ยถา กิํ? ฉายาว อนปายินีติ ยถา หิ ฉายา นาม สรีรปฺปฏิพทฺธา สรีเร คจฺฉนฺเต คจฺฉติ, ติฏฺฐนฺเต ติฏฺฐติ , นิสีทนฺเต นิสีทติ, น สกฺโกติ, ‘‘สณฺเหน วา ผรุเสน วา นิวตฺตาหี’’ติ วตฺวา วา โปเถตฺวา วา นิวตฺตาเปตุํฯ กสฺมา? สรีรปฺปฏิพทฺธตฺตาฯ เอวเมว อิเมสํ ทสนฺนํ กุสลกมฺมปถานํ อาจิณฺณสมาจิณฺณกุสลมูลิกํ กามาวจราทิเภทํ กายิกเจตสิกสุขํ คตคตฏฺฐาเน อนปายินี ฉายา วิย หุตฺวา น วิชหตีติฯ

คาถาปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, มฏฺฐกุณฺฑลิเทวปุตฺโต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ, ตถา อทินฺนปุพฺพโก พฺราหฺมโณฯ โส ตาวมหนฺตํ วิภวํ พุทฺธสาสเน วิปฺปกิรีติฯ

มฏฺฐกุณฺฑลีวตฺถุ ทุติยํฯ

3. ติสฺสตฺเถรวตฺถุ

อกฺโกจฺฉิ มนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิรายสฺมา ติสฺสตฺเถโร ภควโต ปิตุจฺฉาปุตฺโต อโหสิ, มหลฺลกกาเล ปพฺพชิตฺวา พุทฺธานํ อุปฺปนฺนลาภสกฺการํ ปริภุญฺชนฺโต ถูลสรีโร อาโกฏิตปจฺจาโกฏิเตหิ จีวเรหิ นิวาเสตฺวา เยภุยฺเยน วิหารมชฺเฌ อุปฏฺฐานสาลายํ นิสีทติฯ ตถาคตํ ทสฺสนตฺถาย อาคตา อาคนฺตุกภิกฺขู ตํ ทิสฺวา ‘‘เอโก มหาเถโร ภวิสฺสตี’’ติ สญฺญาย ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วตฺตํ อาปุจฺฉนฺติ, ปาทสมฺพาหนาทีนิ อาปุจฺฉนฺติฯ โส ตุณฺหี อโหสิฯ อถ นํ เอโก ทหรภิกฺขุ ‘‘กติวสฺสา ตุมฺเห’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘วสฺสํ นตฺถิ, มหลฺลกกาเล ปพฺพชิตา มย’’นฺติ วุตฺเต, ‘‘อาวุโส, ทุพฺพินีต, มหลฺลก , อตฺตโน ปมาณํ น ชานาสิ, เอตฺตเก มหาเถเร ทิสฺวา สามีจิกมฺมมตฺตมฺปิ น กโรสิ, วตฺเต อาปุจฺฉิยมาเน ตุณฺหี โหสิ, กุกฺกุจฺจมตฺตมฺปิ เต นตฺถี’’ติ อจฺฉรํ ปหริฯ โส ขตฺติยมานํ ชเนตฺวา ‘‘ตุมฺเห กสฺส สนฺติกํ อาคตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สตฺถุ สนฺติก’’นฺติ วุตฺเต ‘‘มํ ปน ‘โก เอโส’ติ สลฺลกฺเขถ, มูลเมว โว ฉินฺทิสฺสามี’’ติ วตฺวา รุทนฺโต ทุกฺขี ทุมฺมโน สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ ฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘กิํ นุ ตฺวํ ติสฺส ทุกฺขี ทุมฺมโน อสฺสุมุโข โรทมาโน อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ

เตปิ ภิกฺขู ‘‘เอส คนฺตฺวา กิญฺจิ อาโลฬํ กเรยฺยา’’ติ เตเนว สทฺธิํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ โส สตฺถารา ปุจฺฉิโต ‘‘อิเม มํ, ภนฺเต, ภิกฺขู อกฺโกสนฺตี’’ติ อาหฯ ‘‘กหํ ปน ตฺวํ นิสินฺโนสี’’ติ? ‘‘วิหารมชฺเฌ อุปฏฺฐานสาลายํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อิเม เต ภิกฺขู อาคจฺฉนฺตา ทิฏฺฐา’’ติ? ‘‘อาม, ทิฏฺฐา, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ อุฏฺฐาย เต ปจฺจุคฺคมนํ กต’’นฺติ? ‘‘น กตํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ปริกฺขารคฺคหณํ อาปุจฺฉิต’’นฺติ? ‘‘นาปุจฺฉิตํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘วตฺตํ วา ปานียํ วา อาปุจฺฉิต’’นฺติฯ ‘‘นาปุจฺฉิตํ ภนฺเต’’ติ? ‘‘อาสนํ นีหริตฺวา อภิวาเทตฺวา ปาทสมฺพาหนํ กต’’นฺติ? ‘‘น กตํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ติสฺส มหลฺลกภิกฺขูนํ สพฺพํ เอตํ วตฺตํ กาตพฺพํ, เอตํ วตฺตํ อกโรนฺเตน วิหารมชฺเฌ นิสีทิตุํ น วฏฺฏติ, ตเวว โทโส, เอเต ภิกฺขู ขมาเปหี’’ติ? ‘‘เอเต มํ, ภนฺเต, อกฺโกสิํสุ , นาหํ เอเต ขมาเปมี’’ติฯ ‘‘ติสฺส มา เอวํ กริ, ตเวว โทโส, ขมาเปหิ เน’’ติ? ‘‘น ขมาเปมิ, ภนฺเต’’ติฯ อถ สตฺถา ‘‘ทุพฺพโจ เอส, ภนฺเต’’ติ ภิกฺขูหิ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว ทุพฺพโจ เอส, ปุพฺเพปิ เอส ทุพฺพโจเยวา’’ติ วตฺวา ‘‘อิทานิ ตาวสฺส, ภนฺเต, ทุพฺพจภาโว อมฺเหหิ ญาโต, อตีเต เอส กิํ อกาสี’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถา’’ติ วตฺวา อตีตมาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พาราณสิรญฺเญ รชฺชํ กาเรนฺเต เทวิโล นาม ตาปโส อฏฺฐ มาเส หิมวนฺเต วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย จตฺตาโร มาเส นครมุปนิสฺสาย วสิตุกาโม หิมวนฺตโต อาคนฺตฺวา นครทฺวาเร ทารเก ทิสฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘อิมํ นครํ สมฺปตฺตปพฺพชิตา กตฺถ วสนฺตี’’ติ? ‘‘กุมฺภการสาลายํ, ภนฺเต’’ติฯ ตาปโส กุมฺภการสาลํ คนฺตฺวา ทฺวาเร ฐตฺวา ‘‘สเจ เต ภคฺคว อครุ, วเสยฺยาม เอกรตฺติํ สาลาย’’นฺติ อาหฯ กุมฺภกาโร ‘‘มยฺหํ รตฺติํ สาลายํ กิจฺจํ นตฺถิ, มหตี สาลา, ยถาสุขํ วสถ, ภนฺเต’’ติ สาลํ นิยฺยาเทสิฯ ตสฺมิํ ปวิสิตฺวา นิสินฺเน อปโรปิ นารโท นาม ตาปโส หิมวนฺตโต อาคนฺตฺวา กุมฺภการํ เอกรตฺติวาสํ ยาจิฯ กุมฺภกาโร ‘‘ปฐมํ อาคโต อิมินา สทฺธิํ เอกโต วสิตุกาโม ภเวยฺย วา โน วา, อตฺตานํ ปริโมเจสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สเจ, ภนฺเต, ปฐมํ อุปคโต โรเจสฺสติ, ตสฺส รุจิยา วสถา’’ติ อาหฯ โส ตมุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สเจ เต, อาจริย อครุ, มยญฺเจตฺถ เอกรตฺติํ วเสยฺยามา’’ติ ยาจิฯ

‘‘มหตี สาลา, ปวิสิตฺวา เอกมนฺเต วสาหี’’ติ วุตฺเต ปวิสิตฺวา ปุเรตรํ ปวิฏฺฐสฺส เทวิลสฺส อปรภาเค นิสีทิฯ อุโภปิ สารณียกถํ กเถตฺวา นิปชฺชิํสุฯ

สยนกาเล นารโท เทวิลสฺส นิปชฺชนฏฺฐานญฺจ ทฺวารญฺจ สลฺลกฺเขตฺวา นิปชฺชิฯ โส ปน เทวิโล นิปชฺชมาโน อตฺตโน นิปชฺชนฏฺฐาเน อนิปชฺชิตฺวา ทฺวารมชฺเฌ ติริยํ นิปชฺชิฯ นารโท รตฺติํ นิกฺขมนฺโต ตสฺส ชฏาสุ อกฺกมิฯ ‘‘โก มํ อกฺกมี’’ติ จ วุตฺเต, ‘‘อาจริย, อห’’นฺติ อาหฯ ‘‘กูฏชฏิล, อรญฺญโต อาคนฺตฺวา มม ชฏาสุ อกฺกมสี’’ติฯ ‘‘อาจริย, ตุมฺหากํ อิธ นิปนฺนภาวํ น ชานามิ, ขมถ เม’’ติ วตฺวา ตสฺส กนฺทนฺตสฺเสว พหิ นิกฺขมิฯ อิตโร ‘‘อยํ ปวิสนฺโตปิ มํ อกฺกเมยฺยา’’ติ ปริวตฺเตตฺวา ปาทฏฺฐาเน สีสํ กตฺวา นิปชฺชิฯ นารโทปิ ปวิสนฺโต ‘‘ปฐมํปาหํ อาจริเย อปรชฺฌิํ, อิทานิสฺส ปาทปสฺเสน ปวิสิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาคจฺฉนฺโต คีวาย อกฺกมิฯ ‘‘โก เอโส’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อหํ, อาจริยา’’ติ วตฺวา ‘‘กูฏชฏิล, ปฐมํ มม ชฏาสุ อกฺกมิตฺวา อิทานิ คีวาย อกฺกมสิ, อภิสปิสฺสามิ ต’’นฺติ วุตฺเต, ‘‘อาจริย, มยฺหํ โทโส นตฺถิ, อหํ ตุมฺหากํ เอวํ นิปนฺนภาวํ น ชานามิ, ‘ปฐมมฺปิ เม อปรทฺธํ, อิทานิ ปาทปสฺเสน ปวิสิสฺสามี’ติ ปวิฏฺโฐมฺหิ, ขมถ เม’’ติ อาหฯ ‘‘กูฏชฏิล, อภิสปิสฺสามิ ต’’นฺติฯ ‘‘มา เอวํ กริตฺถ อาจริยา’’ติฯ โส ตสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา –

‘‘สหสฺสรํสี สตเตโช, สูริโย ตมวิโนทโน;

ปาโตทยนฺเต สูริเย, มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธา’’ติฯ –

ตํ อภิสปิ เอวฯ นารโท, ‘‘อาจริย, มยฺหํ โทโส นตฺถีติ มม วทนฺตสฺเสว ตุมฺเห อภิสปถ, ยสฺส โทโส อตฺถิ, ตสฺส มุทฺธา ผลตุ, มา นิทฺโทสสฺสา’’ติ วตฺวา –

‘‘สหสฺสรํสี สตเตโช, สูริโย ตมวิโนทโน;

ปาโตทยนฺเต สูริเย, มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธา’’ติฯ –

อภิสปิฯ โส ปน มหานุภาโว อตีเต จตฺตาลีส, อนาคเต จตฺตาลีสาติ อสีติกปฺเป อนุสฺสรติฯ ตสฺมา ‘‘กสฺส นุ โข อุปริ อภิสโป ปติสฺสตี’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘อาจริยสฺสา’’ติ ญตฺวา ตสฺมิํ อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ อิทฺธิพเลน อรุณุคฺคมนํ นิวาเรติฯ

นาครา อรุเณ อนุคฺคจฺฉนฺเต ราชทฺวารํ คนฺตฺวา, ‘‘เทว, ตยิ รชฺชํ กาเรนฺเต อรุโณ น อุฏฺฐหติ, อรุณํ โน อุฏฺฐาเปหี’’ติ กนฺทิํสุฯ ราชา อตฺตโน กายกมฺมาทีนิ โอโลเกนฺโต กิญฺจิ อยุตฺตํ อทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข การณ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘ปพฺพชิตานํ วิวาเทน ภวิตพฺพ’’นฺติ ปริสงฺกมาโน ‘‘กจฺจิ อิมสฺมิํ นคเร ปพฺพชิตา อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘หิยฺโย สายํ กุมฺภการสาลายํ อาคตา อตฺถิ เทวา’’ติ วุตฺเต ตํขณญฺเญว ราชา อุกฺกาหิ ธาริยมานาหิ ตตฺถ คนฺตฺวา นารทํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อาห –

‘‘กมฺมนฺตา นปฺปวตฺตนฺติ, ชมฺพุทีปสฺส นารท;

เกน โลโก ตโมภูโต, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ

นารโท สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา อิมินา การเณน อหํ อิมินา อภิสปิโต, อถาหํ ‘‘มยฺหํ โทโส นตฺถิ, ยสฺส โทโส อตฺถิ, ตสฺเสว อุปริ อภิสโป ปตตู’’ติ วตฺวา อภิสปิํฯ อภิสปิตฺวา จ ปน ‘‘กสฺส นุ โข อุปริ อภิสโป ปติสฺสตี’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘สูริยุคฺคมนเวลาย อาจริยสฺส มุทฺธา สตฺตธา ผลิสฺสตี’’ติ ทิสฺวา เอตสฺมิํ อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ อรุณสฺส อุคฺคมนํ น เทมีติฯ ‘‘กถํ ปน อสฺส, ภนฺเต, อนฺตราโย น ภเวยฺยา’’ติฯ ‘‘สเจ มํ ขมาเปยฺย, น ภเวยฺยา’’ติฯ ‘‘เตน หิ ขมาเปหี’’ติ วุตฺเต ‘‘เอโส, มหาราช, มํ ชฏาสุ จ คีวาย จ อกฺกมิ, นาหํ เอตํ กูฏชฏิลํ ขมาเปมี’’ติฯ ‘‘ขมาเปหิ, ภนฺเต, มา เอวํ กริตฺถา’’ติฯ ‘‘น ขมาเปมี’’ติฯ ‘‘มุทฺธา เต สตฺตธา ผลิสฺสตี’’ติ วุตฺเตปิ น ขมาเปติเยวฯ อถ นํ ราชา ‘‘น ตฺวํ อตฺตโน รุจิยา ขมาเปสฺสสี’’ติ หตฺถปาทกุจฺฉิคีวาสุ คาหาเปตฺวา นารทสฺส ปาทมูเล โอนมาเปสิฯ นารโทปิ ‘‘อุฏฺเฐหิ, อาจริย, ขมามิ เต’’ติ วตฺวา, ‘‘มหาราช, นายํ ยถามเนน ขมาเปติ, นครสฺส อวิทูเร เอโก สโร อตฺถิ, ตตฺถ นํ สีเส มตฺติกาปิณฺฑํ กตฺวา คลปฺปมาเณ อุทเก ฐปาเปหี’’ติ อาหฯ ราชา ตถา กาเรสิฯ นารโท เทวิลํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘อาจริย, มยา อิทฺธิยา วิสฺสฏฺฐาย สูริยสนฺตาเป อุฏฺฐหนฺเต อุทเก นิมุชฺชิตฺวา อญฺเญน ฐาเนน อุตฺตริตฺวา คจฺเฉยฺยาสี’’ติ อาหฯ ‘‘ตสฺส สูริยรํสีหิ สํผุฏฺฐมตฺโตว มตฺติกาปิณฺโฑ สตฺตธา ผลิ, โส นิมุชฺชิตฺวา อญฺเญน ฐาเนน ปลายี’’ติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘ตทา, ภิกฺขเว, ราชา อานนฺโท อโหสิ, เทวิโล ติสฺโส, นารโท อหเมวาติ เอวํ ตทาเปส ทุพฺพโจเยวา’’ติ วตฺวา ติสฺสตฺเถรํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘ติสฺส, ภิกฺขุโน นาม ‘อสุเกนาหํ อกฺกุฏฺโฐ, อสุเกน ปหโฏ, อสุเกน ชิโต, อสุโก โข เม ภณฺฑํ อหาสี’ติ จินฺเตนฺตสฺส เวรํ นาม น วูปสมฺมติ, เอวํ ปน อนุปนยฺหนฺตสฺเสว อุปสมฺมตี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[3]

‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม;

เย จ ตํ อุปนยฺหนฺติ, เวรํ เตสํ น สมฺมติฯ

[4]

‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม;

เย จ ตํ นุปนยฺหนฺติ, เวรํ เตสูปสมฺมตี’’ติฯ

ตตฺถ อกฺโกจฺฉีติ อกฺโกสิฯ อวธีติ ปหริฯ อชินีติ กูฏสกฺขิโอตารเณน วา วาทปฏิวาเทน วา กรณุตฺตริยกรเณน วา อเชสิฯ อหาสิ เมติ มม สนฺตกํ ปตฺตาทีสุ กิญฺจิเทว อวหริฯ เย จ ตนฺติ เย เกจิ เทวตา วา มนุสฺสา วา คหฏฺฐา วา ปพฺพชิตา วา ตํ ‘‘อกฺโกจฺฉิ ม’’นฺติอาทิวตฺถุกํ โกธํ สกฏธุรํ วิย นทฺธินา ปูติมจฺฉาทีนิ วิย จ กุสาทีหิ ปุนปฺปุนํ เวเฐตฺวา อุปนยฺหนฺติ, เตสํ สกิํ อุปฺปนฺนํ เวรํ น สมฺมตีติ วูปสมฺมติฯ เย จ ตํ นุปนยฺหนฺตีติ อสติยา อมนสิการวเสน วา กมฺมปจฺจเวกฺขณาทิวเสน วา เย ตํ อกฺโกสาทิวตฺถุกํ โกธํ ตยาปิ โกจิ นิทฺโทโส ปุริมภเว อกฺกุฏฺโฐ ภวิสฺสติ, ปหโฏ ภวิสฺสติ, กูฏสกฺขิํ โอตาเรตฺวา ชิโต ภวิสฺสติ, กสฺสจิ เต ปสยฺห กิญฺจิ อจฺฉินฺนํ ภวิสฺสติ, ตสฺมา นิทฺโทโส หุตฺวาปิ อกฺโกสาทีนิ ปาปุณาสีติ เอวํ น อุปนยฺหนฺติฯ เตสุ ปมาเทน อุปฺปนฺนมฺปิ เวรํ อิมินา อนุปนยฺหเนน นิรินฺธโน วิย ชาตเวโท วูปสมฺมตีติฯ

เทสนาปริโยสาเน สตสหสฺสภิกฺขู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสุฯ ธมฺมเทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสิฯ ทุพฺพโจปิ สุพฺพโจเยว ชาโตติฯ

ติสฺสตฺเถรวตฺถุ ตติยํฯ

4. กาฬยกฺขินีวตฺถุ

น หิ เวเรนาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ วญฺฌิตฺถิํ อารพฺภ กเถสิฯ