‘‘ปิณฺฑปาติกสฺส ภิกฺขุโน,

อตฺตภรสฺส อนญฺญโปสิโน;

เทวา ปิหยนฺติ ตาทิโน,

อุปสนฺตสฺส สทา สตีมโต’’ติฯ (อุทา. 27);

อิมญฺจ ปน อุทานํ อุทาเนตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, สกฺโก เทวานมินฺโท มม ปุตฺตสฺส สีลคนฺเธน อาคนฺตฺวา ปิณฺฑปาตํ อทาสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[56]

‘‘อปฺปมตฺโต อยํ คนฺโธ, ยฺวายํ ตครจนฺทนํ;

โย จ สีลวตํ คนฺโธ, วาติ เทเวสุ อุตฺตโม’’ติฯ

ตตฺถ อปฺปมตฺโตติ ปริตฺตปฺปมาโณฯ โย จ สีลวตนฺติ โย ปน สีลวนฺตานํ สีลคนฺโธ, โส ตครํ วิย โลหิตจนฺทนํ วิย จ ปริตฺตโก น โหติ, อติวิย อุฬาโร วิปฺผาริโตฯ เตเนว การเณน วาติ เทเวสุ อุตฺตโมติ ปวโร เสฏฺโฐ หุตฺวา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สพฺพตฺถเมว วายติ, โอตฺถรนฺโต คจฺฉตีติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปตฺตาฯ เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา ชาตาติฯ

มหากสฺสปตฺเถรปิณฺฑปาตทินฺนวตฺถุ ทสมํฯ

11. โคธิกตฺเถรปรินิพฺพานวตฺถุ

เตสํ สมฺปนฺนสีลานนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺโต โคธิกตฺเถรสฺส ปรินิพฺพานํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส หิ อายสฺมา อิสิคิลิปสฺเส กาฬสิลายํ วิหรนฺโต อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต สามายิกํ เจโตวิมุตฺติํ ผุสิตฺวา เอกสฺส อนุสฺสายิกสฺส โรคสฺส วเสน ตโต ปริหายิฯ

โส ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ฉกฺขตฺตุํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปริหีโน, สตฺตเม วาเร อุปฺปาเทตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ฉกฺขตฺตุํ ฌานา ปริหีโน, ปริหีนชฺฌานสฺส โข ปน อนิยตา คติ, อิทาเนว สตฺถํ อาหริสฺสามี’’ติ เกโสโรปนสตฺถกํ คเหตฺวา คลนาฬิํ ฉินฺทิตุํ ปญฺจเก นิปชฺชิฯ มาโร ตสฺส จิตฺตํ ญตฺวา ‘‘อยํ ภิกฺขุ สตฺถํ อาหริตุกาโม, สตฺถํ อาหรนฺตา โข ปน ชีวิเต นิรเปกฺขา โหนฺติ, เต วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตมฺปิ ปาปุณนฺติ, สจาหํ เอตํ วาเรสฺสามิ, น เม วจนํ กริสฺสติ, สตฺถารํ วาราเปสฺสามี’’ติ อญฺญาตกเวเสน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห –

‘‘มหาวีร มหาปญฺญ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;

สพฺพเวรภยาตีต, ปาเท วนฺทามิ จกฺขุมฯ

‘‘สาวโก เต มหาวีร, มรณํ มรณาภิภู;

อากงฺขติ เจตยติ, ตํ นิเสธ ชุตินฺธรฯ

‘‘กถญฺหิ ภควา ตุยฺหํ, สาวโก สาสเน รโต;

อปฺปตฺตมานโส เสกฺโข, กาลํ กยิรา ชเน สุตา’’ติฯ (สํ. นิ. 1.159);

ตสฺมิํ ขเณ เถเรน สตฺถํ อาหริตํ โหติฯ สตฺถา ‘‘มาโร อย’’นฺติ วิทิตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘เอวญฺหิ ธีรา กุพฺพนฺติ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ;

สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห, โคธิโก ปรินิพฺพุโต’’ติฯ (สํ. นิ. 1.159);

อถ โข ภควา สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ เถรสฺส สตฺถํ อาหริตฺวา นิปนฺนฏฺฐานํ อคมาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ มาโร ปาปิมา ‘‘กตฺถ นุ โข อิมสฺส ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ ปติฏฺฐิต’’นฺติ ธูมราสิ วิย ติมิรปุญฺโช วิย จ หุตฺวา สพฺพทิสาสุ เถรสฺส วิญฺญาณํ สมนฺเวสติฯ ภควา ตํ ธูมติมิรภาวํ ภิกฺขูนํ ทสฺเสตฺวา ‘‘เอโส โข, ภิกฺขเว, มาโร ปาปิมา โคธิกสฺส กุลปุตฺตสฺส วิญฺญาณํ สมนฺเวสติ ‘กตฺถ โคธิกสฺส กุลปุตฺตสฺส วิญฺญาณํ ปติฏฺฐิต’นฺติฯ อปติฏฺฐิเตน จ, ภิกฺขเว, วิญฺญาเณน โคธิโก กุลปุตฺโต ปรินิพฺพุโต’’ติ อาหฯ มาโรปิ ตสฺส วิญฺญาณฏฺฐานํ ทฏฺฐุํ อสกฺโกนฺโต กุมารกวณฺโณ หุตฺวา เพลุวปณฺฑุวีณํ อาทาย สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ –

‘‘อุทฺธํ อโธ จ ติริยํ, ทิสา อนุทิสา สฺวหํ;

อนฺเวสํ นาธิคจฺฉามิ, โคธิโก โส กุหิํ คโต’’ติฯ (สํ. นิ. 1.159);

อถ นํ สตฺถา อาห –

‘‘โย ธีโร ธิติสมฺปนฺโน, ฌายี ฌานรโต สทา;

อโหรตฺตํ อนุยุญฺชํ, ชีวิตํ อนิกามยํฯ

‘‘เชตฺวาน มจฺจุโน เสนํ, อนาคนฺตฺวา ปุนพฺภวํ;

สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห, โคธิโก ปรินิพฺพุโต’’ติฯ (สํ. นิ. 1.159);

เอวํ วุตฺเต มาโร ปาปิมา ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

‘‘ตสฺส โสกปเรตสฺส, วีณา กจฺฉา อภสฺสถ;

ตโต โส ทุมฺมโน ยกฺโข, ตตฺเถวนฺตรธายถา’’ติฯ (สํ. นิ. 1.159);

สตฺถาปิ ‘‘กิํ เต, ปาปิม, โคธิกสฺส กุลปุตฺตสฺส นิพฺพตฺตฏฺฐาเนน? ตสฺส หิ นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ตุมฺหาทิสานํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ทฏฺฐุํ น สกฺโกตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[57]

‘‘เตสํ สมฺปนฺนสีลานํ, อปฺปมาทวิหารินํ;

สมฺมทญฺญา วิมุตฺตานํ, มาโร มคฺคํ น วินฺทตี’’ติฯ

ตตฺถ เตสนฺติ ยถา อปฺปติฏฺฐิเตน วิญฺญาเณน โคธิโก กุลปุตฺโต ปรินิพฺพุโต, เย จ เอวํ ปรินิพฺพายนฺติ, เตสํ สมฺปนฺนสีลานนฺติ ปริปุณฺณสีลานํฯ อปฺปมาทวิหารินนฺติ สติอวิปฺปวาสสงฺขาเตน อปฺปมาเทน วิหรนฺตานํฯ สมฺมทญฺญา วิมุตฺตานนฺติ เหตุนา ญาเยน การเณน ชานิตฺวา ‘‘ตทงฺควิมุตฺติยา, วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา, สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติยา, นิสฺสรณวิมุตฺติยา’’ติ อิมาหิ ปญฺจหิ วิมุตฺตีหิ วิมุตฺตานํฯ มาโร มคฺคํ น วินฺทตีติ เอวรูปานํ มหาขีณาสวานํ สพฺพถาเมน มคฺคนฺโตปิ มาโร คตมคฺคํ น วินฺทติ น ลภติ น ปสฺสตีติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปตฺตาฯ เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา ชาตาติฯ

โคธิกตฺเถรปรินิพฺพานวตฺถุ เอกาทสมํฯ

12. ครหทินฺนวตฺถุ

ยถา สงฺการฏฺฐานสฺมินฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ครหทินฺนํ นาม นิคณฺฐสาวกํ อารพฺภ กเถสิฯ

สาวตฺถิยญฺหิ สิริคุตฺโต จ ครหทินฺโน จาติ ทฺเว สหายกา อเหสุํฯ เตสุ สิริคุตฺโต อุปาสโก พุทฺธสาวโก, ครหทินฺโน นิคณฺฐสาวโก ฯ ตํ นิคณฺฐา อภิกฺขณํ เอวํ วทนฺติ – ‘‘ตว สหายกํ สิริคุตฺตํ ‘กิํ ตฺวํ สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมสิ, ตสฺส สนฺติเก กิํ ลภิสฺสสี’ติ วตฺวา ยถา อมฺเห อุปสงฺกมิตฺวา อมฺหากญฺจ เทยฺยธมฺมํ ทสฺสติ, กิํ เอวํ โอวทิตุํ น วฏฺฏตี’’ติฯ ครหทินฺโน เตสํ วจนํ สุตฺวา อภิกฺขณํ คนฺตฺวา ฐิตนิสินฺนฏฺฐานาทีสุ สิริคุตฺตํ เอวํ โอวทติ – ‘‘สมฺม, กิํ เต สมเณน โคตเมน, ตํ อุปสงฺกมิตฺวา กิํ ลภิสฺสสิ, กิํ เต มม, อยฺเย, อุปสงฺกมิตฺวา เตสํ ทานํ ทาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ? สิริคุตฺโต ตสฺส กถํ สุตฺวาปิ พหู ทิวเส ตุณฺหี หุตฺวา นิพฺพิชฺชิตฺวา เอกทิวสํ, ‘‘สมฺม, ตฺวํ อภิกฺขณํ อาคนฺตฺวา มํ ฐิตฏฺฐานาทีสุ เอวํ วเทสิ, ‘สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตฺวา กิํ ลภิสฺสสิ, มม, อยฺเย, อุปสงฺกมิตฺวา เตสํ ทานํ เทหี’ติ, กเถหิ ตาว เม, ตว, อยฺยา, กิํ ชานนฺตี’’ติ? ‘‘‘อโห, สามิ, มา เอวํ วท, มม อยฺยานํ อญฺญาตํ นาม นตฺถิ, สพฺพํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ สพฺพํ กายวจีมโนกมฺมํ อิทํ ภวิสฺสติ, อิทํ น ภวิสฺสตี’ติ สพฺพํ ภพฺพาภพฺพํ ชานนฺตี’’ติ? ‘‘เอวํ วเทสี’’ติฯ ‘‘อาม, วเทมี’’ติฯ ‘‘ยทิ เอวํ, อติภาริยํ เต กตํ, เอตฺตกํ กาลํ มยฺหํ เอตมตฺถํ อนาจิกฺขนฺเตน, อชฺช มยา อยฺยานํ ญาณานุภาโว ญาโต, คจฺฉ, สมฺม, อยฺเย, มม วจเนน นิมนฺเตหี’’ติฯ โส นิคณฺฐานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา เต วนฺทิตฺวา ‘‘มยฺหํ สหายโก สิริคุตฺโต สฺวาตนาย ตุมฺเห นิมนฺเตตี’’ติ อาหฯ ‘‘สิริคุตฺเตน สามํ ตฺวํ วุตฺโต’’ติ? ‘‘อาม, อยฺยา’’ติฯ เต หฏฺฐตุฏฺฐา หุตฺวา ‘‘นิปฺผนฺนํ โน กิจฺจํ, สิริคุตฺตสฺส อมฺเหสุ ปสนฺนกาลโต ปฏฺฐาย กา นาม สมฺปตฺติ อมฺหากํ น ภวิสฺสตี’’ติ วทิํสุฯ

สิริคุตฺตสฺสาปิ มหนฺตํ นิเวสนํฯ โส ตสฺมิํ ทฺวินฺนํ เคหานํ อนฺตเร อุภโต ทีฆํ อาวาฏํ ขณาเปตฺวา คูถกลลสฺส ปูราเปสิฯ พหิอาวาเฏ ทฺวีสุ ปริยนฺเตสุ ขาณุเก โกฏฺฏาเปตฺวา เตสุ รชฺชุโย พนฺธาเปตฺวา อาสนานํ ปุริมปาเท อาวาฏสฺส ปุริมปสฺเส ฐปาเปตฺวา ปจฺฉิมปาเท รชฺชุเกสุ ฐปาเปสิฯ