, ยสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา ปจฺฉานุตปฺปํ น โหติ, อนุสฺสริตานุสฺสริตกฺขเณ โสมนสฺสเมว อุปฺปชฺชติ, เอวรูปํ กมฺมํ กตฺตพฺพเมวา’’ติ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[68]

‘‘ตญฺจ กมฺมํ กตํ สาธุ, ยํ กตฺวา นานุตปฺปติ;

ยสฺส ปตีโต สุมโน, วิปากํ ปฏิเสวตี’’ติฯ

ตตฺถ ยํ กตฺวาติ ยํ เทวมนุสฺสสมฺปตฺตีนญฺเจว นิพฺพานสมฺปตฺติยา จ นิพฺพตฺตนสมตฺถํ สุขุทฺรยํ กมฺมํ กตฺวา นานุตปฺปติ, อถ โข ทิฏฺฐธมฺเมเยว อนุสฺสริตานุสฺสริตกฺขเณเยว ปีติเวเคน ปตีโต โสมนสฺสเวเคน จ สุมโน หุตฺวา อายติํ ปีติโสมนสฺสชาโต หุตฺวา วิปากํ ปฏิเสวติ, ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ ภทฺทกนฺติฯ

เทสนาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ

สุมนมาลาการวตฺถุ นวมํฯ

10. อุปฺปลวณฺณตฺเถรีวตฺถุ

มธุวา มญฺญตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุปฺปลวณฺณตฺเถริํ อารพฺภ กเถสิฯ

สา กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ปาทมูเล ปตฺถนํ ปฏฺฐเปตฺวา กปฺปสตสหสฺสํ ปุญฺญานิ กุรุมานา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺตี อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เทวโลกโต จวิตฺวา สาวตฺถิยํ เสฏฺฐิกุเล ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ นีลุปฺปลคพฺภสมานวณฺณตาย จสฺสา อุปฺปลวณฺณาตฺเวว นามํ อกํสุฯ

อถสฺสา วยปฺปตฺตกาเล สกลชมฺพุทีเป ราชาโน จ เสฏฺฐิโน จ เสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ สาสนํ ปหิณิํสุ – ‘‘ธีตรํ อมฺหากํ เทตู’’ติ ฯ อปหิณนฺโต นาม นาโหสิฯ ตโต เสฏฺฐิ จินฺเตสิ – ‘‘อหํ สพฺเพสํ มนํ คเหตุํ น สกฺขิสฺสามิ, อุปายํ ปเนกํ กริสฺสามี’’ติ ธีตรํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘อมฺม, ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ อาหฯ ตสฺสา ปจฺฉิมภวิกตฺตา ตํ วจนํ สีเส อาสิตฺตํ สตปากเตลํ วิย อโหสิฯ ตสฺมา ปิตรํ ‘‘ปพฺพชิสฺสามิ, ตาตา’’ติ อาหฯ โส ตสฺสา มหนฺตํ สกฺการํ กตฺวา ภิกฺขุนีอุปสฺสยํ เนตฺวา ปพฺพาเชสิ ฯ ตสฺสา อจิรปพฺพชิตาย เอว อุโปสถาคาเร กาลวาโร ปาปุณิฯ สา ทีปํ ชาเลตฺวา อุโปสถาคารํ สมฺมชฺชิตฺวา ทีปสิขาย นิมิตฺตํ คณฺหิตฺวา ฐิตาว ปุนปฺปุนํ โอโลกยมานา เตโชกสิณารมฺมณํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเมว ปาทกํ กตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ สทฺธิํ ปฏิสมฺภิทาหิ เจว อภิญฺญาหิ จฯ

สา อปเรน สมเยน ชนปทจาริกํ จริตฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา อนฺธวนํ ปาวิสิฯ ตทา ภิกฺขุนีนํ อรญฺญวาโส อปฺปฏิกฺขิตฺโต โหติฯ อถสฺสา ตตฺถ กุฏิกํ กตฺวา มญฺจกํ ปญฺญาเปตฺวา สาณิยา ปริกฺขิปิํสุฯ สา สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา นิกฺขมิฯ มาตุลปุตฺโต ปนสฺสา นนฺทมาณโว นาม คิหิกาลโต ปฏฺฐาย ปฏิพทฺธจิตฺโตฯ โส ตสฺสา อาคตภาวํ สุตฺวา เถริยา อาคมนโต ปุเรตรเมว อนฺธวนํ คนฺตฺวา ตํ กุฏิกํ ปวิสิตฺวา เหฏฺฐามญฺจเก นิลีโน เถริยา อาคนฺตฺวา กุฏิกํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย มญฺจเก นิสินฺนมตฺตาย พหิ อาตปโต อาคตตฺตา จกฺขุปเถ อนฺธกาเร อวิคเตเยว เหฏฺฐามญฺจกโต นิกฺขมิตฺวา มญฺจกํ อภิรุยฺห ‘‘มา นสฺสิ พาล, มา นสฺสิ พาลา’’ติ เถริยา วาริยมาโนเยว อภิภวิตฺวา อตฺตนา ปตฺถิตกมฺมํ กตฺวา ปายาสิฯ อถสฺส อคุณํ ธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี วิย มหาปถวี ทฺเวธา ภิชฺชิฯ โส ปถวิํ ปวิฏฺโฐ คนฺตฺวา มหาอวีจิมฺหิ เอว นิพฺพตฺติฯ เถรีปิ ตมตฺถํ ภิกฺขุนีนํ อาโรเจสิฯ ภิกฺขุนิโย ภิกฺขูนํ เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ภิกฺขู ภควโต อาโรจยิํสุฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, ภิกฺขุภิกฺขูนี อุปาสกอุปาสิกาสุ โย โกจิ พาโล ปาปกมฺมํ กโรนฺโต มธุสกฺขราทีสุ กิญฺจิ เทว มธุรรสํ ขาทมาโน ปุริโส วิย ตุฏฺฐหฏฺโฐ อุทคฺคุทคฺโค วิย กโรตี’’ติ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[69]

‘‘มธุวา มญฺญติ พาโล, ยาว ปาปํ น ปจฺจติ;

ยทา จ ปจฺจติ ปาปํ, พาโล ทุกฺขํ นิคจฺฉตี’’ติฯ

ตตฺถ มธุวาติ พาลสฺส หิ ปาปํ อกุสลกมฺมํ กโรนฺตสฺส ตํ กมฺมํ มธุ วิย มธุรรสํ วิย อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาปํ วิย อุปฏฺฐาติฯ อิติ นํ โส มธุํว มญฺญติฯ ยาวาติ ยตฺตกํ กาลํฯ ปาปํ น ปจฺจตีติ ทิฏฺฐธมฺเม วา สมฺปราเย วา วิปากํ น เทติ, ตาว นํ เอวํ มญฺญติฯ ยทา จาติ ยทา ปนสฺส ทิฏฺฐธมฺเม วา วิวิธา กมฺมการณา กยิรมานสฺส, สมฺปราเย วา นิรยาทีสุ มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตสฺส ตํ ปาปํ ปจฺจติ, อถ โส พาโล ทุกฺขํ นิคจฺฉติ วินฺทติ ปฏิลภตีติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสุฯ

อปเรน ปน สมเยน ธมฺมสภายํ มหาชโน กถํ สมุฏฺฐาเปสิ ‘‘ขีณาสวาปิ มญฺเญ กามสุขํ สาทิยนฺติ, กามํ เสวนฺติ, กิํ น เสวิสฺสนฺติ, น หิ เอเต โกฬาปรุกฺขา, น จ วมฺมิกา อลฺลมํสสรีราว, ตสฺมา เอเตปิ กามสุขํ สาทิยนฺติ, กามํ เสวนฺตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต, ‘‘น, ภิกฺขเว, ขีณาสวา กามสุขํ สาทิยนฺติ, น กามํ เสวนฺติฯ ยถา หิ ปทุมปตฺเต ปติตํ อุทกพินฺทุ, น วิลิมฺปติ, น สณฺฐาติ, วินิวตฺเตตฺวา ปตเตว, ยถา จ อารคฺเค สาสโป น วิลิมฺปติ, น สณฺฐาติ, วินิวตฺเตตฺวา ปตเตว, เอวํ ขีณาสวสฺส จิตฺเต ทุวิโธปิ กาโม น วิลิมฺปติ, น สณฺฐาตี’’ติ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ พฺราหฺมณวคฺเค คาถมาห –

‘‘วาริ โปกฺขรปตฺเตว, อารคฺเคริว สาสโป;

โย น ลิมฺปติ กาเมสุ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติฯ (ธ. ป. 401);

อิมิสฺสา อตฺโถ พฺราหฺมณวคฺเคเยว อาวิ ภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ราชานํ ปเสนทิโกสลํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘มหาราช, อิมสฺมิํ สาสเน ยเถว กุลปุตฺตา, เอวํ กุลธีตโรปิ มหนฺตํ ญาติคณญฺจ โภคกฺขนฺธญฺจ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อรญฺเญ วิหรนฺติฯ

ตา เอวํ วิหรมานา ราครตฺตา ปาปปุคฺคลา โอมานาติมานวเสน วิเหเฐนฺติปิ, พฺรหฺมจริยนฺตรายมฺปิ ปาเปนฺติ, ตสฺมา ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส อนฺโตนคเร วสนฏฺฐานํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา นครสฺส เอกปสฺเส ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส วสนฏฺฐานํ การาเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ภิกฺขุนิโย อนฺโตคาเมเยว วสนฺตีติฯ

อุปฺปลวณฺณตฺเถรีวตฺถุ ทสมํฯ

11. ชมฺพุกตฺเถรวตฺถุ

มาเส มาเสติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต ชมฺพุกํ อาชีวกํ อารพฺภ กเถสิฯ

อตีเต กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล คามวาสี เอโก กุฏุมฺพิโก เอกสฺส เถรสฺส วิหารํ กตฺวา ตํ ตตฺถ วิหรนฺตํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหิฯ เถโร ตสฺส เคเห นิพทฺธํ ภุญฺชติฯ อเถโก ขีณาสโว ภิกฺขุ ทิวา ปิณฺฑาย จรนฺโต ตสฺส เคหทฺวารํ ปาปุณิฯ กุฏุมฺพิโก ตํ ทิสฺวา ตสฺส อิริยาปเถ ปสนฺโน เคหํ ปเวเสตฺวา สกฺกจฺจํ ปณีเตน โภชเนน ปริวิสิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิมํ สาฏกํ รชิตฺวา นิวาเสยฺยาถา’’ติ มหนฺตํ สาฏกํ ทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, เกสา โว ทีฆา, ตุมฺหากํ เกโสโรปนตฺถาย นฺหาปิตํ อาเนสฺสามิ, สยนตฺถาย จ โว มญฺจกํ คาหาเปตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ อาหฯ นิพทฺธํ เคเห ภุญฺชนฺโต กุลูปโก ภิกฺขุ ตํ ตสฺส สกฺการํ ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาเทตุํ นาสกฺขิ, ‘‘อยํ ตํ มุหุตฺตํ ทิฏฺฐกสฺส เอวรูปํ สกฺการํ กโรติ, นิพทฺธํ เคเห ภุญฺชนฺตสฺส ปน มยฺหํ น กโรตี’’ติ จินฺเตตฺวา วิหารํ อคมาสิฯ อิตโรปิ เตเนว สทฺธิํ คนฺตฺวา กุฏุมฺพิเกน ทินฺนสาฏกํ รชิตฺวา นิวาเสสิฯ กุฏมฺพิโกปิ นฺหาปิตํ อาทาย คนฺตฺวา เถรสฺส เกเส โอหาราเปตฺวา มญฺจกํ อตฺถราเปตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมิํเยว มญฺจเก สยถา’’ติ วตฺวา ทฺเวปิ เถเร สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา ปกฺกามิฯ

เนวาสิโก ตสฺส ตํ สกฺการํ กยิรมานํ อธิวาเสตุํ นาสกฺขิฯ อถสฺส โส สายํ เถรสฺส นิปนฺนฏฺฐานํ คนฺตฺวา จตูหากาเรหิ เถรํ อกฺโกสิ, ‘‘อาวุโส, อาคนฺตุก กุฏุมฺพิกสฺส เต เคเห ภตฺตํ ภุญฺชนโต วรตรํ มีฬฺหํ ขาทิตุํ, กุฏุมฺพิเกน อานีตนฺหาปิเตน เกโสหาราปนโต วรตรํ ตาลฏฺฐิเกน เกเส ลุญฺจาเปตุํฯ