‘‘ภนฺเต, สจายํ ปุริโส ตุมฺหาทิสํ อปทิสํ นากริสฺส, น ชีวิตํ อลภิสฺส, ตุมฺเหหิ ปน กถิตกถํ กเถตฺวา เตน ชีวิตํ ลทฺธ’’นฺติฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘อาม, มหาราช, อหมฺปิ เอตฺตกเมว วตฺวา คโต, ปณฺฑิเตน นาม ยํ กมฺมํ กตฺวา ปจฺฉานุตปฺปํ โหติ, ตํ น กตฺตพฺพ’’นฺติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[67]

‘‘น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ, ยํ กตฺวา อนุตปฺปติ;

ยสฺส อสฺสุมุโข โรทํ, วิปากํ ปฏิเสวตี’’ติฯ

ตตฺถ น ตํ กมฺมนฺติ ยํ นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตนสมตฺถํ ทุกฺขุทฺรยํ กมฺมํ กตฺวา อนุสฺสรนฺโต อนุสฺสริตานุสฺสริตกฺขเณ อนุตปฺปติ อนุโสจติ, ตํ กตํ น สาธุ น สุนฺทรํ นิรตฺถกํฯ ยสฺส อสฺสุมุโขติ ยสฺส อสฺสูหิ ตินฺตมุโข โรทนฺโต วิปากํ อนุโภตีติฯ

เทสนาวสาเน กสฺสโก อุปาสโก โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต, สมฺปตฺตภิกฺขูปิ โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

กสฺสกวตฺถุ อฏฺฐมํฯ

9. สุมนมาลาการวตฺถุ

ตญฺจ กมฺมํ กตํ สาธูติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต สุมนํ นาม มาลาการํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร เทวสิกํ พิมฺพิสารราชานํ ปาโตว อฏฺฐหิ สุมนปุปฺผนาฬีหิ อุปฏฺฐหนฺโต อฏฺฐ กหาปเณ ลภติฯ อเถกทิวสํ ตสฺมิํ ปุปฺผานิ คเหตฺวา นครํ ปวิฏฺฐมตฺเต ภควา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ฉพฺพณฺณรํสิโย วิสฺสชฺเชตฺวา มหตา พุทฺธานุภาเวน มหติยา พุทฺธลีฬาย นครํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ ภควา หิ เอกทา ฉพฺพณฺณรํสิโย จีวเรน ปฏิจฺฉาเทตฺวา อญฺญตโร ปิณฺฑปาติโก วิย จรติ ติํสโยชนมคฺคํ องฺคุลิมาลสฺส ปจฺจุคฺคมนํ คจฺฉนฺโต วิย, เอกทา ฉพฺพณฺณรํสิโย วิสฺสชฺเชตฺวา กปิลวตฺถุปฺปเวสนาทีสุ วิยฯ ตสฺมิมฺปิ ทิวเส สรีรโต ฉพฺพณฺณรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺโต มหนฺเตน พุทฺธานุภาเวน มหติยา พุทฺธลีฬาย ราชคหํ ปาวิสิฯ

มาลากาโร ภควโต รตนคฺฆิยสทิสํ อตฺตภาวํ ทิสฺวา ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณอสีตานุพฺยญฺชนสรีรโสภคฺคํ โอโลเกตฺวา ปสนฺนจิตฺโต ‘‘กิํ นุ โข สตฺถุ อธิการํ กโรมี’’ติ จินฺเตตฺวา อญฺญํ อปสฺสนฺโต ‘‘อิเมหิ ปุปฺเผหิ ภควนฺตํ ปูเชสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุน จินฺเตสิ – ‘‘อิมานิ รญฺโญ นิพทฺธํ อุปฏฺฐานปุปฺผานิ, ราชา อิมานิ อลภนฺโต มํ พนฺธาเปยฺย วา ฆาตาเปยฺย วา รฏฺฐโต วา ปพฺพาเชยฺย, กิํ นุ โข กโรมี’’ติ? อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘ราชา มํ ฆาเตตุ วา พนฺธาเปตุ วา รฏฺฐโต ปพฺพาเชตุ วา, โส หิ มยฺหํ ททมาโนปิ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว ชีวิตมตฺตํ ธนํ ทเทยฺย, สตฺถุปูชา ปน เม อเนกาสุ กปฺปโกฏีสุ อลํ หิตาย เจว สุขาย จา’’ติ อตฺตโน ชีวิตํ ตถาคตสฺส ปริจฺจชิฯ

โส ‘‘ยาว เม ปสนฺนํ จิตฺตํ น ปติกุฏติ, ตํ ตาวเทว ปูชํ กริสฺสามี’’ติ หฏฺฐตุฏฺโฐ อุทคฺคุทคฺโค สตฺถารํ ปูเชสิฯ กถํ? ปฐมํ ตาว ทฺเวว ปุปฺผมุฏฺฐิโย ตถาคตสฺส อุปริ ขิปิ, ตา อุปริมตฺถเก วิตานํ หุตฺวา อฏฺฐํสุฯ อปรา ทฺเว มุฏฺฐิโย ขิปิ, ตา ทกฺขิณหตฺถปสฺเสน มาลาปฏจฺฉนฺเนน โอตริตฺวา อฏฺฐํสุฯ อปรา ทฺเว มุฏฺฐิโย ขิปิ, ตา ปิฏฺฐิปสฺเสน โอตริตฺวา ตเถว อฏฺฐํสุฯ อปรา ทฺเว มุฏฺฐิโย ขิปิ, ตา วามหตฺถปสฺเสน โอตริตฺวา ตเถว อฏฺฐํสุฯ เอวํ อฏฺฐ นาฬิโย อฏฺฐ มุฏฺฐิโย หุตฺวา จตูสุ ฐาเนสุ ตถาคตํ ปริกฺขิปิํสุฯ ปุรโต คมนทฺวารมตฺตเมว อโหสิฯ ปุปฺผานํ วณฺฏานิ อนฺโต อเหสุํ, ปตฺตานิ พหิมุขานิฯ ภควา รชตปตฺตปริกฺขิตฺโต วิย หุตฺวา ปายาสิฯ ปุปฺผานิ อจิตฺตกานิปิ สจิตฺตกํ นิสฺสาย สจิตฺตกานิ วิย อภิชฺชิตฺวา อปติตฺวา สตฺถารา สทฺธิํเยว คจฺฉนฺติ, ฐิตฐิตฏฺฐาเน ติฏฺฐนฺติฯ สตฺถุ สรีรโต สตสหสฺสวิชฺชุลตา วิย รํสิโย นิกฺขมิํสุฯ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ ทกฺขิณโต จ วามโต จ สีสมตฺถกโต จ นิรนฺตรํ นิกฺขนฺตรํสีสุ เอกาปิ สมฺมุขสมฺมุขฏฺฐาเนเนว อปลายิตฺวา สพฺพาปิ สตฺถารํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ตรุณตาลกฺขนฺธปฺปมาณา หุตฺวา ปุรโต เอว ธาวนฺติฯ สกลนครํ สงฺขุภิฯ อนฺโตนคเร นว โกฏิโย, พหินคเร นว โกฏิโยติ อฏฺฐารสสุ โกฏีสุ เอโกปิ ปุริโส วา อิตฺถี วา ภิกฺขํ คเหตฺวา อนิกฺขนฺโต นาม นตฺถิฯ มหาชโน สีหนาทํ นทนฺโต เจลุกฺเขปสหสฺสานิ กโรนฺโต สตฺถุ ปุรโตว คจฺฉติฯ

สตฺถาปิ มาลาการสฺส คุณํ ปากฏํ กาตุํ ติคาวุตปฺปมาเณ นคเร เภริจรณมคฺเคเนว อจริฯ มาลาการสฺส สกลสรีรํ ปญฺจวณฺณาย ปีติยา ปริปูริฯ

โส โถกญฺเญว ตถาคเตน สทฺธิํ จริตฺวา มโนสิลารเส นิมุคฺโค วิย พุทฺธรสฺมีนํ อนฺโต ปวิฏฺโฐ สตฺถารํ โถเมตฺวา วนฺทิตฺวา ตุจฺฉปจฺฉิเมว คเหตฺวา เคหํ อคมาสิฯ อถ นํ ภริยา ปุจฺฉิ ‘‘กหํ ปุปฺผานี’’ติ? ‘‘สตฺถา เม ปูชิโต’’ติฯ ‘‘รญฺโญ ทานิ กิํ กริสฺสสี’’ติ? ‘‘ราชา มํ ฆาเตตุ วา รฏฺฐโต วา นีหรตุ, อหํ ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา สตฺถารํ ปูเชสิํ, สพฺพปุปฺผานิ อฏฺฐ มุฏฺฐิโยว อเหสุํ, เอวรูปา นาม ปูชา ชาตาฯ มหาชโน อุกฺกุฏฺฐิสหสฺสานิ กโรนฺโต สตฺถารา สทฺธิํ จรติ, โย เอส มหาชนสฺส อุกฺกุฏฺฐิสทฺโท, ตสฺมิํ ฐาเน เอโส’’ติฯ อถสฺส ภริยา อนฺธพาลตาย เอวรูเป ปาฏิหาริเย ปสาทํ นาม อชเนตฺวา ตํ อกฺโกสิตฺวา ปริภาสิตฺวา ‘‘ราชาโน นาม จณฺฑา, สกิํ กุทฺธา หตฺถปาทาทิจฺเฉทเนน พหุมฺปิ อนตฺถํ กโรนฺติ, ตยา กตกมฺเมน มยฺหมฺปิ อนตฺโถ สิยา’’ติ ปุตฺเต อาทาย ราชกุลํ คนฺตฺวา รญฺญา ปกฺโกสิตฺวา ‘‘กิํ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิตา อาห – ‘‘มม สามิโก ตุมฺหากํ อุปฏฺฐานปุปฺเผหิ สตฺถารํ ปูเชตฺวา ตุจฺฉหตฺโถ ฆรํ อาคนฺตฺวา ‘กหํ ปุปฺผานี’ติ มยา ปุฏฺโฐ อิทํ นาม วเทสิ, อหํ ตํ ปริภาสิตฺวา ‘ราชาโน นาม จณฺฑา, สกิํ กุทฺธา หตฺถปาทาทิจฺเฉทเนน พหุมฺปิ อนตฺถํ กโรนฺติ, ตยา กตกมฺเมน มยฺหมฺปิ อนตฺโถ สิยา’ติ ตํ ฉฑฺเฑตฺวา อิธาคตา, เตน กตํ กมฺมํ สุกตํ วา โหตุ, ทุกฺกฏํ วา, ตสฺเสเวตํ, มยา ตสฺส ฉฑฺฑิตภาวํ ชานาหิ, เทวา’’ติฯ ราชา ปฐมทสฺสเนเนว โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต สทฺโธ ปสนฺโน อริยสาวโก จินฺเตสิ – ‘‘อโห อยํ อิตฺถี อนฺธพาลา, เอวรูเป คุเณ ปสาทํ น อุปฺปาเทสี’’ติฯ โส กุทฺโธ วิย หุตฺวา, ‘‘อมฺม, กิํ วเทสิ, มยฺหํ อุปฏฺฐานปุปฺเผหิ เตน ปูชา กตา’’ติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘ภทฺทกํ เต กตํ ตํ ฉฑฺเฑนฺติยา, มม ปุปฺเผหิ ปูชาการสฺส อหํ กตฺตพฺพยุตฺตกํ ชานิสฺสามี’’ติ ตํ อุยฺโยเชตฺวา เวเคน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา สตฺถารา สทฺธิํเยว วิจริฯ

สตฺถา รญฺโญ จิตฺตปฺปสาทํ ญตฺวา เภริจรณวีถิยา นครํ จริตฺวา รญฺโญ ฆรทฺวารํ อคมาสิฯ ราชา ปตฺตํ คเหตฺวา สตฺถารํ เคหํ ปเวเสตุกาโม อโหสิฯ

สตฺถา ปน ราชงฺคเณเยว นิสีทนาการํ ทสฺเสสิ ฯ ราชา ตํ ญตฺวา ‘‘สีฆํ มณฺฑปํ กโรถา’’ติ ตงฺขณญฺเญว มณฺฑปํ การาเปสิฯ นิสีทิ สตฺถา สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆนฯ กสฺมา ปน สตฺถา ราชเคหํ น ปาวิสิ?

เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘สจาหํ อนฺโต ปวิสิตฺวา นิสีเทยฺยํ, มหาชโน มํ ทฏฺฐุํ น ลเภยฺย, มาลาการสฺส คุโณ ปากโฏ น ภเวยฺย, ราชงฺคเณ ปน มํ นิสินฺนํ มหาชโน ทฏฺฐุํ ลภิสฺสติ, มาลาการสฺส คุโณ ปากโฏ ภวิสฺสตี’’ติฯ คุณวนฺตานญฺหิ คุณํ พุทฺธา เอว ปากฏํ กาตุํ สกฺโกนฺติ, อวเสสชโน คุณวนฺตานํ คุณํ กเถนฺโต มจฺฉรายติฯ จตฺตาโร ปุปฺผปฏา จตุทฺทิสํ อฏฺฐํสุฯ มหาชโน สตฺถารํ ปริวาเรสิฯ ราชา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตนาหาเรน ปริวิสิฯ สตฺถา ภตฺตกิจฺจาวสาเน อนุโมทนํ กตฺวา ปุริมนเยเนว จตูหิ ปุปฺผปเฏหิ ปริกฺขิตฺโต สีหนาทํ นทนฺโต มหาชเนน ปริวุโต วิหารํ อคมาสิฯ ราชา สตฺถารํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺโต มาลาการํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มม อาหริตปุปฺเผหิ กินฺติ กตฺวา สตฺถารํ ปูเชสี’’ติ ปุจฺฉิฯ มาลากาโร ‘‘ราชา มํ ฆาเตตุ วา รฏฺฐโต วา ปพฺพาเชตูติ ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ปูเชสิํ เทวา’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘ตฺวํ มหาปุริโส นามา’’ติ วตฺวา อฏฺฐ หตฺถี จ อสฺเส จ ทาเส จ ทาสิโย จ มหาปสาธนานิ จ อฏฺฐ กหาปณสหสฺสานิ จ ราชกุลโต นีหริตฺวา สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิตา อฏฺฐ นาริโย จ อฏฺฐ คามวเร จาติ อิทํ สพฺพฏฺฐกํ นาม ทานํ อทาสิฯ

อานนฺทตฺเถโร จินฺเตสิ – ‘‘อชฺช ปาโตว ปฏฺฐาย สีหนาทสหสฺสานิ เจว เจลุกฺเขปสหสฺสานิ จ ปวตฺตนฺติ, โก นุ โข มาลาการสฺส วิปาโก’’ติ? โส สตฺถารํ ปุจฺฉิฯ อถ นํ สตฺถา อาห – ‘‘อานนฺท, อิมินา มาลากาเรน อปฺปมตฺตกํ กมฺมํ กต’’นฺติ มา สลฺลกฺเขสิ, อยญฺหิ มยฺหํ ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ปูชํ อกาสิฯ โส เอวํ มยิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา –

‘‘กปฺปานํ สตสหสฺสํ, ทุคฺคติํ น คมิสฺสติ;

ฐตฺวา เทวมนุสฺเสสุ, ผลํ เอตสฺส กมฺมุโน;

ปจฺฉา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ, สุมโน นาม ภวิสฺสตี’’ติฯ –

อาหฯ สตฺถุ ปน วิหารํ คนฺตฺวา คนฺธกุฏิปวิสนกาเล ตานิ ปุปฺผานิ ทฺวารโกฏฺฐเก ปติํสุฯ

สายนฺหสมเย ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อโห อจฺฉริยํ มาลาการสฺส กมฺมํ, ธรมานกพุทฺธสฺส ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ปุปฺผปูชํ กตฺวา ตงฺขณญฺเญว สพฺพฏฺฐกํ นาม ลภตี’’ติฯ สตฺถา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ติณฺณํ คมนานํ อญฺญตเรน คมเนน ธมฺมสภํ คนฺตฺวา พุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต, ‘‘อาม, ภิกฺขเว, ยสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา ปจฺฉานุตปฺปํ น โหติ, อนุสฺสริตานุสฺสริตกฺขเณ โสมนสฺสเมว อุปฺปชฺชติ, เอวรูปํ กมฺมํ กตฺตพฺพเมวา’’ติ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[68]

‘‘ตญฺจ กมฺมํ กตํ สาธุ, ยํ กตฺวา นานุตปฺปติ;

ยสฺส ปตีโต สุมโน, วิปากํ ปฏิเสวตี’’ติฯ

ตตฺถ ยํ กตฺวาติ ยํ เทวมนุสฺสสมฺปตฺตีนญฺเจว นิพฺพานสมฺปตฺติยา จ นิพฺพตฺตนสมตฺถํ สุขุทฺรยํ กมฺมํ กตฺวา นานุตปฺปติ, อถ โข ทิฏฺฐธมฺเมเยว อนุสฺสริตานุสฺสริตกฺขเณเยว ปีติเวเคน ปตีโต โสมนสฺสเวเคน จ สุมโน หุตฺวา อายติํ ปีติโสมนสฺสชาโต หุตฺวา วิปากํ ปฏิเสวติ, ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ ภทฺทกนฺติฯ

เทสนาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ

สุมนมาลาการวตฺถุ นวมํฯ

10. อุปฺปลวณฺณตฺเถรีวตฺถุ

มธุวา มญฺญตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุปฺปลวณฺณตฺเถริํ อารพฺภ กเถสิฯ

สา กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ปาทมูเล ปตฺถนํ ปฏฺฐเปตฺวา กปฺปสตสหสฺสํ ปุญฺญานิ กุรุมานา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺตี อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เทวโลกโต จวิตฺวา สาวตฺถิยํ เสฏฺฐิกุเล ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ นีลุปฺปลคพฺภสมานวณฺณตาย จสฺสา อุปฺปลวณฺณาตฺเวว นามํ อกํสุฯ