เมนู

12. ครหทินฺนวตฺถุ

ยถา สงฺการฏฺฐานสฺมินฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ครหทินฺนํ นาม นิคณฺฐสาวกํ อารพฺภ กเถสิฯ

สาวตฺถิยญฺหิ สิริคุตฺโต จ ครหทินฺโน จาติ ทฺเว สหายกา อเหสุํฯ เตสุ สิริคุตฺโต อุปาสโก พุทฺธสาวโก, ครหทินฺโน นิคณฺฐสาวโก ฯ ตํ นิคณฺฐา อภิกฺขณํ เอวํ วทนฺติ – ‘‘ตว สหายกํ สิริคุตฺตํ ‘กิํ ตฺวํ สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมสิ, ตสฺส สนฺติเก กิํ ลภิสฺสสี’ติ วตฺวา ยถา อมฺเห อุปสงฺกมิตฺวา อมฺหากญฺจ เทยฺยธมฺมํ ทสฺสติ, กิํ เอวํ โอวทิตุํ น วฏฺฏตี’’ติฯ ครหทินฺโน เตสํ วจนํ สุตฺวา อภิกฺขณํ คนฺตฺวา ฐิตนิสินฺนฏฺฐานาทีสุ สิริคุตฺตํ เอวํ โอวทติ – ‘‘สมฺม, กิํ เต สมเณน โคตเมน, ตํ อุปสงฺกมิตฺวา กิํ ลภิสฺสสิ, กิํ เต มม, อยฺเย, อุปสงฺกมิตฺวา เตสํ ทานํ ทาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ? สิริคุตฺโต ตสฺส กถํ สุตฺวาปิ พหู ทิวเส ตุณฺหี หุตฺวา นิพฺพิชฺชิตฺวา เอกทิวสํ, ‘‘สมฺม, ตฺวํ อภิกฺขณํ อาคนฺตฺวา มํ ฐิตฏฺฐานาทีสุ เอวํ วเทสิ, ‘สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตฺวา กิํ ลภิสฺสสิ, มม, อยฺเย, อุปสงฺกมิตฺวา เตสํ ทานํ เทหี’ติ, กเถหิ ตาว เม, ตว, อยฺยา, กิํ ชานนฺตี’’ติ? ‘‘‘อโห, สามิ, มา เอวํ วท, มม อยฺยานํ อญฺญาตํ นาม นตฺถิ, สพฺพํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ สพฺพํ กายวจีมโนกมฺมํ อิทํ ภวิสฺสติ, อิทํ น ภวิสฺสตี’ติ สพฺพํ ภพฺพาภพฺพํ ชานนฺตี’’ติ? ‘‘เอวํ วเทสี’’ติฯ ‘‘อาม, วเทมี’’ติฯ ‘‘ยทิ เอวํ, อติภาริยํ เต กตํ, เอตฺตกํ กาลํ มยฺหํ เอตมตฺถํ อนาจิกฺขนฺเตน, อชฺช มยา อยฺยานํ ญาณานุภาโว ญาโต, คจฺฉ, สมฺม, อยฺเย, มม วจเนน นิมนฺเตหี’’ติฯ โส นิคณฺฐานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา เต วนฺทิตฺวา ‘‘มยฺหํ สหายโก สิริคุตฺโต สฺวาตนาย ตุมฺเห นิมนฺเตตี’’ติ อาหฯ ‘‘สิริคุตฺเตน สามํ ตฺวํ วุตฺโต’’ติ? ‘‘อาม, อยฺยา’’ติฯ เต หฏฺฐตุฏฺฐา หุตฺวา ‘‘นิปฺผนฺนํ โน กิจฺจํ, สิริคุตฺตสฺส อมฺเหสุ ปสนฺนกาลโต ปฏฺฐาย กา นาม สมฺปตฺติ อมฺหากํ น ภวิสฺสตี’’ติ วทิํสุฯ

สิริคุตฺตสฺสาปิ มหนฺตํ นิเวสนํฯ โส ตสฺมิํ ทฺวินฺนํ เคหานํ อนฺตเร อุภโต ทีฆํ อาวาฏํ ขณาเปตฺวา คูถกลลสฺส ปูราเปสิฯ พหิอาวาเฏ ทฺวีสุ ปริยนฺเตสุ ขาณุเก โกฏฺฏาเปตฺวา เตสุ รชฺชุโย พนฺธาเปตฺวา อาสนานํ ปุริมปาเท อาวาฏสฺส ปุริมปสฺเส ฐปาเปตฺวา ปจฺฉิมปาเท รชฺชุเกสุ ฐปาเปสิฯ

‘‘เอวํ นิสินฺนกาเล เอวํ อวํสิรา ปติสฺสนฺตี’’ติ มญฺญมาโน ยถา อาวาโฏ น ปญฺญายติ, เอวํ อาสนานํ อุปริ ปจฺจตฺถรณานิ ทาเปสิฯ มหนฺตา มหนฺตา จาฏิโย ฐปาเปตฺวา กทลิปณฺเณหิ จ เสตปิโลติกาหิ จ มุขานิ พนฺธาเปตฺวา ตา ตุจฺฉา เอว เคหสฺส ปจฺฉิมภาเค พหิ ยาคุภตฺตสิตฺถสปฺปิเตลมธุผาณิตปูวจุณฺณมกฺขิตา กตฺวา ฐปาเปสิฯ ครหทินฺโน ปาโตว ตสฺส ฆรํ เวเคน คนฺตฺวา, ‘‘อยฺยานํ สกฺกาโร สชฺชิโต’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, สมฺม, สชฺชิโต’’ติฯ ‘‘กหํ ปน เอโส’’ติฯ ‘‘เอตาสุ เอตฺติกาสุ จาฏีสุ ยาคุ, เอตฺติกาสุ ภตฺตํ, เอตฺติกาสุ สปฺปิผาณิตปูวาทีนิ ปูริตานิ, อาสนานิ ปญฺญตฺตานี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา คโต ตสฺส คตกาเล ปญฺจสตา นิคณฺฐา อาคมิํสุฯ สิริคุตฺโต เคหา นิกฺขมิตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน นิคณฺเฐ วนฺทิตฺวา เตสํ ปุรโต อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ฐิโต เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘ตุมฺเห กิร อตีตาทิเภทํ สพฺพํ ชานาถ, เอวํ ตุมฺหากํ อุปฏฺฐาเกน มยฺหํ กถิตํฯ สเจ สพฺพํ ตุมฺเห ชานาถ, มยฺหํ เคหํ มา ปวิสิตฺถฯ มม เคหํ ปวิฏฺฐานญฺหิ โว เนว ยาคุ อตฺถิ, น ภตฺตาทีนิฯ สเจ อชานิตฺวา ปวิสิสฺสถ, คูถอาวาเฏ โว ปาเตตฺวา โปเถสฺสามี’’ติ เอวํ จินฺเตตฺวา ปุริสานํ สญฺญํ อทาสิฯ เอวํ เตสํ นิสีทนภาวํ ญตฺวา ปจฺฉิมปสฺเส ฐตฺวา อาสนานํ อุปริ ปจฺจตฺถรณานิ อปเนยฺยาถ, มา ตานิ อสุจินา มกฺขยิํสูติฯ

อถ นิคณฺเฐ ‘‘อิโต เอถ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ นิคณฺฐา ปวิสิตฺวา ปญฺญตฺตาสเนสุ นิสีทิตุํ อารภิํสุฯ อถ เน มนุสฺสา วทิํสุ – ‘‘อาคเมถ, ภนฺเต, มา ตาว นิสีทถา’’ติฯ ‘‘กิํ การณา’’ติ? ‘‘อมฺหากํ เคหํ ปวิฏฺฐานํ อยฺยานํ วตฺตํ ญตฺวา นิสีทิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘กิํ กาตุํ วฏฺฏติ, อาวุโส’’ติ? ‘‘อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสนมูเลสุ ฐตฺวา สพฺเพปิ เอกปฺปหาเรเนว นิสีทิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ อิทํ กิรสฺส อธิปฺปาโย – ‘‘เอกสฺมิํ อาวาเฏ ปติเต ‘มา, อาวุโส, อวเสสา อาสเน นิสีทนฺตู’ติ วตฺตุํ มา ลภตู’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา ‘‘อิเมหิ กถิตกถํ อมฺเหหิ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺตยิํสุฯ อถ สพฺเพ อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสนมูเล ปฏิปาฏิยา อฏฺฐํสุฯ อถ เน, ‘‘ภนฺเต, ขิปฺปํ เอกปฺปหาเรเนว นิสีทถา’’ติ วตฺวา เตสํ นิสินฺนภาวํ ญตฺวา อาสนานํ อุปริ ปจฺจตฺถรณานิ นีหริํสุฯ นิคณฺฐา เอกปฺปหาเรเนว นิสินฺนา, รชฺชูนํ อุปริ ฐปิตา อาสนปาทา ภฏฺฐา, นิคณฺฐา อวํสิรา อาวาเฏ ปติํสุฯ

สิริคุตฺโต เตสุ ปติเตสุ ทฺวารํ ปิทหิตฺวา เต อุตฺติณฺณุตฺติณฺเณ ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ กสฺมา น ชานาถา’’ติ ทณฺเฑหิ ปาเถตฺวา ‘‘เอตฺตกํ เอเตสํ วฏฺฏิสฺสตี’’ติ ทฺวารํ วิวราเปสิฯ เต นิกฺขมิตฺวา ปลายิตุํ อารภิํสุฯ คมนมคฺเค ปน เตสํ สุธาปริกมฺมกตํ ภูมิํ ปิจฺฉิลํ การาเปสิฯ เต ตตฺถ อสณฺฐหิตฺวา ปติเต ปติเต ปุน โปถาเปตฺวา ‘‘อลํ เอตฺตกํ ตุมฺหาก’’นฺติ อุยฺโยเชสิฯ เต ‘‘นาสิตมฺหา ตยา, นาสิตมฺหา ตยา’’ติ กนฺทนฺตา อุปฏฺฐากสฺส เคหทฺวารํ อคมํสุฯ

ครหทินฺโน ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา กุทฺโธ ‘‘นาสิตมฺหิ สิริคุตฺเตน, หตฺถํ ปสาเรตฺวา วนฺทนฺตานํ สเทวเก โลเก ยถารุจิยา ทาตุํ สมตฺเถ นาม ปุญฺญกฺเขตฺตภูเต มม, อยฺเย , โปถาเปตฺวา พฺยสนํ ปาเปสี’’ติ ราชกุลํ คนฺตฺวา ตสฺส กหาปณสหสฺสํ ทณฺฑํ กาเรสิฯ อถสฺส ราชา สาสนํ เปเสสิฯ โส คนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา, ‘‘เทว, อุปปริกฺขิตฺวา ทณฺฑํ คณฺหถ, มา อนุปปริกฺขิตฺวา’’ติ อาหฯ ‘‘อุปปริกฺขิตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ คณฺหาหี’’ติฯ เทว, มยฺหํ สหายโก นิคณฺฐสาวโก มํ อุปสงฺกมิตฺวา ฐิตนิสินฺนฏฺฐานาทีสุ อภิณฺหํ เอวํ วเทสิ – ‘‘สมฺม, กิํ เต สมเณน โคตเมน, ตํ อุปสงฺกมิตฺวา กิํ ลภิสฺสสี’’ติ อิทํ อาทิํ กตฺวา สิริคุตฺโต สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ‘‘เทว, สเจ อิมสฺมิํ การเณ ทณฺฑํ คเหตุํ ยุตฺตํ, คณฺหถา’’ติฯ ราชา ครหทินฺนํ โอโลเกตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร เต เอวํ วุตฺต’’นฺติ อาหฯ ‘‘สจฺจํ, เทวา’’ติฯ ตฺวํ เอตฺตกมฺปิ อชานนฺเต สตฺถาโรติ คเหตฺวา วิจรนฺโต ‘‘สพฺพํ ชานนฺตี’’ติ กิํ การณา ตถาคตสาวกสฺส กเถสิฯ ‘‘ตยา อาโรปิตทณฺโฑ ตุยฺหเมว โหตู’’ติ เอวํ สฺเวว ทณฺฑํ ปาปิโต, ตสฺเสว กุลูปกา โปเถตฺวา นีหฏาฯ

โส ตํ กุชฺฌิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย อฑฺฒมาสมตฺตมฺปิ สิริคุตฺเตน สทฺธิํ อกเถตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘เอวํ วิจริตุํ มยฺหํ อยุตฺตํ, เอตสฺส กุลูปกานมฺปิ มยา พฺยสนํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ สิริคุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘สหาย สิริคุตฺตา’’ติฯ ‘‘กิํ, สมฺมา’’ติ? ‘‘ญาติสุหชฺชานํ นาม กลโหปิ โหติ วิวาโทปิ, กิํ ตฺวํ กิญฺจิ น กเถสิ, กสฺมา เอวํ กโรสี’’ติ? ‘‘สมฺม, ตว มยา สทฺธิํ อกถนโต น กเถมี’’ติฯ ‘‘ยํ, สมฺม, กตํ, กตเมว ตํ น มยํ เมตฺติํ ภินฺทิสฺสามา’’ติฯ

ตโต ปฏฺฐาย อุโภปิ เอกฏฺฐาเน ติฏฺฐนฺติ นิสีทนฺติ ฯ อเถกทิวสํ สิริคุตฺโต ครหทินฺนํ อาห – ‘‘กิํ เต นิคณฺเฐหิ, เต อุปสงฺกมิตฺวา กิํ ลภิสฺสสิ, มม สตฺถารํ อุปสงฺกมิตุํ วา อยฺยานํ ทานํ ทาตุํ วา กิํ เต น วฏฺฏตี’’ติ? โสปิ เอตเมว ปจฺจาสีสติ, เตนสฺส กณฺฑุวนฏฺฐาเน นเขน วิเลขิตํ วิย อโหสิฯ โส, ‘‘สิริคุตฺต, ตว สตฺถา กิํ ชานาตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อมฺโภ, มา เอวํ วท, สตฺถุ เม อชานิตพฺพํ นาม นตฺถิ, อตีตาทิเภทํ สพฺพํ ชานาติ, โสฬสหากาเรหิ สตฺตานํ จิตฺตํ ปริจฺฉินฺทตี’’ติฯ ‘‘อหํ เอวํ น ชานามิ, กสฺมา มยฺหํ เอตฺตกํ กาลํ น กเถสิ, เตน หิ ตฺวํ คจฺฉ, ตว สตฺถารํ สฺวาตนาย นิมนฺเตหิ, โภเชสฺสามิ, ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ มม ภิกฺขํ คณฺหิตุํ วเทหี’’ติฯ

สิริคุตฺโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอวมาห – ‘‘ภนฺเต, มม สหายโก ครหทินฺโน ตุมฺเห นิมนฺตาเปติ, ปญฺจหิ กิร ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ สฺเว ตสฺส ภิกฺขํ คณฺหถ, ปุริมทิวเส โข ปน ตสฺส กุลูปกานํ มยา อิทํ นาม กตํ, มยา กตสฺส ปฏิกรณมฺปิ น ชานามิ, ตุมฺหากํ สุทฺธจิตฺเตน ภิกฺขํ ทาตุกามตมฺปิ น ชานามิ, อาวชฺเชตฺวา ยุตฺตํ เจ, อธิวาเสถฯ โน เจ, มา อธิวาสยิตฺถา’’ติฯ สตฺถา ‘‘กิํ นุ โข โส อมฺหากํ กาตุ กาโม’’ติ อาวชฺเชตฺวา อทฺทส ‘‘ทฺวินฺนํ เคหานํ อนฺตเร มหนฺตํ อาวาฏํ ขณาเปตฺวา อสีติสกฏมตฺตานิ ขทิรทารูนิ อาหราเปตฺวา ปูราเปตฺวา อคฺคิํ ทตฺวา อมฺเห องฺคารอาวาเฏ ปาเตตฺวา นิคฺคณฺหิตุกาโม’’ติฯ ปุน อาวชฺเชสิ – ‘‘กิํ นุ โข ตตฺถ คตปจฺจยา อตฺโถ อตฺถิ, นตฺถี’’ติฯ ตโต อิทํ อทฺทส – ‘‘อหํ องฺคารอาวาเฏ ปาทํ ปสาเรสฺสามิ, ตํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐปิตกิลญฺชํ อนฺตรธายิสฺสติ, องฺคารกาสุํ ภินฺทิตฺวา จกฺกมตฺตํ มหาปทุมํ อุฏฺฐหิสฺสติ, อถาหํ ปทุมกณฺณิกา อกฺกมนฺโต อาสเน นิสีทิสฺสามิ, ปญฺจสตา ภิกฺขูปิ ตเถว คนฺตฺวา นิสีทิสฺสนฺติ, มหาชโน สนฺนิปติสฺสติ, อหํ ตสฺมิํ สมาคเม ทฺวีหิ คาถาหิ อนุโมทนํ กริสฺสามิ, อนุโมทนปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสติ, สิริคุตฺโต จ ครหทินฺโน จ โสตาปนฺนา ภวิสฺสนฺติ, อตฺตโน จ ธนราสิํ สาสเน วิกิริสฺสนฺติ, อิมํ กุลปุตฺตํ นิสฺสาย มยา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ ภิกฺขํ อธิวาเสสิฯ

สิริคุตฺโต คนฺตฺวา สตฺถุ อธิวาสนํ ครหทินฺนสฺส อาโรเจตฺวา ‘‘โลกเชฏฺฐสฺส สกฺการํ กโรหี’’ติ อาหฯ

ครหทินฺโน ‘‘อิทานิสฺส กตฺตพฺพยุตฺตกํ ชานิสฺสามี’’ติ ทฺวินฺนํ เคหานํ อนฺตเร มหนฺตํ อาวาฏํ ขณาเปตฺวา อสีติสกฏมตฺตานิ ขทิรทารูนิ อาหราเปตฺวา ปูราเปตฺวา อคฺคิํ ทตฺวา ขทิรงฺคารราสีนํ โยชาเปตฺวา สพฺพรตฺติํ ธมาเปตฺวา ขทิรงฺคารราสิํ การาเปตฺวา อาวาฏมตฺถเก รุกฺขปทรานิ ฐปาเปตฺวา กิลญฺเชน ปฏิจฺฉาเทตฺวา โคมเยน ลิมฺปาเปตฺวา เอเกน ปสฺเสน ทุพฺพลทณฺฑเก อตฺถริตฺวา คมนมคฺคํ กาเรสิ, ‘‘เอวํ อกฺกนฺตอกฺกนฺตกาเล ทณฺฑเกสุ ภคฺเคสุ ปริวฏฺเฏตฺวา องฺคารกาสุยํ ปติสฺสนฺตี’’ติ มญฺญมาโน เคหปจฺฉาภาเค สิริคุตฺเตน ฐปิตนิยาเมเนว จาฏิโย ฐปาเปสิ, อาสนานิปิ ตเถว ปญฺญาเปสิฯ สิริคุตฺโต ปาโตว ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา ‘‘กโต เต, สมฺม, สกฺกาโร’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, สมฺมา’’ติฯ ‘‘กหํ ปน โส’’ติ? ‘‘เอหิ, ปสฺสามา’’ติ สพฺพํ สิริคุตฺเตน ทสฺสิตนเยเนว ทสฺเสสิฯ สิริคุตฺโต ‘‘สาธุ, สมฺมา’’ติ อาหฯ มหาชโน สนฺนิปติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิเกน หิ นิมนฺติเต มหนฺโต สนฺนิปาโต อโหสิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกาปิ ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส วิปฺปการํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สนฺนิปตนฺติ, สมฺมาทิฏฺฐิกาปิ ‘‘อชฺช สตฺถา มหาธมฺมเทสนํ เทเสสฺสติ, พุทฺธวิสยํ พุทฺธลีลํ อุปธาเรสฺสามา’’ติ สนฺนิปตนฺติฯ

ปุนทิวเส สตฺถา ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ ครหทินฺนสฺส เคหทฺวารํ อคมาสิฯ โส เคหา นิกฺขมิตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ปุรโต อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ฐิโต จินฺเตสิ – ‘‘ภนฺเต, ‘ตุมฺเห กิร อตีตาทิเภทํ สพฺพํ ชานาถ, สตฺตานํ โสฬสหากาเรหิ จิตฺตํ ปริจฺฉินฺทถา’ติ เอวํ ตุมฺหากํ อุปฏฺฐาเกน มยฺหํ กถิตํฯ สเจ ชานาถ, มยฺหํ เคหํ มา ปวิสิตฺถฯ ปวิฏฺฐานญฺหิ โว เนว ยาคุ อตฺถิ, น ภตฺตาทีนิ, สพฺเพ โข ปน ตุมฺเห องฺคารกาสุยํ ปาเตตฺวา นิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติฯ เอวํ จินฺเตตฺวา สตฺถุ ปตฺตํ คเหตฺวา ‘‘อิโต เอถ ภควา’’ติ วตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ เคหํ อาคตานํ วตฺตํ ญตฺวา อาคนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ กาตุํ วฏฺฏติ, อาวุโส’’ติ? ‘‘เอเกกสฺส ปวิสิตฺวา ปุรโต คนฺตฺวา นิสินฺนกาเล ปจฺฉา อญฺเญน อาคนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘ปุรโต คจฺฉนฺตํ องฺคารกาสุยํ ปติตํ ทิสฺวา อวเสสา น อาคจฺฉิสฺสนฺติ, เอเกกเมว ปาเตตฺวา นิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติฯ สตฺถา ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา เอกโกว ปายาสิฯ

ครหทินฺโน องฺคารกาสุํ ปตฺวา อปสกฺกิตฺวา ฐิโต ‘‘ปุรโต ยาถ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ อถ สตฺถา องฺคารกาสุมตฺถเก ปาทํ ปสาเรสิ, กิลญฺชํ อนฺตรธายิ, องฺคารกาสุํ ภินฺทิตฺวา จกฺกมตฺตานิ ปทุมานิ อุฏฺฐหิํสุ ฯ สตฺถา ปทุมกณฺณิกา อกฺกมนฺโต คนฺตฺวา ปญฺญตฺเต พุทฺธาสเน นิสีทิ, ภิกฺขูปิ ตเถว คนฺตฺวา นิสีทิํสุฯ ครหทินฺนสฺส กายโต ฑาโห อุฏฺฐหิฯ

โส เวเคน คนฺตฺวา สิริคุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘สามิ, เม ตาณํ โหหี’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ เอต’’นฺติ? ‘‘ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ เคเห ยาคุ วา ภตฺตาทีนิ วา นตฺถิ, กิํ นุ โข กโรมี’’ติ? ‘‘กิํ ปน ตยา กต’’นฺติ อาหฯ อหํ ทฺวินฺนํ เคหานํ อนฺตเร มหนฺตํ อาวาฏํ องฺคารสฺส ปูรํ กาเรสิํ – ‘‘ตตฺถ ปาเตตฺวา นิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติฯ ‘‘อถ นํ ภินฺทิตฺวา มหาปทุมานิ อุฏฺฐหิํสุฯ สพฺเพ ปทุมกณฺณิกา อกฺกมิตฺวา คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเนสุ นิสินฺนา, อิทานิ กิํ กโรมิ, สามี’’ติ? นนุ ตฺวํ อิทาเนว มยฺหํ ‘‘‘เอตฺติกา จาฏิโย, เอตฺติกา ยาคุ, เอตฺตกานิ สตฺตาทีนี’ติ ทสฺเสสี’’ติฯ ‘‘มุสา ตํ, สามิ, ตุจฺฉาว จาฏิโย’’ติฯ โหตุ, ‘‘คจฺฉ, ตาสุ จาฏีสุ ยาคุอาทีนิ โอโลเกหี’’ติฯ ตํ ขณญฺเญว เตน ยาสุ จาฏีสุ ‘‘ยาคู’’ติ วุตฺตํ, ตา ยาคุยา ปูรยิํสุ, ยาสุ ‘‘ภตฺตาทีนี’’ติ วุตฺตํ, ตา ภตฺตาทีนํ ปริปุณฺณาว อเหสุํฯ ตํ สมฺปตฺติํ ทิสฺวาว ครหทินฺนสฺส สรีรํ ปีติปาโมชฺเชน ปริปูริตํ, จิตฺตํ ปสนฺนํฯ โส สกฺกจฺจํ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสิตฺวา กตภตฺตกิจฺจสฺส สตฺถุโน อนุโมทนํ กาเรตุกาโม ปตฺตํ คณฺหิฯ สตฺถา อนุโมทนํ กโรนฺโต ‘‘อิเม สตฺตา ปญฺญาจกฺขุโน อภาเวเนว มม สาวกานํ พุทฺธสาสนสฺส คุณํ น ชานนฺติฯ ปญฺญาจกฺขุวิรหิตา หิ อนฺธา นาม, ปญฺญวนฺโต สจกฺขุกา นามา’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[58]

‘‘ยถา สงฺการธานสฺมิํ, อุชฺฌิตสฺมิํ มหาปเถ;

ปทุมํ ตตฺถ ชาเยถ, สุจิคนฺธํ มโนรมํฯ

[59]

‘‘เอวํ สงฺการภูเตสุ, อนฺธภูเต ปุถุชฺชเน;

อติโรจติ ปญฺญาย, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก’’ติฯ

ตตฺถ สงฺการธานสฺมินฺติ สงฺการฐานสฺมิํ, กจวรราสิมฺหีติ อตฺโถฯ อุชฺฌิตสฺมิํ มหาปเถติ มหามคฺเค ฉฑฺฑิตสฺมิํฯ สุจิคนฺธนฺติ สุรภิคนฺธํฯ มโน เอตฺถ รมตีติ มโนรมํฯ สงฺการภูเตสูติ สงฺการมิว ภูเตสุฯ

ปุถุชฺชเนติ ปุถูนํ กิเลสานํ ชนนโต เอวํลทฺธนาเม โลกิยมหาชเนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา นาม มหาปเถ ฉฑฺฑิเต สงฺการราสิมฺหิ อสุจิเชคุจฺฉิยปฏิกูเลปิ สุจิคนฺธํ ปทุมํ ชาเยถ, ตํ ราชราชมหามตฺตาทีนํ มโนรมํ ปิยํ มนาปํ อุปริมตฺถเก ปติฏฺฐานารหเมว ภเวยฺย, เอวเมว สงฺการภูเตสุปิ ปุถุชฺชเนสุ ชาโต นิปฺปญฺญสฺส มหาชนสฺส อจกฺขุกสฺส อนฺตเร นิพฺพตฺโตปิ อตฺตโน ปญฺญาพเลน กาเมสุ อาทีนวํ, เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ ทิสฺวา นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิโต ปพฺพชฺชามตฺเตนปิ, กโต อุตฺตริํ สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนานิ อาราเธตฺวาปิ อติโรจติฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก หิ ขีณาสโว ภิกฺขุ อนฺธภูเต ปุถุชฺชเน อติกฺกมิตฺวา โรจติ วิโรจติ โสภตีติฯ

เทสนาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ ครหทินฺโน จ สิริคุตฺโต จ โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิํสุฯ เต สพฺพํ อตฺตโน ธนํ พุทฺธสาสเน วิปฺปกิริํสุฯ สตฺถา อุฏฺฐายาสนา วิหารมคมาสิฯ ภิกฺขู สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อโห อจฺฉริยา พุทฺธคุณา นาม, ตถารูปํ นาม ขทิรงฺคารราสิํ ภินฺทิตฺวา ปทุมานิ อุฏฺฐหิํสู’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต – ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, ยํ มม เอตรหิ พุทฺธภูตสฺส องฺคารราสิมฺหา ปทุมานิ อุฏฺฐิตานิ, อปริปกฺเก ญาเณ วตฺตมานสฺส โพธิสตฺตภูตสฺสปิ เม อุฏฺฐหิํสู’’ติ วตฺวา, ‘‘กทา, ภนฺเต, อาจิกฺขถ โน’’ติ ยาจิโต อตีตํ อาหริตฺวา –

‘‘กามํ ปตามิ นิรยํ, อุทฺธํปาโท อวํสิโร;

นานริยํ กริสฺสามิ, หนฺท ปิณฺฑํ ปฏิคฺคหา’’ติฯ (ชา. 1.1.40) –

อิทํ ขทิรงฺคารชาตกํ วิตฺถาเรตฺวา กเถสีติฯ

ครหทินฺนวตฺถุ ทฺวาทสมํฯ

ปุปฺผวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุตฺโถ วคฺโคฯ

5. พาลวคฺโค

1. อญฺญตรปุริสวตฺถุ

ทีฆา ชาครโต รตฺตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปเสนทิโกสลญฺเจว อญฺญตรญฺจ ปุริสํ อารพฺภ กเถสิฯ

ราชา กิร ปเสนทิ โกสโล เอกสฺมิํ ฉณทิวเส อลงฺกตปฏิยตฺตํ สพฺพเสตํ เอกํ ปุณฺฑรีกํ นาม หตฺถิํ อภิรุยฺห มหนฺเตน ราชานุภาเวน นครํ ปทกฺขิณํ กโรติฯ อุสฺสารณาย วตฺตมานาย เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ โปถิยมาโน มหาชโน ปลายนฺโต คีวํ ปริวฏฺเฏตฺวาปิ โอโลเกติเยวฯ ราชูนํ กิร สุทินฺนทานสฺเสตํ ผลํฯ อญฺญตรสฺสาปิ ทุคฺคตปุริสสฺส ภริยา สตฺตภูมิกสฺส ปาสาทสฺส อุปริตเล ฐิตา เอกํ วาตปานกวาฏํ วิวริตฺวา ราชานํ โอโลเกตฺวาว อปคจฺฉิฯ รญฺโญ ปุณฺณจนฺโท วลาหกนฺตรํ ปวิฏฺโฐ วิย อุปฏฺฐาสิฯ โส ตสฺสา ปฏิพทฺธจิตฺโต หตฺถิกฺขนฺธโต ปตนาการปฺปตฺโต วิย หุตฺวา ขิปฺปํ นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อนฺเตปุรํ ปวิสิตฺวา เอกํ วิสฺสาสกํ อมจฺจํ อาห – ‘‘อสุกฏฺฐาเน เต มยา โอโลกิตปาสาโท ทิฏฺโฐ’’ติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘ตตฺเถกํ อิตฺถิํ อทฺทสา’’ติ? ‘‘อทฺทสํ, เทวา’’ติฯ ‘‘คจฺฉ, ตสฺสา สสามิกอสามิกภาวํ ชานาหี’’ติฯ โส คนฺตฺวา ตสฺสา สสามิกภาวํ ญตฺวา อาคนฺตฺวา รญฺโญ ‘‘สสามิกา’’ติ อาโรเจสิฯ อถ รญฺญา ‘‘เตน หิ ตสฺสา สามิกํ ปกฺโกสาหี’’ติ วุตฺเต โส คนฺตฺวา, ‘‘เอหิ, โภ, ราชา ตํ ปกฺโกสตี’’ติ อาหฯ โส ‘‘ภริยํ เม นิสฺสาย ภเยน อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา รญฺโญ อาณํ ปฏิพาหิตุํ อสกฺโกนฺโต คนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ นํ ราชา ‘‘มํ อิโต ปฏฺฐาย อุปฏฺฐาหี’’ติ อาหฯ ‘‘อลํ, เทว, อหํ อตฺตโน กมฺมํ กตฺวา ตุมฺหากํ สุงฺกํ ททามิ, ฆเรเยว เม ชีวิกา โหตู’’ติฯ ‘‘ตว สุงฺเกน มยฺหํ อตฺโถ นตฺถิ, อชฺชโต ปฏฺฐาย มํ อุปฏฺฐาหี’’ติ ตสฺส ผลกญฺจ อาวุธญฺจ ทาเปสิฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘กญฺจิเทวสฺส โทสํ อาโรเปตฺวา ฆาเตตฺวา ภริยํ คณฺหิสฺสามี’’ติฯ อถ นํ โส มรณภยภีโต อปฺปมตฺโต หุตฺวา อุปฏฺฐาสิฯ