สตฺถา เถรสฺส วจนํ สุตฺวา, ‘‘อานนฺท, มยา กถิตธมฺโม นาม สกฺกจฺจมสุณนฺตสฺส อคฺคณฺหนฺตสฺส อสชฺฌายนฺตสฺส อเทเสนฺตสฺส วณฺณสมฺปนฺนํ อคนฺธกปุปฺผํ วิย อผโล โหติ, สกฺกจฺจํ ปน สวนาทีนิ กโรนฺตสฺส มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส’’ติ วตฺวา อิมา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[51]

‘‘ยถาปิ รุจิรํ ปุปฺผํ, วณฺณวนฺตํ อคนฺธกํ;

เอวํ สุภาสิตา วาจา, อผลา โหติ อกุพฺพโตฯ

[52]

‘‘ยถาปิ รุจิรํ ปุปฺผํ, วณฺณวนฺตํ สคนฺธกํ;

เอวํ สุภาสิตา วาจา, สผลา โหติ กุพฺพโต’’ติฯ

ตตฺถ รุจิรนฺติ โสภนํฯ วณฺณวนฺตนฺติ วณฺณสณฺฐานสมฺปนฺนํ, อคนฺธกนฺติ คนฺธวิรหิตํ ปาลิภทฺทกคิริกณฺณิกชยสุมนาทิเภทํฯ เอวํ สุภาสิตา วาจาติ สุภาสิตา วาจา นาม เตปิฏกํ พุทฺธวจนํฯ ตํ วณฺณสณฺฐานสมฺปนฺนํ อคนฺธกปุปฺผสทิสํฯ ยถา ปน อคนฺธกปุปฺผํ โย นํ ธาเรติ, ตสฺส สรีเร คนฺธํ น ผรติ, เอวํ เอตมฺปิ โย นํ สกฺกจฺจํ สวนาทีหิ น สมาจรติ, ตสฺส สกฺกจฺจํ อสมาจรนฺตสฺส ยํ ตตฺถ กตฺตพฺพํ, ตํ อกุพฺพโต สุตคนฺธญฺจ วาจาคนฺธญฺจ ปฏิปตฺติคนฺธญฺจ น อาวหติ อผลา โหติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เอวํ สุภาสิตา วาจา, อผลา โหติ อกุพฺพโต’’ติฯ สคนฺธกนฺติ จมฺปกนีลุปฺปลาทิเภทํฯ เอวนฺติ ยถา ตํ ปุปฺผํ ธาเรนฺตสฺส สรีเร คนฺโธ ผรติ, เอวํ เตปิฏกพุทฺธวจนสงฺขาตา สุภาสิตา วาจาปิฯ กุพฺพโตติ โย สกฺกจฺจํ สวนาทีหิ ตตฺถ กตฺตพฺพํ กโรติ, สา อสฺส ปุคฺคลสฺส สผลา โหติ, สุตคนฺธวาจาคนฺธปฏิปตฺติคนฺธานํ อาวหนโต มหปฺผลา โหติ, มหานิสํสาติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปตฺตาฯ เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา ชาตาติฯ

ฉตฺตปาณิอุปาสกวตฺถุ สตฺตมํฯ

8. วิสาขาวตฺถุ

ยถาปิ ปุปฺผราสิมฺหาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาวตฺถิยํ อุปนิสฺสาย ปุพฺพาราเม วิหรนฺโต วิสาขํ อุปาสิกํ อารพฺภ กเถสิฯ

สา กิร องฺครฏฺเฐ ภทฺทิยนคเร เมณฺฑกเสฏฺฐิปุตฺตสฺส ธนญฺจยเสฏฺฐิโน อคฺคมเหสิยา สุมนเทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติฯ ตสฺสา สตฺตวสฺสิกกาเล สตฺถา เสลพฺราหฺมณาทีนํ โพธเนยฺยพนฺธวานํ อุปนิสฺสยสมฺปทํ ทิสฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร จาริกํ จรมาโน ตํ นครํ ปาปุณิฯ

ตสฺมิญฺจ สมเย เมณฺฑโก, คหปติ, ตสฺมิํ นคเร ปญฺจนฺนํ มหาปุญฺญานํ เชฏฺฐโก หุตฺวา เสฏฺฐิฏฺฐานํ กโรติฯ ปญฺจ มหาปุญฺญา นาม เมณฺฑโก เสฏฺฐิ, จนฺทปทุมา นาม ตสฺเสว เชฏฺฐกภริยา, ตสฺเสว เชฏฺฐกปุตฺโต ธนญฺจโย นาม, ตสฺส ภริยา สุมนเทวี นาม, เมณฺฑกเสฏฺฐิโน ทาโส ปุณฺโณ นามาติฯ น เกวลญฺจ เมณฺฑกเสฏฺฐิเยว, พิมฺพิสารรญฺโญ ปน วิชิเต ปญฺจ อมิตโภคา นาม อเหสุํ – โชติโก, ชฏิโล, เมณฺฑโก, ปุณฺณโก, กากวลิโยติฯ เตสุ อยํ เมณฺฑกเสฏฺฐิ ทสพลสฺส อตฺตโน นครํ สมฺปตฺตภาวํ ญตฺวา ปุตฺตสฺส ธนญฺจยเสฏฺฐิโน ธีตรํ วิสาขํ ทาริกํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘อมฺม, ตุยฺหมฺปิ มงฺคลํ, อมฺหากมฺปิ มงฺคลํ, ตว ปริวาเรหิ ปญฺจหิ ทาริกาสเตหิ สทฺธิํ ปญฺจ รถสตานิ อารุยฺห ปญฺจหิ ทาสิสเตหิ ปริวุตา ทสพลสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กโรหี’’ติฯ สา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตถา อกาสิฯ การณาการเณสุ ปน กุสลตฺตา ยาวติกา ยานสฺส ภูมิ, ยาเนน คนฺตฺวา ยานา ปจฺโจโรหิตฺวา ปตฺติกาว สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ อถสฺสา จริยาวเสน สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ สา เทสนาวสาเน ปญฺจหิ ทาริกาสเตหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ เมณฺฑกเสฏฺฐิปิ โข สตฺถารมุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส อตฺตโน นิเวสเน ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสิตฺวา เอเตเนว อุปาเยน อฑฺฒมาสํ มหาทานมทาสิฯ สตฺถา ภทฺทิยนคเร ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา ปกฺกามิฯ

เตน โข ปน สมเยน พิมฺพิสาโร จ ปเสนทิ โกสโล จ อญฺญมญฺญํ ภคินิปติกา โหนฺติฯ อเถกทิวสํ โกสลราชา จินฺเตสิ – ‘‘พิมฺพิสารสฺส วิชิเต ปญฺจ อมิตโภคา มหาปุญฺญา วสนฺติ, มยฺหํ วิชิเต เอโกปิ ตาทิโส นตฺถิ, ยํนูนาหํ พิมฺพิสารสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอกํ มหาปุญฺญํ ยาเจยฺย’’นฺติฯ

โส ตตฺถ คนฺตฺวา รญฺญา กตปฏิสนฺถาโร ‘‘กิํ การณา อาคโตสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘‘ตุมฺหากํ วิชิเต ปญฺจ อมิตโภคา มหาปุญฺญา วสนฺติ, ตโต เอกํ คเหตฺวา คมิสฺสามี’ติ อาคโตมฺหิ, เตสุ เม เอกํ เทถา’’ติ อาหฯ ‘‘มหากุลานิ อมฺเหหิ จาเลตุํ น สกฺกา’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ อลทฺธา น คมิสฺสามี’’ติ อาหฯ ราชา อมจฺเจหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา ‘‘โชติกาทีนํ มหากุลานํ จาลนํ นาม มหาปถวิยา จาลนสทิสํ, เมณฺฑกมหาเสฏฺฐิสฺส ปุตฺโต ธนญฺจยเสฏฺฐิ นาม อตฺถิ, เตน สทฺธิํ มนฺเตตฺวา ปฏิวจนํ เต ทสฺสามี’’ติ วตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ตาต, โกสลราชา ‘‘‘เอกํ ธนเสฏฺฐิํ คเหตฺวา คมิสฺสามี’ติ วทติ, ตฺวํ เตน สทฺธิํ คจฺฉาหี’’ติฯ ‘‘ตุมฺเหสุ ปหิณนฺเตสุ คมิสฺสามิ, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ ปริวจฺฉํ กตฺวา คจฺฉ, ตาตา’’ติฯ โส อตฺตโน กตฺตพฺพยุตฺตกมกาสิฯ ราชาปิสฺส มหนฺตํ สกฺการํ กตฺวา, ‘‘อิมํ อาทาย คจฺฉถา’’ติ ปเสนทิราชานํ อุยฺโยเชสิฯ โส ตํ อาทาย สพฺพตฺถ เอกรตฺติวาเสน คจฺฉนฺโต เอกํ ผาสุกฏฺฐานํ ปตฺวา นิวาสํ คณฺหิ, อถ นํ ธนญฺจยเสฏฺฐิ ปุจฺฉิ – ‘‘อิทํ กสฺส วิชิต’’นฺติ? ‘‘มยฺหํ, เสฏฺฐี’’ติฯ ‘‘กีว ทูโร อิโต สาวตฺถี’’ติ ? ‘‘สตฺตโยชนมตฺถเก’’ติฯ ‘‘อนฺโตนครํ สมฺพาธํ, อมฺหากํ ปริชโน มหนฺโต, สเจ โรเจถ, อิเธว วเสยฺยาม, เทวา’’ติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตสฺมิํ ฐาเน นครํ มาเปตฺวา ตสฺส ทตฺวา อคมาสิฯ ตสฺมิํ ปเทเส สยํ วสนฏฺฐานสฺส คหิตตฺตา นครสฺส สาเกตนฺเตฺวว นามํ อโหสิฯ

สาวตฺถิยมฺปิ โข มิคารเสฏฺฐิโน ปุตฺโต ปุณฺณวฑฺฒนกุมาโร นาม วยปฺปตฺโต อโหสิฯ อถ นํ มาตาปิตโร วทิํสุ – ‘‘ตาต, ตว รุจฺจนฏฺฐาเน เอกํ ทาริกํ อุปธาเรหี’’ติฯ ‘‘‘มยฺหํ เอวรูปาย ภริยาย กิจฺจํ นตฺถี’ติ, ปุตฺต, มา เอวํ กริ, กุลํ นาม อปุตฺตกํ น ติฏฺฐตี’’ติฯ โส ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโน ‘‘เตน หิ ปญฺจกลฺยาณสมนฺนาคตํ ทาริกํ ลภมาโน ตุมฺหากํ วจนํ กริสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘กานิ ปเนตานิ ปญฺจ กลฺยาณานิ นาม, ตาตา’’ติฯ เกสกลฺยาณํ, มํสกลฺยาณํ, อฏฺฐิกลฺยาณํ, ฉวิกลฺยาณํ, วยกลฺยาณนฺติฯ

มหาปุญฺญาย หิ อิตฺถิยา เกสา โมรกลาปสทิสา หุตฺวา มุญฺจิตฺวา วิสฺสฏฺฐา นิวาสนนฺตํ ปหริตฺวา นิวตฺติตฺวา อุทฺธคฺคา ติฏฺฐนฺติ, อิทํ เกสกลฺยาณํ นาม, ทนฺตาวรณํ พิมฺพผลสทิสํ วณฺณสมฺปนฺนํ สมํ สุผุสิตํ โหติ , อิทํ มํสกลฺยาณํ นาม, ทนฺตา สุกฺกา สมา อวิรฬา อุสฺสาเปตฺวา ฐปิตวชิรปนฺติ วิย สมจฺฉินฺนสงฺขปนฺติ วิย จ โสภนฺติ, อิทํ อฏฺฐิกลฺยาณํ นาม, กาฬิยา จุณฺณกาทีหิ อวิลิตฺโต เอว ฉวิวณฺโณ สินิทฺโธ นีลุปฺปลทามสทิโส โหติ, โอทาตาย จ กณิการปุปฺผทามสทิโส โหติ, อิทํ ฉวิกลฺยาณํ นาม, ทสกฺขตฺตุํ วิชาตาปิ โข ปน สกิํ วิชาตา วิย อวิคตโยพฺพนาเยว โหติ, อิทํ วยกลฺยาณํ นาม โหติฯ อถสฺส มาตาปิตโร อฏฺฐุตฺตรสตพฺราหฺมเณ นิมนฺเตตฺวา โภเชตฺวา ‘‘ปญฺจกลฺยาณสมนฺนาคตา อิตฺถิโย นาม โหนฺตี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘อาม, โหนฺตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ เอวรูปํ ทาริกํ ปริเยสิตุํ อฏฺฐ ชนา คจฺฉนฺตู’’ติ พหุํ ธนํ ทตฺวา ‘‘อาคตกาเล โว กตฺตพฺพํ ชานิสฺสาม, คจฺฉถ, เอวรูปํ ทาริกํ ปริเยสถ, ทิฏฺฐกาเล จ อิมํ ปิลนฺธนํ ทเทยฺยาถา’’ติ สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณมาลํ ทตฺวา อุยฺโยเชสุํฯ

เต มหนฺตมหนฺตานิ นครานิ คนฺตฺวา ปริเยสมานา ปญฺจกลฺยาณสมนฺนาคตํ ทาริกํ อทิสฺวา นิวตฺติตฺวา อาคจฺฉนฺตา วิวฏนกฺขตฺตทิวเส สาเกตํ อนุปฺปตฺตา – ‘‘อชฺช อมฺหากํ กมฺมํ นิปฺผชฺชิสฺสตี’’ติ จินฺตยิํสุฯ ตสฺมิํ ปน นคเร อนุสํวจฺฉรํ วิวฏนกฺขตฺตํ นาม โหติฯ ตทา พหิ อนิกฺขมนกุลานิปิ ปริวาเรน สทฺธิํ เคหา นิกฺขมิตฺวา อปฺปฏิจฺฉนฺเนน สรีเรน ปทสาว นทีตีรํ คจฺฉนฺติฯ ตสฺมิํ ทิวเส ขตฺติยมหาสาลาทีนํ ปุตฺตาปิ ‘‘อตฺตโน สมานชาติกํ มนาปํ กุลทาริกํ ทิสฺวา มาลาคุเฬน ปริกฺขิปิสฺสามา’’ติ ตํ ตํ มคฺคํ นิสฺสาย ติฏฺฐนฺติฯ เตปิ โข พฺราหฺมณา นทีตีเร เอกํ สาลํ ปวิสิตฺวา อฏฺฐํสุฯ ‘‘ตสฺมิํ ขเณ วิสาขา ปนฺนรสโสฬสวสฺสุทฺเทสิกา หุตฺวา สพฺพาภรณปฏิมณฺฑิตา ปญฺจหิ กุมาริกาสเตหิ ปริวุตา นทิํ คนฺตฺวา นฺหายิสฺสามี’’ติ ตํ ปเทสํ ปตฺตา, อถ โข เมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา ปาวสฺสิฯ ปญฺจสตา กุมาริกาโย เวเคน คนฺตฺวา สาลํ ปวิสิํสุฯ พฺราหฺมณา โอโลเกนฺตา ตาสุ เอกมฺปิ ปญฺจกลฺยาณสมนฺนาคตํ น ปสฺสิํสุฯ อถ วิสาขา ปกติคมเนเนว สาลํ ปาวิสิ, วตฺถาภรณานิ เตมิํสุฯ พฺราหฺมณา ตสฺสา จตฺตาริ กลฺยาณานิ ทิสฺวา ทนฺเต ปสฺสิตุกามา ‘‘อลสชาติกา อมฺหากํ ธีตา, เอติสฺสา สามิโก กญฺชิกมตฺตมฺปิ น ลภิสฺสติ มญฺเญ’’ติ อญฺญมญฺญํ กถยิํสุฯ อถ เน วิสาขา อาห – ‘‘กํ วเทถ ตุมฺเห’’ติ? ‘‘ตํ กเถม, อมฺมา’’ติฯ มธุโร หิ ตสฺสา สทฺโท กํสตาฬสโร วิย นิจฺฉรติฯ

อถ เน ปุน มธุรสทฺเทน ‘‘กิํ การณา ภณถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ตว ปริวาริตฺถิโย วตฺถาลงฺกาเร อเตเมตฺวา เวเคน สาลํ ปวิฏฺฐา, ตุยฺหํ เอตฺตกํ ฐานํ เวเคน อาคมนมตฺตมฺปิ นตฺถิ, วตฺถาภรณานิ เตเมตฺวา อาคตาสิฯ ตสฺมา กเถม, อมฺมา’’ติฯ

‘‘ตาตา, เอวํ มา วเทถ, อหํ เอตาหิ พลวตรา, การณํ ปน สลฺลกฺเขตฺวา ชเวน นาคตามฺหี’’ติฯ ‘‘กิํ, อมฺมา’’ติ? ‘‘ตาตา, จตฺตาโร ชนา ชวมานา น โสภนฺติ, อปรมฺปิ การณํ อตฺถี’’ติฯ ‘‘กตเม จตฺตาโร ชนา ชวมานา น โสภนฺติ, อมฺมา’’ติ? ตาตา, อภิสิตฺตราชา ตาว สพฺพาภรณปฏิมณฺฑิโต กจฺฉํ พนฺธิตฺวา ราชงฺคเณ ชวมาโน น โสภติ, ‘‘กิํ อยํ ราชา คหปติโก วิย ธาวตี’’ติ อญฺญทตฺถุ ครหํ ลภติ, สณิกํ คจฺฉนฺโตว โสภติฯ รญฺโญ มงฺคลหตฺถีปิ อลงฺกโต ชวมาโน น โสภติ, วารณลีฬาย คจฺฉนฺโตว โสภติฯ ปพฺพชิโต ชวมาโน น โสภติ, ‘‘กิํ อยํ สมโณ คิหี วิย ธาวตี’’ติ เกวลํ ครหเมว ลภติ, สมิตคมเนน ปน โสภติฯ อิตฺถี ชวมานา น โสภติ, ‘‘กิํ เอสา อิตฺถี ปุริโส วิย ธาวตี’’ติ ครหิตพฺพาว โหติ, ‘‘อิเม จตฺตาโร ชนา ชวมานา น โสภนฺติ, ตาตา’’ติฯ ‘‘กตมํ ปน อปรํ การณํ, อมฺมา’’ติ? ‘‘ตาตา, มาตาปิตโร นาม ธีตรํ องฺคปจฺจงฺคานิ สณฺฐาเปตฺวา โปเสนฺติฯ มยญฺหิ วิกฺกิเณยฺยภณฺฑํ นาม, อมฺเห ปรกุลเปสนตฺถาย โปเสนฺติฯ สเจ ชวมานานํ นิวตฺถทุสฺสกณฺเณ วา อกฺกมิตฺวา ภูมิยํ วา ปกฺขลิตฺวา ปติตกาเล หตฺโถ วา ปาโท วา ภิชฺเชยฺย, กุลสฺเสว ภาโร ภเวยฺย, ปสาธนภณฺฑํ ปน เม เตเมตฺวา สุสฺสิสฺสติฯ อิมํ การณํ สลฺลกฺเขตฺวา น ธาวิตามฺหิ, ตาตา’’ติฯ

พฺราหฺมณา ตสฺสา กถนกาเล ทนฺตสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘เอวรูปา โน ทนฺตสมฺปตฺติ ทิฏฺฐปุพฺพา’’ติ ตสฺสา สาธุการํ ทตฺวา, ‘‘อมฺม, ตุยฺหเมเวสา อนุจฺฉวิกา’’ติ วตฺวา ตํ สุวณฺณมาลํ ปิลนฺธยิํสุฯ อถ เน ปุจฺฉิ – ‘‘กตรนครโต อาคตาตฺถ, ตาตา’’ติ? ‘‘สาวตฺถิโต, อมฺมา’’ติฯ ‘‘เสฏฺฐิกุลํ กตรํ นามา’’ติ? ‘‘มิคารเสฏฺฐิ นาม, อมฺมา’’ติฯ

‘‘อยฺยปุตฺโต โก นามา’’ติ? ‘‘ปุณฺณวฑฺฒนกุมาโร นาม, อมฺมา’’ติฯ สา ‘‘สมานชาติกํ โน กุล’’นฺติ อธิวาเสตฺวา ปิตุ สาสนํ ปหิณิ ‘‘อมฺหากํ รถํ เปเสตู’’ติ ฯ กิญฺจาปิ หิ สา อาคมนกาเล ปทสา อาคตา, สุวณฺณมาลาย ปน ปิลนฺธนกาลโต ปฏฺฐาย ตถา คนฺตุํ น ลภติ, อิสฺสรทาริกา รถาทีหิ คจฺฉนฺติ, อิตรา ปกติยานกํ วา อภิรุหนฺติ, ฉตฺตํ วา ตาลปณฺณํ วา อุปริ กโรนฺติ, ตสฺมิมฺปิ อสติ นิวตฺถสาฏกสฺส ทสนฺตํ อุกฺขิปิตฺวา อํเส ขิปนฺตา คจฺฉนฺติ เอวฯ ตสฺสา ปน ปิตา ปญฺจ รถสตานิ เปเสสิฯ สา สปริวารา รถํ อารุยฺห คตาฯ พฺราหฺมณาปิ เอกโตว อคมํสุฯ อถ เน เสฏฺฐิ ปุจฺฉิ – ‘‘กุโต อาคตาตฺถา’’ติ? ‘‘สาวตฺถิโต มหาเสฏฺฐี’’ติฯ ‘‘เสฏฺฐิ กตโร นามา’’ติ? ‘‘มิคารเสฏฺฐิ นามา’’ติฯ ‘‘ปุตฺโต โก นามา’’ติ? ‘‘ปุณฺณวฑฺฒนกุมาโร นาม มหาเสฏฺฐี’’ติฯ ‘‘ธนํ กิตฺตก’’นฺติ? ‘‘จตฺตาลีสโกฏิโย มหาเสฏฺฐี’’ติฯ ‘‘ธนํ ตาว อมฺหากํ ธนํ อุปาทาย กากณิกมตฺตํ, ทาริกาย ปน อารกฺขมตฺตาย ลทฺธกาลโต ปฏฺฐาย กิํ อญฺเญน การเณนา’’ติ อธิวาเสสิฯ โส เตสํ สกฺการํ กตฺวา เอกาหทฺวีหํ วสาเปตฺวา อุยฺโยเชสิฯ

เต สาวตฺถิํ คนฺตฺวา มิคารเสฏฺฐิสฺส ‘‘ลทฺธา โน ทาริกา’’ติ อาโรจยิํสุฯ ‘‘กสฺส ธีตา’’ติ? ‘‘ธนญฺจยเสฏฺฐิโน’’ติฯ โส ‘‘มหากุลสฺส เม ทาริกา ลทฺธา, ขิปฺปเมว นํ อาเนตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตตฺถ คมนตฺถํ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘‘มหากุลํ เอตํ มยา พิมฺพิสารสฺส สนฺติกา อาเนตฺวา สาเกเต นิเวสิตํ, ตสฺส สมฺมานํ กาตุํ วฏฺฏตี’ติ อหมฺปิ อาคมิสฺสามี’’ติ อาห, โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ วตฺวา ธนญฺจยเสฏฺฐิโน สาสนํ เปเสสิ – ‘‘มยิ อาคจฺฉนฺเต ราชาปิ อาคมิสฺสติ, มหนฺตํ ราชพลํ เอตฺตกสฺส ชนสฺส กตฺตพฺพยุตฺตกํ กาตุํ สกฺขิสฺสสิ, น สกฺขิสฺสสี’’ติ? อิตโรปิ ‘‘สเจปิ ทส ราชาโน อาคจฺฉนฺติ, อาคจฺฉนฺตู’’ติ ปฏิสาสนํ เปเสสิฯ มิคารเสฏฺฐิ ตาว มหนฺเต นคเร เคหโคปกมตฺตํ ฐเปตฺวา เสสชนํ อาทาย คนฺตฺวา อฑฺฒโยชนมตฺเต ฐาเน ฐตฺวา ‘‘อาคตามฺหา’’ติ สาสนํ ปหิณิฯ

ธนญฺจยเสฏฺฐิ พหุปณฺณาการํ เปเสตฺวา ธีตรา สทฺธิํ มนฺเตสิ, ‘‘อมฺม, สสุโร กิร เต โกสลรญฺญา สทฺธิํ อาคโต, ตสฺส กตรํ เคหํ ปฏิชคฺคิตพฺพํ, รญฺโญ กตรํ , อุปราชาทีนํ กตรานี’’ติ? ปณฺฑิตา เสฏฺฐิธีตา วชิรคฺคติขิณญาณา กปฺปสตสหสฺสํ ปตฺถิตปตฺถนา อภินีหารสมฺปนฺนา ‘‘สสุรสฺส เม อสุกเคหํ ปฏิชคฺคถ, รญฺโญ อสุกเคหํ, อุปราชาทีนํ อสุกานี’’ติ สํวิทหิตฺวา ทาสกมฺมกเร ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เอตฺตกา รญฺโญ กตฺตพฺพกิจฺจํ กโรถ, เอตฺตกา อุปราชาทีนํ, หตฺถิอสฺสาทโยปิ ตุมฺเหเยว ปฏิชคฺคถ, อสฺสพนฺธาทโยปิ อาคนฺตฺวา มงฺคลฉณํ อนุภวิสฺสนฺตี’’ติ สํวิทหิฯ ‘‘กิํ การณา’’? ‘‘‘มยํ วิสาขาย มงฺคลฏฺฐานํ คนฺตฺวา น กิญฺจิ ลภิมฺห, อสฺสรกฺขณาทีนิ กโรนฺตา สุขํ น วิจริมฺหา’ติ เกจิ วตฺตุํ มา ลภิํสู’’ติฯ

ตํ ทิวสเมว วิสาขาย ปิตา ปญฺจสเต สุวณฺณกาเร ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ธีตุ เม มหาลตาปสาธนํ นาม กโรถา’’ติ รตฺตสุวณฺณสฺส นิกฺขสหสฺสํ, ตทนุรูปานิ จ รชตมณิมุตฺตาปวาฬวชิราทีนิ ทาเปสิฯ ราชา กติปาหํ วสิตฺวาว ธนญฺจยเสฏฺฐิสฺส สาสนํ ปหิณิ ‘‘น สกฺกา เสฏฺฐินา อมฺหากํ จิรํ โปสนํ นาม กาตุํ, ทานิ ทาริกาย คมนกาลํ ชานาตู’’ติฯ โสปิ รญฺโญ สาสนํ เปเสสิ – ‘‘อิทานิ วสฺสกาโล อาคโต, น สกฺกา จตุมาสํ วิจริตุํ, ตุมฺหากํ พลกายสฺส ยํ ยํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, สพฺพํ ตํ มม ภาโร, มยา เปสิตกาเล เทโว คมิสฺสตี’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย สาเกตนครํ นิจฺจนกฺขตฺตํ วิย อโหสิฯ ราชานํ อาทิํ กตฺวา สพฺเพสํ มาลาคนฺธวตฺถาทีนิ ปฏิยตฺตาเนว โหนฺติฯ ตโต เต ชนา จินฺตยิํสุ – ‘‘เสฏฺฐิ อมฺหากเมว สกฺการํ กโรตี’’ติ, เอวํ ตโย มาสา อติกฺกนฺตา, ปสาธนํ ปน ตาว น นิฏฺฐาติฯ กมฺมนฺตาธิฏฺฐายกา อาคนฺตฺวา เสฏฺฐิโน อาโรเจสุํ – ‘‘อญฺญํ อสนฺตํ นาม นตฺถิ, พลกายสฺส ปน ภตฺตปจนทารูนิ นปฺปโหนฺตี’’ติฯ ‘‘คจฺฉถ, ตาตา, อิมสฺมิํ นคเร ปริชิณฺณา หตฺถิสาลาทโย เจว ปริชิณฺณกานิ จ เคหานิ คเหตฺวา ปจถา’’ติฯ เอวํ ปจนฺตานมฺปิ อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโตฯ ตโต ปุนปิ ‘‘ทารูนิ นตฺถี’’ติ อาโรจยิํสุ ฯ ‘‘อิมสฺมิํ กาเล น สกฺกา ทารูนิ ลทฺธุํ, ทุสฺสโกฏฺฐาคารานิ วิวริตฺวา ถูลสาฏเกหิ วฏฺฏิโย กตฺวา เตลจาฏีสุ เตเมตฺวา ภตฺตํ ปจถา’’ติฯ เต อฑฺฒมาสํ ตถา อกํสุฯ เอวํ จตฺตาโร มาสา อติกฺกนฺตา, ปสาธนมฺปิ นิฏฺฐิตํฯ

ตสฺมิํ ปสาธเน จตสฺโส วชิรนาฬิโย อุปโยคํ อคมํสุ, มุตฺตานํ เอกาทส นาฬิโย, ปวาฬสฺส พาวีสติ นาฬิโย, มณีนํ เตตฺติํส นาฬิโยฯ อิติ เอเตหิ จ อญฺเญหิ จ รตเนหิ นิฏฺฐานํ อคมาสิฯ อสุตฺตมยํ ปสาธนํ รชเตน สุตฺตกิจฺจํ กริํสุฯ ตํ สีเส ปฏิมุกฺกํ ปาทปิฏฺฐิํ คจฺฉติฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน มุทฺทิกา โยเชตฺวา กตา สุวณฺณมยา คณฺฐิกา โหนฺติ, รชตมยา ปาสกา, มตฺถกมชฺเฌ เอกา มุทฺทิกา, ทฺวีสุ กณฺณปิฏฺฐีสุ ทฺเว, คลวาฏเก เอกา, ทฺวีสุ ชตฺตูสุ ทฺเว, ทฺวีสุ กปฺปเรสุ ทฺเว, ทฺวีสุ กฏิปสฺเสสุ ทฺเวติฯ ตสฺมิํ โข ปน ปสาธเน เอกํ โมรํ กริํสุ, ตสฺส ทกฺขิณปกฺเข รตฺตสุวณฺณมยานิ ปญฺจ ปตฺตสตานิ อเหสุํ, วามปกฺเข ปญฺจ ปตฺตสตานิ, ตุณฺฑํ ปวาฬมยํ, อกฺขีนิ มณิมยานิ, ตถา คีวา จ ปิญฺฉานิ จ, ปตฺตนาฬิโย รชตมยา, ตถา ชงฺฆาโยฯ โส วิสาขาย มตฺถกมชฺเฌ ปพฺพตกูเฏ ฐตฺวา นจฺจนมยูโร วิย ขายติฯ ปตฺตนาฬิสหสฺสสฺส สทฺโท ทิพฺพสงฺคีตํ วิย ปญฺจงฺคิกตูริยโฆโส วิย จ ปวตฺตติฯ สนฺติกํ อุปคตาเยว ตสฺสา อโมรภาวํ ชานนฺติฯ ปสาธนํ นวโกฏิอคฺฆนกํ อโหสิ, สตสหสฺสํ หตฺถกมฺมมูลํ ทียิตฺถฯ

‘‘กิสฺส ปน นิสฺสนฺเทน ตาเยตํ ปสาธนํ ลทฺธ’’นฺติ? สา กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล วีสติยา ภิกฺขุสหสฺสานํ จีวรสาฏกํ ทตฺวา สุตฺตมฺปิ สูจิโยปิ รชนมฺปิ อตฺตโน สนฺตกเมว อทาสิฯ ตสฺส จีวรทานสฺส นิสฺสนฺเทน อิมํ มหาลตาปสาธนํ ลภิฯ อิตฺถีนญฺหิ จีวรทานํ มหาลตาปสาธนภณฺเฑน มตฺถกํ ปปฺโปติ, ปุริสานํ อิทฺธิมยปตฺตจีวเรนาติฯ เอวํ มหาเสฏฺฐิ จตูหิ มาเสหิ ธีตุ ปริวจฺฉํ กตฺวา ตสฺสา เทยฺยธมฺมํ ททมาโน กหาปณปูรานิ ปญฺจ สกฏสตานิ อทาสิ, สุวณฺณภาชนปูรานิ ปญฺจ, รชตภาชนปูรานิ ปญฺจ, ตมฺพภาชนปูรานิ ปญฺจ, ปตฺตุณฺณวตฺถโกเสยฺยวตฺถปูรานิ ปญฺจ, สปฺปิปูรานิ ปญฺจ, เตลปูรานิ ปญฺจ, สาลิตณฺฑุลปูรานิ ปญฺจ, นงฺคลผาลาทิอุปกรณปูรานิ ปญฺจสกฏสตานิ อทาสิฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘มม ธีตุ คตฏฺฐาเน ‘อสุเกน นาม เม อตฺโถ’ติ มา ปรสฺส เคหทฺวารํ ปหิณี’’ติฯ ตสฺมา สพฺพูปกรณานิ ทาเปสิฯ เอเกกสฺมิํ รเถ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ติสฺโส ติสฺโส วณฺณทาสิโย ฐเปตฺวา ปญฺจ รถสตานิ อทาสิฯ

‘‘เอตํ นฺหาเปนฺติโย โภเชนฺติโย อลงฺกโรนฺติโย วิจรถา’’ติ ทิยฑฺฒสหสฺสปริจาริกาโย อทาสิฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มม ธีตุ คาโว ทสฺสามี’’ติฯ โส ปุริเส อาณาเปสิ – ‘‘คจฺฉถ ภเณ จูฬวชสฺส ทฺวารํ วิวริตฺวา ตีสุ คาวุเตสุ ติสฺโส เภริโย คเหตฺวา ติฏฺฐถ, ปุถุลโต อุสภมตฺเต ฐาเน อุโภสุ ปสฺเสสุ ติฏฺฐถฯ คาวีนํ ตโต ปรํ คนฺตุํ มา อทตฺถฯ เอวํ ฐิตกาเล เภริสญฺญํ กเรยฺยาถา’’ติฯ เต ตถา อกํสุฯ เต คาวีนํ วชโต นิกฺขมิตฺวา คาวุตํ คตกาเล เภริสญฺญํ อกํสุ, ปุน อฑฺฒโยชนํ คตกาเล อกํสุฯ ปุนปิ ติคาวุตํ คตกาเล เภริสญฺญํ อกํสุ, ปุถุลโต คมนญฺจ นิวาเรสุํฯ เอวํ ทีฆโต ติคาวุเต, ปุถุลโต อุสภมตฺเต ฐาเน คาวิโย อญฺญมญฺญํ นิฆํสนฺติโย อฏฺฐํสุฯ

มหาเสฏฺฐิ ‘‘มม ธีตุ เอตฺตกา คาโว อลํ, ทฺวารํ ปิทหถา’’ติ วชทฺวารํ ปิทหาเปสิฯ ทฺวารสฺมิํ ปิทหิเต วิสาขาย ปุญฺญพเลน พลวคาโว จ เธนุโย จ อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา นิกฺขมิํสุฯ มนุสฺสานํ วาเรนฺตานํ วาเรนฺตานเมว สฏฺฐิสหสฺสา พลวคาโว จ สฏฺฐิสหสฺสา เธนุโย จ นิกฺขนฺตา, ตตฺตกา พลววจฺฉา ตาสํ เธนูนํ อุสภา อุปฺปติตฺวา อนุพนฺธา อเหสุํฯ ‘‘กิสฺส ปน นิสฺสนฺเทน เอวํ คาโว คตา’’ติ? นิวาเรนฺตานํ นิวาเรนฺตานํ ทินฺนทานสฺสฯ สา กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล กิกิสฺส รญฺโญ สตฺตนฺนํ ธีตานํ กนิฏฺฐา สงฺฆทาสี นาม หุตฺวา วีสติยา ภิกฺขุสหสฺสานํ ปญฺจโครสทานํ ททมานา เถรานญฺจ ทหรานญฺจ สามเณรานญฺจ ปตฺตํ ปิทหิตฺวา, ‘‘อลํ, อล’’นฺติ นิวาเรนฺตานมฺปิ ‘‘อิทํ มธุรํ, อิทํ มนาป’’นฺติ อทาสิฯ เอวํ ตสฺส นิสฺสนฺเทน วาริยมานาปิ คาโว นิกฺขมิํสุฯ เสฏฺฐินา เอตฺตกสฺส ธนสฺส ทินฺนกาเล เสฏฺฐิภริยา อาห – ‘‘ตุมฺเหหิ มยฺหํ ธีตุ สพฺพํ สํวิทหิตํ, เวยฺยาวจฺจกรา ปน ทาสทาสิโย น สํวิทหิตา, กิํ การณา’’ติ? ‘‘มม ธีตริ สสิเนหนิสฺสิเนหานํ ชานนตฺถํฯ อหญฺหิ ตาย สทฺธิํ อาคจฺฉมานเก คีวาย คเหตฺวา น ปหิณามิ, ยานํ อารุยฺห คมนกาเลเยว เอตาย สทฺธิํ คนฺตุกามา คจฺฉนฺตุ, มา อคนฺตุกามาติ วกฺขามี’’ติ อาหฯ

อถ ‘‘สฺเว มม ธีตา คมิสฺสตี’’ติ คพฺเภ นิสินฺโน ธีตรํ สมีเป นิสีทาเปตฺวา, ‘‘อมฺม, ปติกุเล วสนฺติยา นาม อิมญฺจ อิมญฺจ อาจารํ รกฺขิตุํ วฏฺฏตี’’ติ โอวาทมทาสิฯ อยมฺปิ มิคารเสฏฺฐิ อนนฺตรคพฺเภ นิสินฺโน ธนญฺจยเสฏฺฐิโน โอวาทํ อสฺโสสิฯ โสปิ เสฏฺฐิ ธีตรํ เอวํ โอวทิ –

‘‘อมฺม, สสุรกุเล วสนฺติยา นาม อนฺโตอคฺคิ พหิ น นีหริตพฺโพ, พหิอคฺคิ อนฺโต น ปเวเสตพฺโพ, ททนฺตสฺเสว ทาตพฺพํ, อททนฺตสฺส น ทาตพฺพํ, ททนฺตสฺสาปิ อททนฺตสฺสาปิ ทาตพฺพํ, สุขํ นิสีทิตพฺพํ, สุขํ ภุญฺชิตพฺพํ, สุขํ นิปชฺชิตพฺพํ, อคฺคิ ปริจริตพฺโพ, อนฺโตเทวตา นมสฺสิตพฺพา’’ติฯ

อิมํ ทสวิธํ โอวาทํ ทตฺวา ปุนทิวเส สพฺพา เสนิโย สนฺนิปาเตตฺวา ราชเสนาย มชฺเฌ อฏฺฐ กุฏุมฺพิเก ปาฏิโภเค คเหตฺวา, ‘‘สเจ เม คตฏฺฐาเน ธีตุ โทโส อุปฺปชฺชติ, ตุมฺเหหิ โสเธตพฺโพ’’ติ วตฺวา นวโกฏิอคฺฆนเกน มหาลตาปสาธเนน ธีตรํ ปสาเธตฺวา นฺหานจุณฺณมูลกํ จตุปณฺณาสโกฏิธนํ ทตฺวา ยานํ อาโรเปตฺวา สาเกตสฺส สามนฺตา อตฺตโน สนฺตเกสุ อนุราธปุรมตฺเตสุ จุทฺทสสุ ภตฺตคาเมสุ เภริํ จราเปสิ – ‘‘มม ธีตรา สทฺธิํ คนฺตุกามา คจฺฉนฺตู’’ติฯ เต สทฺทํ สุตฺวาว – ‘‘อมฺหากํ อยฺยาย คมนกาเล กิํ อมฺหากํ อิธา’’ติ จุทฺทส คามกา กิญฺจิ อเสเสตฺวา นิกฺขมิํสุ? ธนญฺจยเสฏฺฐิปิ รญฺโญ จ มิคารเสฏฺฐิโน จ สกฺการํ กตฺวา โถกํ อนุคนฺตฺวา เตหิ สทฺธิํ ธีตรํ อุยฺโยเชสิฯ

มิคารเสฏฺฐิปิ สพฺพปจฺฉโต ยานเก นิสีทิตฺวา คจฺฉนฺโต พลกายํ ทิสฺวา, ‘‘เก นาเมเต’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สุณิสาย โว เวยฺยาวจฺจกรา ทาสิทาสา’’ติฯ ‘‘เอตฺตเก โก โปเสสฺส’’ติ? ‘‘โปเถตฺวา เต ปลาเปถ, อปลายนฺเต อิโต ทณฺฑํ กโรถา’’ติฯ วิสาขา ปน ‘‘อเปถ, มา วาเรถ, พลเมว พลสฺส ภตฺตํ ทสฺสตี’’ติ อาหฯ เสฏฺฐิ เอวํ วุตฺเตปิ, ‘‘อมฺม, นตฺถิ อมฺหากํ เอเตหิ อตฺโถ, โก เอเต โปเสสฺสตี’’ติ เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ โปเถตฺวา ปลาเปตฺวา เสสเก ‘‘อลํ อมฺหากํ เอตฺตเกหี’’ติ คเหตฺวา ปายาสิฯ อถ วิสาขา สาวตฺถินครทฺวารํ สมฺปตฺตกาเล จินฺเตสิ – ‘‘ปฏิจฺฉนฺนยานสฺมิํ นุ โข นิสีทิตฺวา ปวิสิสฺสามิ, อุทาหุ รเถ ฐตฺวา’’ติฯ อถสฺสา เอตทโหสิ – ‘‘ปฏิจฺฉนฺนยาเนน เม ปวิสนฺติยา มหาลตาปสาธนสฺส วิเสโส น ปญฺญายิสฺสตี’’ติฯ

สา สกลนครสฺส อตฺตานํ ทสฺเสนฺตี รเถ ฐตฺวา นครํ ปาวิสิฯ สาวตฺถิวาสิโน วิสาขาย สมฺปตฺติํ ทิสฺวา, ‘‘เอสา กิร วิสาขา นาม, เอวรูปา อยํ สมฺปตฺติ เอติสฺสาว อนุจฺฉวิกา’’ติ อาหํสุฯ อิติ สา มหาสมฺปตฺติยา เสฏฺฐิโน เคหํ ปาวิสิฯ คตทิวเส จสฺสา สกลนครวาสิโน ‘‘อมฺหากํ ธนญฺจยเสฏฺฐิ อตฺตโน นครํ สมฺปตฺตานํ มหาสกฺการํ อกาสี’’ติ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ปณฺณาการํ ปหิณิํสุฯ วิสาขา ปหิตปหิตํ ปณฺณาการํ ตสฺมิํเยว นคเร อญฺญมญฺเญสุ กุเลสุ สพฺพตฺถกเมว ทาเปสิฯ อิติ สา ‘‘อิทํ มยฺหํ มาตุ เทถ, อิทํ มยฺหํ ปิตุ เทถ, อิทํ มยฺหํ ภาตุ เทถ, อิทํ มยฺหํ ภคินิยา เทถา’’ติ เตสํ เตสํ วยานุรูปํ ปิยวจนํ วตฺวา ปณฺณาการํ เปเสนฺตี สกลนครวาสิโน ญาตเก วิย อกาสิฯ อถสฺสา รตฺติภาคสมนนฺตเร อาชญฺญวฬวาย คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิฯ สา ทาสีหิ ทณฺฑทีปิกา คาหาเปตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วฬวํ อุณฺโหทเกน นฺหาเปตฺวา เตเลน มกฺขาเปตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว อคมาสิฯ

มิคารเสฏฺฐิปิ ปุตฺตสฺส อาวาหมงฺคลํ กโรนฺโต ธุรวิหาเร วสนฺตมฺปิ ตถาคตํ อมนสิกริตฺวา ทีฆรตฺตํ นคฺคสมณเกสุ ปติฏฺฐิเตน เปเมน โจทิยมาโน ‘‘มยฺหํ อยฺยานมฺปิ สกฺการํ กริสฺสามี’’ติ เอกทิวสํ อเนกสเตสุ นวภาชเนสุ นิรุทกปายาสํ ปจาเปตฺวา ปญฺจสเต อเจลเก นิมนฺตาเปตฺวา อนฺโตเคหํ ปเวเสตฺวา, ‘‘อาคจฺฉตุ เม สุณิสา, อรหนฺเต วนฺทตู’’ติ วิสาขาย สาสนํ ปหิณิฯ สา ‘‘อรหนฺโต’’ติ วจนํ สุตฺวา โสตาปนฺนา อริยสาวิกา หฏฺฐตุฏฺฐา หุตฺวา เตสํ โภชนฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา เต โอโลเกตฺวา, ‘‘เอวรูปา หิโรตฺตปฺปวิรหิตา อรหนฺตา นาม น โหนฺติ, กสฺมา มํ สสุโร ปกฺโกสาเปสี’’ติ, ‘‘ธี, ธี’’ติ เสฏฺฐิํ ครหิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คตาฯ อเจลกา ตํ ทิสฺวา สพฺเพ เอกปฺปหาเรเนว เสฏฺฐิํ ครหิํสุ – ‘‘กิํ ตฺวํ, คหปติ, อญฺญํ นาลตฺถ, สมณสฺส โคตมสฺส สาวิกํ มหากาฬกณฺณิํ อิธ ปเวเสสิ, เวเคน นํ อิมสฺมา เคหา นิกฺกฑฺฒาเปหี’’ติฯ

โส ‘‘น สกฺกา มยา อิเมสํ วจนมตฺเตเนว นิกฺกฑฺฒาเปตุํ, มหากุลสฺส สา ธีตา’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘อยฺยา, ทหรา นาม ชานิตฺวา วา อชานิตฺวา วา กเรยฺยุํ, ตุมฺเห ตุณฺหี โหถา’’ติ เต อุยฺโยเชตฺวา สยํ มหารเห อาสเน นิสีทิตฺวา สุวณฺณปาติยํ นิรุทกํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิฯ

ตสฺมิํ สมเย เอโก ปิณฺฑปาติกตฺเถโร ปิณฺฑาย จรนฺโต ตํ นิเวสนํ ปาวิสิฯ วิสาขา สสุรํ พีชยมานา ฐิตา ตํ ทิสฺวา ‘‘สสุรสฺส อาจิกฺขิตุํ อยุตฺต’’นฺติ ยถา โส เถรํ ปสฺสติ, เอวํ อปคนฺตฺวา อฏฺฐาสิฯ โส ปน พาโล เถรํ ทิสฺวาปิ อปสฺสนฺโต วิย หุตฺวา อโธมุโข ภุญฺชเตวฯ วิสาขา ‘‘เถรํ ทิสฺวาปิ เม สสุโร สญฺญํ น กโรตี’’ติ ญตฺวา, ‘‘อติจฺฉถ, ภนฺเต, มยฺหํ สสุโร ปุราณํ ขาทตี’’ติ อาหฯ โส นิคณฺเฐหิ กถิตกาเล อธิวาเสตฺวาปิ ‘‘ปุราณํ ขาทตี’’ติ วุตฺตกฺขเณเยว หตฺถํ อปเนตฺวา, ‘‘อิมํ ปายาสํ อิโต นีหรถ, เอตํ อิมสฺมา เคหา นิกฺกฑฺฒถ, อยํ มํ เอวรูเป มงฺคลกาเล อสุจิขาทกํ นาม กโรตี’’ติ อาหฯ ตสฺมิํ โข ปน นิเวสเน สพฺเพปิ ทาสกมฺมกรา วิสาขาย สนฺตกาว, โก นํ หตฺเถ วา ปาเท วา คณฺหิสฺสติ, มุเขน กเถตุํ สมตฺโถปิ นตฺถิฯ วิสาขา สสุรสฺส กถํ สุตฺวา อาห – ‘‘ตาต, น เอตฺตเกเนว มยํ นิกฺขมาม, นาหํ ตุมฺเหหิ อุทกติตฺถโต กุมฺภทาสี วิย อานีตา, ธรมานกมาตาปิตูนํ ธีตโร นาม น เอตฺตเกเนว นิกฺขมนฺติ, เอเตเนว เม การเณน ปิตา อิธาคมนกาเล อฏฺฐ กุฏุมฺพิเก ปกฺโกสาเปตฺวา ‘สเจ เม ธีตุ โทโส อุปฺปชฺชติ, โสเธยฺยาถา’ติ วตฺวา มํ เตสํ หตฺเถ ฐเปสิ, เต ปกฺโกสาเปตฺวา มยฺหํ โทสาโทสํ โสธาเปถา’’ติฯ

เสฏฺฐิ ‘‘กลฺยาณํ เอสา กเถตี’’ติ อฏฺฐ กุฏุมฺพิเก ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘อยํ ทาริกา มงฺคลกาเล นิสีทิตฺวา สุวณฺณปาติยํ นิรุทกปายาสํ ปริภุญฺชนฺตํ มํ ‘อสุจิขาทโก’ติ วทตี’’ติ อาห, ‘‘อิมิสฺสา โทสํ อาโรเปตฺวา อิมํ เคหโต นิกฺกฑฺฒถา’’ติฯ ‘‘เอวํ กิร, อมฺมา’’ติฯ

นาหํ เอวํ วทามิ, เอกสฺมิํ ปน ปิณฺฑปาติกตฺเถเร ฆรทฺวาเร ฐิเต สสุโร เม อปฺโปทกํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชนฺโต ตํ น มนสิกโรติ, อหํ ‘‘มยฺหํ สสุโร อิมสฺมิํ อตฺตภาเว ปุญฺญํ น กโรติ, ปุราณปุญฺญเมว ขาทตี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘อติจฺฉถ, ภนฺเต, มยฺหํ สสุโร ปุราณํ ขาทตี’’ติ อวจํ, ‘‘เอตฺถ เม โก โทโส’’ติ? ‘‘อยฺย, อิธ โทโส นตฺถิ, อมฺหากํ ธีตา ยุตฺตํ กเถติ, ตฺวํ กสฺมา กุชฺฌสี’’ติ? ‘‘อยฺยา, เอส ตาว โทโส มา โหตุ, อยํ ปน เอกทิวสํ มชฺฌิมยาเม ทาสีปริวุตา ปจฺฉาเคหํ อคมาสี’’ติฯ ‘‘เอวํ กิร, อมฺมา’’ติฯ ‘‘ตาตา, นาหํ อญฺเญน การเณน คตา, อิมสฺมิํ ปน เคเห อาชาเนยฺยวฬวาย วิชาตาย สญฺญมฺปิ อกตฺวา นิสีทิตุํ นาม อยุตฺต’’นฺติ ทณฺฑทีปิกา คาหาเปตฺวา อุณฺโหทกาทีนิปิ คาหาเปตฺวา ทาสีหิ สทฺธิํ คนฺตฺวา วฬวาย วิชาตปริหารํ การาเปสิํ, ‘‘เอตฺถ เม โก โทโส’’ติ? ‘‘อยฺย, อิธ โทโส นตฺถิ, อมฺหากํ ธีตา ตว เคเห ทาสีหิปิ อกตฺตพฺพยุตฺตกํ กมฺมํ กโรติ, ตฺวํ กิํ เอตฺถ โทสํ ปสฺสสี’’ติ?

อยฺยา, อิธาปิ ตาว โทโส มา โหตุ, อิมิสฺสา ปน ปิตา อิธาคมนกาเล อิมํ โอวทนฺโต คุยฺเห ปฏิจฺฉนฺเน ทส โอวาเท อทาสิ, เตสํ อตฺถํ น ชานามิ, เตสํ เม อตฺถํ กเถตุฯ อิมิสฺสา ปน ปิตา ‘‘อนฺโตอคฺคิ พหิ น นีหริตพฺโพ’’ติ อาห, ‘‘สกฺกา นุ โข อมฺเหหิ อุภโต ปฏิวิสฺสกเคหานํ อคฺคิํ อทตฺวา วสิตุ’’นฺติ? ‘‘เอวํ กิร, อมฺมา’’ติฯ ‘‘ตาตา, มยฺหํ ปิตา น เอตํ สนฺธาย กเถสิฯ อิทํ ปน สนฺธาย กเถสิ – ‘อมฺม, ตว สสฺสุสสุรสามิกานํ อคุณํ ทิสฺวา พหิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ เคเห ฐตฺวา มา กเถสิฯ เอวรูโป หิ อคฺคิสทิโส อคฺคิ นาม นตฺถี’’’ติฯ

อยฺยา, เอตํ ตาว เอวํ โหตุ, อิมิสฺสา ปน ปิตา ‘‘พาหิรโต อคฺคิ น อนฺโต ปเวเสตพฺโพ’’ติ อาห, ‘‘กิํ สกฺกา อมฺเหหิ อนฺโต อคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต พาหิรโต อคฺคิํ อนาหริตุ’’นฺติ? ‘‘เอวํ กิร, อมฺมา’’ติฯ ตาตา, มยฺหํ ปิตา น เอตํ สนฺธาย กเถสิ, อิทํ ปน สนฺธาย กเถสิ – สเจ ปฏิวิสฺสกเคเหสุ อิตฺถิโย วา ปุริสา วา สสฺสุสสุรสามิกานํ อคุณํ กเถนฺติ, เตหิ กถิตํ อาหริตฺวา ‘‘อสุโก นาม ตุมฺหากํ เอวญฺจ เอวญฺจ อคุณํ กเถตี’’ติ ปุน มา กเถยฺยาสิฯ ‘‘เอเตน หิ อคฺคินา สทิโส อคฺคิ นาม นตฺถี’’ติฯ เอวํ อิมสฺมิมฺปิ การเณ สา นิทฺโทสาว อโหสิฯ ยถา จ เอตฺถ, เอวํ เสเสสุปิฯ

เตสุ ปน อยมธิปฺปาโย – ยมฺปิ หิ ตสฺสา ปิตรา ‘‘เย ททนฺติ, เตสํเยว ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ ‘‘ยาจิตกํ อุปกรณํ คเหตฺวา เย ปฏิเทนฺติ, เตสญฺเญว ทาตพฺพ’’นฺติ สนฺธาย วุตฺตํฯ

‘‘เย น เทนฺติ, เตสํ น ทาตพฺพ’’นฺติ อิทมฺปิ เย ยาจิตกํ คเหตฺวา น ปฏิเทนฺติ, เตสํ น ทาตพฺพนฺติ สนฺธาย วุตฺตํฯ

‘‘ททนฺตสฺสาปิ อททนฺตสฺสาปิ ทาตพฺพ’’นฺติ อิทํ ปน ทลิทฺเทสุ ญาติมิตฺเตสุ สมฺปตฺเตสุ เต ปฏิทาตุํ สกฺโกนฺตุ วา มา วา, เตสํ ทาตุเมว วฏฺฏตีติ สนฺธาย วุตฺตํฯ

‘‘สุขํ นิสีทิตพฺพ’’นฺติ อิทมฺปิ สสฺสุสสุรสามิเก ทิสฺวา วุฏฺฐาตพฺพฏฺฐาเน นิสีทิตุํ น วฏฺฏตีติ สนฺธาย วุตฺตํฯ

‘‘สุขํ ภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ อิทํ ปน สสฺสุสสุรสามิเกหิ ปุเรตรํ อภุญฺชิตฺวา เต ปริวิสิตฺวา สพฺเพหิ ลทฺธาลทฺธํ ญตฺวา ปจฺฉา สยํ ภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ สนฺธาย วุตฺตํฯ

‘‘สุขํ นิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ อิทมฺปิ สสฺสุสสุรสามิเกหิ ปุเรตรํ สยนํ อารุยฺห น นิปชฺชิตพฺพํ, เตสํ กตฺตพฺพยุตฺตกํ วตฺตปฏิวตฺตํ กตฺวา ปจฺฉา สยํ นิปชฺชิตุํ ยุตฺตนฺติ สนฺธาย วุตฺตํฯ

‘‘อคฺคิ ปริจริตพฺโพ’’ติ อิทํ ปน สสฺสุมฺปิ สสุรมฺปิ สามิกมฺปิ อคฺคิกฺขนฺธํ วิย อุรคราชานํ วิย จ กตฺวา ปสฺสิตุํ วฏฺฏตีติ สนฺธาย วุตฺตํฯ

‘‘อนฺโตเทวตา นมสฺสิตพฺพา’’ติ อิทมฺปิ สสฺสุญฺจ สสุรญฺจ สามิกญฺจ เทวตา วิย กตฺวา ทฏฺฐุํ วฏฺฏตีติ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอวํ เสฏฺฐิ อิเมสํ ทสโอวาทานํ อตฺถํ สุตฺวา ปฏิวจนํ อปสฺสนฺโต อโธมุโข นิสีทิฯ

อถ นํ กุฏุมฺพิกา ‘‘กิํ เสฏฺฐิ อญฺโญปิ อมฺหากํ ธีตุ โทโส อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘นตฺถิ, อยฺยา’’ติฯ ‘‘อถ กสฺมา นํ นิทฺโทสํ อการเณน เคหา นิกฺกฑฺฒาเปสี’’ติ เอวํ วุตฺเต วิสาขา อาห – ‘‘ตาตา, กิญฺจาปิ มยฺหํ สสุรสฺส วจเนน ปฐมเมว คมนํ น ยุตฺตํ, ปิตา ปน เม อาคมนกาเล มม โทสโสธนตฺถาย มํ ตุมฺหากํ หตฺเถ ฐเปสิ, ตุมฺเหหิ จ เม นิทฺโทสภาโว ญาโต, อิทานิ จ มยฺหํ คนฺตุํ ยุตฺต’’นฺติ ทาสิทาเส ‘‘ยานาทีหิ สชฺชาเปถา’’ติ อาณาเปสิฯ อถ นํ เสฏฺฐิ กุฏุมฺพิเก คเหตฺวา ‘‘อมฺม, มยา อชานิตฺวาว กถิตํ, ขมาหิ เม’’ติ อาหฯ ‘‘ตาต, ตุมฺหากํ ขมิตพฺพํ ตาว ขมามิ, อหํ ปน พุทฺธสาสเน อเวจฺจปฺปสนฺนสฺส กุลสฺส ธีตา, น มยํ วินา ภิกฺขุสงฺเฆน วตฺตาม, สเจ มม รุจิยา ภิกฺขุสงฺฆํ ปฏิชคฺคิตุํ ลภามิ, วสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘อมฺม, ตฺวํ ยถารุจิยา ตว สมเณ ปฏิชคฺคา’’ติ อาหฯ

วิสาขา ทสพลํ นิมนฺตาเปตฺวา ปุนทิวเส นิเวสนํ ปเวเสสิฯ นคฺคสมณาปิ สตฺถุ มิคารเสฏฺฐิโน เคหํ คมนภาวํ สุตฺวา คนฺตฺวา เคหํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิํสุฯ วิสาขา ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา ‘‘สพฺโพ สกฺกาโร ปฏิยาทิโต, สสุโร เม อาคนฺตฺวา ทสพลํ ปริวิสตู’’ติ สาสนํ เปเสสิฯ อถ นํ คนฺตุกามํ อาชีวกา ‘‘มา โข ตฺวํ, คหปติ, สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คจฺฉา’’ติ นิวาเรสุํฯ โส ‘‘สุณฺหา เม สยเมว ปริวิสตู’’ติ สาสนํ ปหิณิฯ สา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสิตฺวา นิฏฺฐิเต ภตฺตกิจฺเจ ปุน สาสนํ เปเสสิ – ‘‘สสุโร เม อาคนฺตฺวา ธมฺมกถํ สุณาตู’’ติฯ อถ นํ ‘‘อิทานิ อคมนํ นาม อติวิย อยุตฺต’’นฺติ ธมฺมํ โสตุกามตาย คจฺฉนฺตํ ปุน เต อาหํสุ – ‘‘เตน หิ สมณสฺส โคตมสฺส ธมฺมํ สุณนฺโต พหิสาณิยา นิสีทิตฺวา สุณาหี’’ติฯ ปุเรตรเมวสฺส คนฺตฺวา สาณิํ ปริกฺขิปิํสุฯ โส คนฺตฺวา พหิสาณิยํ นิสีทิฯ สตฺถา ‘‘ตฺวํ พหิสาณิยํ วา นิสีท, ปรกุฏฺเฏ วา ปรเสเล วา ปรจกฺกวาเฬ วา ปน นิสีท, อหํ พุทฺโธ นาม สกฺโกมิ ตํ มม สทฺทํ สาเวตุ’’นฺติ มหาชมฺพุํ ขนฺเธ คเหตฺวา จาเลนฺโต วิย อมตวสฺสํ วสฺเสนฺโต วิย จ ธมฺมํ เทเสตุํ อนุปุพฺพิํ กถํ อารภิฯ

สมฺมาสมฺพุทฺเธ จ ปน ธมฺมํ เทเสนฺเต ปุรโต ฐิตาปิ ปจฺฉโต ฐิตาปิ จกฺกวาฬสตํ จกฺกวาฬสหสฺสํ อติกฺกมิตฺวา ฐิตาปิ อกนิฏฺฐภวเน ฐิตาปิ ‘‘สตฺถา มมญฺเญว โอโลเกติ, มยฺหเมว ธมฺมํ เทเสตี’’ติ วทนฺติฯ สตฺถา หิ ตํ ตํ โอโลเกนฺโต วิย เตน เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต วิย จ อโหสิฯ จนฺทสมา กิร พุทฺธาฯ ยถา จนฺโท คคนมชฺเฌ ฐิโต ‘‘มยฺหํ อุปริ จนฺโท, มยฺหํ อุปริ จนฺโท’’ติ สพฺพสตฺตานํ ขายติ, เอวเมว ยตฺถ กตฺถจิ ฐิตานํ อภิมุเข ฐิตา วิย ขายนฺติฯ อิทํ กิร เตสํ อลงฺกตสีสํ ฉินฺทิตฺวา อญฺชิตอกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา หทยมํสํ อุปฺปาเฏตฺวา ปรสฺส ทาสตฺถาย ชาลิสทิเส ปุตฺเต กณฺหาชินาสทิสา ธีตโร มทฺทิสทิสา ปชาปติโย ปริจฺจชิตฺวา ทินฺนทานสฺส ผลํฯ

มิคารเสฏฺฐิปิ โข ตถาคเต ธมฺมเทสนํ วินิวตฺเตนฺเต พหิสาณิยํ นิสินฺโนว สหสฺส นยปฏิมณฺฑิเต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย อจลาย สทฺธาย สมนฺนาคโต ตีสุ รตเนสุ นิกฺกงฺโข หุตฺวา สาณิกณฺณํ อุกฺขิปิตฺวา อาคนฺตฺวา สุณฺหาย ถนํ มุเขน คเหตฺวา, ‘‘ตฺวํ เม อชฺชโต ปฏฺฐาย มาตา’’ติ ตํ มาตุฏฺฐาเน ฐเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย มิคารมาตา นาม ชาตาฯ ปจฺฉาภาเค ปุตฺตํ ลภิตฺวาปิ มิคาโรติสฺส นามมกาสิฯ

มหาเสฏฺฐิ สุณฺหาย ถนํ วิสฺสชฺเชตฺวา คนฺตฺวา ภควโต ทฺวีสุ ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ปาเท ปาณีหิ จ ปริสมฺพาหนฺโต มุเขน จ ปริจุมฺพนฺโต ‘‘มิคาโร อหํ, ภนฺเต, มิคาโร อหํ, ภนฺเต’’ติ ติกฺขตฺตุํ นามํ สาเวตฺวา, ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอตฺตกํ กาลํ ยตฺถ นาม ทฺวินฺนํ มหปฺผลนฺติ น ชานามิ, อิทานิ จ เม สุณิสํ นิสฺสาย ญาตํ, สพฺพา อปายทุกฺขา มุตฺโตมฺหิ, สุณิสา เม อิมํ เคหํ อาคจฺฉนฺตี มม อตฺถาย หิตาย สุขาย อาคตา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘โสหํ อชฺช ปชานามิ, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ;

อตฺถาย วต เม ภทฺทา, สุณิสา ฆรมาคตา’’ติฯ

วิสาขา ปุนทิวสตฺถายปิ สตฺถารํ นิมนฺเตสิฯ อถสฺสา ปุนทิวเสปิ สสฺสุ โสตาปตฺติผลํ ปตฺตาฯ ตโต ปฏฺฐาย ตํ เคหํ สาสนสฺส วิวฏทฺวารํ อโหสิฯ ตโต เสฏฺฐิ จินฺเตสิ – ‘‘พหูปการา เม สุณิสา ปสนฺนาการมสฺสา กริสฺสามิ, เอติสฺสา ภาริยํ ปสาธนํ นิจฺจกาลํ ปสาเธตุํ น สกฺกา, สลฺลหุกมสฺสา ทิวา จ รตฺโต จ สพฺพอิริยาปเถสุ ปสาธนโยคฺคํ ปสาธนํ กาเรสฺสามี’’ติ สตสหสฺสคฺฆนกํ ฆนมฏฺฐกํ นาม ปสาธนํ กาเรตฺวา ตสฺมิํ นิฏฺฐิเต พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา สกฺกจฺจํ โภเชตฺวา วิสาขํ โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ นฺหาเปตฺวา สตฺถุ สมฺมุเข ฐเปตฺวา ปสาเธตฺวา สตฺถารํ วนฺทาเปสิฯ สตฺถา อนุโมทนํ กตฺวา วิหารเมว คโตฯ วิสาขาปิ ตโต ปฏฺฐาย ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺตี สตฺถุ สนฺติกา อฏฺฐ วเร (มหาว. 350) ลภิตฺวา คคนตเล จนฺทเลขา วิย ปญฺญายมานา ปุตฺตธีตาหิ วุฑฺฒิํ ปาปุณิฯ ตสฺสา กิร ทส ปุตฺตา ทส ธีตโร จ อเหสุํฯ เตสุ เอเกกสฺส ทส ทส ปุตฺตา ทส ทส ธีตโร อเหสุํฯ เตสุ เตสุปิ เอเกกสฺส ทส ทส ปุตฺตา ทส ทส ธีตโร จาติ เอวมสฺสา ปุตฺตนตฺตปนตฺตสนฺตานวเสน ปวตฺตานิ วีสาธิกานิ จตฺตาริ สตานิ อฏฺฐ จ ปาณสหสฺสานิ อเหสุํฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘วิสาขา วีสติ ปุตฺตา, นตฺตา จ จตุโร สตา;

ปนตฺตา อฏฺฐสหสฺสา, ชมฺพุทีเป สุปากฏา’’ติฯ

อายุ วีสวสฺสสตํ อโหสิ, สีเส เอกมฺปิ ปลิตํ นาม นาโหสิ, นิจฺจํ โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา วิย อโหสิฯ ตํ ปุตฺตนตฺตปนตฺตปริวารํ วิหารํ คจฺฉนฺติํ ทิสฺวา, ‘‘กตมา เอตฺถ วิสาขา’’ติ ปริปุจฺฉิตาโร โหนฺติ? เย นํ คจฺฉนฺติํ ปสฺสนฺติ, ‘‘อิทานิ โถกํ คจฺฉตุ, คจฺฉมานาว โน, อยฺยา โสภตี’’ติ, จินฺเตนฺติฯ เย นํ ฐิตํ นิสินฺนํ นิปนฺนํ ปสฺสนฺติ, ‘‘อิทานิ โถกํ นิปชฺชตุ, นิปนฺนาว โน, อยฺยา, โสภตี’’ติ จินฺเตนฺติฯ อิติ สา ‘‘จตูสุ อิริยาปเถสุ อสุกอิริยาปเถน นาม น โสภตี’’ติ วตฺตพฺพา น โหติฯ ปญฺจนฺนํ โข ปน หตฺถีนํ พลํ ธาเรติฯ ราชา ‘‘วิสาขา กิร ปญฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรตี’’ติ สุตฺวา ตสฺสา วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา อาคมนเวลาย ถามํ วีมํสิตุกาโม หตฺถิํ วิสฺสชฺชาเปสิ, โส โสณฺฑํ อุกฺขิปิตฺวา วิสาขาภิมุโข อคมาสิฯ ตสฺสา ปริวาริตฺถิโย ปญฺจสตา เอกจฺจา ปลายิํสุ, เอกจฺจา น ปริสฺสชฺชิตฺวา ‘‘กิํ อิท’’นฺติ วุตฺเต – ‘‘ราชา กิร เต, อยฺเย, พลํ วีมํสิตุกาโม หตฺถิํ วิสฺสชฺชาเปสี’’ติ วทิํสุฯ วิสาขา อิมํ ทิสฺวา, ‘‘กิํ ปลายิเตน, กถํ นุ โข ตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘สเจ ตํ ทฬฺหํ คณฺหิสฺสามิ, วินสฺเสยฺยา’’ติ ทฺวีหิ องฺคุลีหิ โสณฺฑาย คเหตฺวา ปฏิปณาเมสิฯ หตฺถี อตฺตานํ สนฺธาเรตฺวา ฐาตุํ นาสกฺขิ, ราชงฺคเณ อุกฺกุฏิโก หุตฺวา ปติโตฯ มหาชโน สาธุการํ อทาสิฯ สาปิ สปริวารา โสตฺถินา เคหํ อคมาสิฯ

เตน โข ปน สมเยน สาวตฺถิยํ วิสาขา มิคารมาตา พหุปุตฺตา โหติ พหุนตฺตา อโรคปุตฺตา อโรคนตฺตา อภิมงฺคลสมฺมตา, ตาวตเกสุ ปุตฺตนตฺเตสุ เอโกปิ อนฺตรา มรณํ ปตฺโต นาม นาโหสิฯ สาวตฺถิวาสิโน มงฺคเลสุ ฉเณสุ วิสาขํ ปฐมํ นิมนฺเตตฺวา โภเชนฺติฯ อเถกสฺมิํ อุสฺสวทิวเส มหาชเน มณฺฑิตปสาธิเต ธมฺมสฺสวนาย วิหารํ คจฺฉนฺเต วิสาขาปิ นิมนฺติตฏฺฐาเน ภุญฺชิตฺวา มหาลตาปสาธนํ ปสาเธตฺวา มหาชเนน สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา อาภรณานิ โอมุญฺจิตฺวา อุตฺตราสงฺเคน ภณฺฑิกํ พนฺธิตฺวา ทาสิยา อทาสิฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘เตน โข ปน สมเยน สาวตฺถิยํ อุสฺสโว โหติ, มนุสฺสา อลงฺกตปฏิยตฺตา อารามํ คจฺฉนฺติ, วิสาขาปิ มิคารมาตา อลงฺกตปฏิยตฺตา วิหารํ คจฺฉติฯ อถ โข วิสาขา มิคารมาตา อาภรณานิ โอมุญฺจิตฺวา อุตฺตราสงฺเคน ภณฺฑิกํ พนฺธิตฺวา ทาสิยา อทาสิ ‘หนฺท เช อิมํ ภณฺฑิกํ คณฺหาหี’’’ติ (ปาจิ. 503)ฯ

สา กิร วิหารํ คจฺฉนฺตี จินฺเตสิ – ‘‘เอวรูปํ มหคฺฆํ ปสาธนํ สีเส ปฏิมุกฺกํ ยาว ปาทปิฏฺฐิํ อลงฺการํ อลงฺกริตฺวา วิหารํ ปวิสิตุํ อยุตฺต’’นฺติ นํ โอมุญฺจิตฺวา ภณฺฑิกํ กตฺวา อตฺตโน ปุญฺเญเนว นิพฺพตฺตาย ปญฺจหตฺถิถามธราย ทาสิยา หตฺเถ อทาสิฯ สา เอว กิร ตํ คณฺหิตุํ สกฺโกติฯ เตน นํ อาห – ‘‘อมฺม, อิมํ ปสาธนํ คณฺห, สตฺถุสนฺติกา นิวตฺตนกาเล ปสาเธสฺสามิ น’’นฺติฯ ตํ ปน ทตฺวา ฆนมฏฺฐกํ ปสาธนํ ปสาเธตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ อสฺโสสิ, ธมฺมสฺสวนาวสาเน ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อุฏฺฐาย ปกฺกามิฯ สาปิสฺสา ทาสี ตํ ปสาธนํ ปมุฏฺฐาฯ ธมฺมํ สุตฺวา ปน ปกฺกนฺตาย ปริสาย สเจ กิญฺจิ ปมุฏฺฐํ โหติ, ตํ อานนฺทตฺเถโร ปฏิสาเมติฯ อิติ โส ตํ ทิวสํ มหาลตาปสาธนํ ทิสฺวา สตฺถุ อาโรเจสิ – ‘‘ภนฺเต, วิสาขา ปสาธนํ ปมุสฺสิตฺวา คตา’’ติฯ ‘‘เอกมนฺตํ ฐเปหิ, อานนฺทา’’ติฯ เถโร ตํ อุกฺขิปิตฺวา โสปานปสฺเส ลคฺเคตฺวา ฐเปสิฯ

วิสาขาปิ สุปฺปิยาย สทฺธิํ ‘‘อาคนฺตุกคมิกคิลานาทีนํ กตฺตพฺพยุตฺตกํ ชานิสฺสามี’’ติ อนฺโตวิหาเร วิจริฯ ตา ปน อุปาสิกาโย อนฺโตวิหาเร ทิสฺวา สปฺปิมธุเตลาทีหิ อตฺถิกา ปกติยาว ทหรา จ สามเณรา จ ถาลกาทีนิ คเหตฺวา อุปสงฺกมนฺติฯ ตสฺมิมฺปิ ทิวเส ตเถว กริํสุฯ อเถกํ คิลานํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา สุปฺปิยา (มหาว. 280) ‘‘เกนตฺโถ อยฺยสฺสา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปฏิจฺฉาทนีเยนา’’ติ วุตฺเต โหตุ, อยฺย, เปเสสฺสามีติ ทุติยทิวเส กปฺปิยมํสํ อลภนฺตี อตฺตโน อูรุมํเสน กตฺตพฺพกิจฺจํ กตฺวา ปุน สตฺถริ ปสาเทน ปากติกสรีราว อโหสิฯ วิสาขาปิ คิลาเน จ ทหเร จ สามเณเร จ โอโลเกตฺวา อญฺเญน ทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา วิหารูปจาเร ฐิตา, ‘‘อมฺม, ปสาธนํ อาหร ปสาเธสฺสามี’’ติ อาหฯ ตสฺมิํ ขเณ สา ทาสี ปมุสฺสิตฺวา นิกฺขนฺตภาวํ ญตฺวา, ‘‘อยฺเย, ปมุฏฺฐามฺหี’’ติ อาหฯ

‘‘เตน หิ คนฺตฺวา คณฺหิตฺวา เอหิ, สเจ ปน มยฺหํ อยฺเยน อานนฺทตฺเถเรน อุกฺขิปิตฺวา อญฺญสฺมิํ ฐาเน ฐปิตํ โหติ, มา อาหเรยฺยาสิ, อยฺยสฺเสว ตํ มยา ปริจฺจตฺต’’นฺติฯ ชานาติ กิร สา ‘‘กุลมนุสฺสานํ ปมุฏฺฐภณฺฑกํ เถโร ปฏิสาเมตี’’ติ; ตสฺมา เอวมาหฯ เถโรปิ ตํ ทาสิํ ทิสฺวาว ‘‘กิมตฺถํ อาคตาสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อยฺยาย เม ปสาธนํ ปมุสฺสิตฺวา อาคตามฺหี’’ติ วุตฺเต, ‘‘เอตสฺมิํ เม โสปานปสฺเส ฐปิตํ, คจฺฉ นํ คณฺหาหี’’ติ อาหฯ สา, ‘‘อยฺย, ตุมฺหากํ หตฺเถน อามฏฺฐภณฺฑกํ มยฺหํ อยฺยาย อนาหาริยํ กต’’นฺติ วตฺวา ตุจฺฉหตฺถาว คนฺตฺวา, ‘‘กิํ, อมฺมา’’ติ วิสาขาย ปุฏฺฐา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ ‘‘อมฺม , นาหํ มม อยฺเยน อามฏฺฐภณฺฑํ ปิลนฺธิสฺสามิ, ปริจฺจตฺตํ มยาฯ อยฺยานํ ปน ปฏิชคฺคิตุํ ทุกฺขํ, ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา กปฺปิยภณฺฑํ อุปเนสฺสามิ, คจฺฉ, ตํ อาหราหี’’ติฯ สา คนฺตฺวา อาหริฯ วิสาขา ตํ อปิลนฺธิตฺวาว กมฺมาเร ปกฺโกสาเปตฺวา อคฺฆาเปสิฯ เตหิ ‘‘นว โกฏิโย อคฺฆติ, หตฺถการาปณิยํ ปนสฺส สตสหสฺส’’นฺติ วุตฺเต ปสาธนํ ยาเน ฐปาเปตฺวา ‘‘เตน หิ ตํ วิกฺกิณถา’’ติ อาหฯ ภตฺตกํ ธนํ ทตฺวา คณฺหิํตุ น โกจิ สกฺขิสฺสติฯ ตญฺหิ ปสาธนํ ปสาเธตุํ อนุจฺฉวิกา อิตฺถิโย นาม ทุลฺลภาฯ ปถวิมณฺฑลสฺมิญฺหิ ติสฺโสว อิตฺถิโย มหาลตาปสาธนํ ลภิํสุ วิสาขา มหาอุปาสิกา, พนฺธุลมลฺลเสนาปติสฺส ภริยา, มลฺลิกา, พาราณสีเสฏฺฐิโน ธีตาติฯ

ตสฺมา วิสาขา สยเมว ตสฺส มูลํ ทตฺวา สตสหสฺสาธิกา นว โกฏิโย สกเฏ อาโรเปตฺวา วิหารํ เนตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ อยฺเยน อานนฺทตฺเถเรน มม ปสาธนํ หตฺเถน อามฏฺฐํ, เตน อามฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย น สกฺกา ตํ มยา ปิลนฺธิตุํฯ ตํ ปน วิสฺสชฺเชตฺวา กปฺปิยํ อุปเนสฺสามีติ วิกฺกิณาเปนฺตี อญฺญํ ตํ คณฺหิตุํ สมตฺถํ อทิสฺวา อหเมว ตสฺส มูลํ คาหาเปตฺวา อาคตา, จตูสุ ปจฺจเยสุ กตรปจฺจเยน อุปเนสฺสามิ, ภนฺเต’’ติฯ ปาจีนทฺวาเร สงฺฆสฺส วสนฏฺฐานํ กาตุํ เต ยุตฺตํ วิสาเขติ ‘‘ยุตฺตํ, ภนฺเต’’ติ วิสาขา ตุฏฺฐมานสา นวโกฏีหิ ภูมิเมว คณฺหิฯ อปราหิ นวโกฏีหิ วิหารํ กาตุํ อารภิฯ

อเถกทิวสํ สตฺถา ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺโต เทวโลกา จวิตฺวา ภทฺทิยนคเร เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺตสฺส ภทฺทิยสฺส นาม เสฏฺฐิปุตฺตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ ทิสฺวา อนาถปิณฺฑิกสฺส เคเห ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา อุตฺตรทฺวาราภิมุโข อโหสิฯ ปกติยา หิ สตฺถา วิสาขาย เคเห ภิกฺขํ คณฺหิตฺวา ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา เชตวเน วสติฯ อนาถปิณฺฑิกสฺส เคเห ภิกฺขํ คเหตฺวา ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ปุพฺพาราเม วสติฯ อุตฺตรทฺวารํ สนฺธาย คจฺฉนฺตํเยว ภควนฺตํ ทิสฺวา, ‘‘จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’’ติ ชานนฺติฯ วิสาขาปิ ตํ ทิวสํ ‘‘สตฺถา อุตฺตรทฺวาราภิมุโข คโต’’ติ สุตฺวา เวเคน คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘จาริกํ คนฺตุกามตฺถ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อาม, วิสาเข’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, เอตฺตกํ ธนํ ปริจฺจชิตฺวา ตุมฺหากํ วิหารํ กาเรมิ, นิวตฺตถ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อนิวตฺตคมนํ อิทํ วิสาเข’’ติฯ สา ‘‘อทฺธา เหตุสมฺปนฺนํ กญฺจิ ปสฺสิสฺสติ ภควา’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, มยฺหํ กตากตวิชานนกํ เอกํ ภิกฺขุํ นิวตฺเตตฺวา คจฺฉถา’’ติ อาหฯ ‘‘ยํ รุจฺจสิ, ตสฺส ปตฺตํ คณฺห วิสาเข’’ติ อาหฯ สา กิญฺจาปิ อานนฺทตฺเถรํ ปิยายติ, ‘‘มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร อิทฺธิมา, เอตํ เม นิสฺสาย กมฺมํ ลหุํ นิปฺผชฺชิสฺสตี’’ติ ปน จินฺเตตฺวา เถรสฺส ปตฺตํ คณฺหิฯ เถโร สตฺถารํ โอโลเกสิฯ สตฺถา ‘‘ตว ปริวาเร ปญฺจสเต ภิกฺขู คเหตฺวา นิวตฺต โมคฺคลฺลานา’’ติ อาหฯ โส ตถา อกาสิฯ ตสฺสานุภาเวน ปญฺญาสสฏฺฐิโยชนานิปิ รุกฺขตฺถาย จ ปาสาณตฺถาย จ คตา มนุสฺสา มหนฺเต มหนฺเต รุกฺเข จ ปาสาเณ จ คเหตฺวา ตํ ทิวสเมว อาคจฺฉนฺติ, เนว สกเฏ รุกฺขปาสาเณ อาโรเปนฺตา กิลมนฺติ, น อกฺโข ภิชฺชติฯ น จิรสฺเสว ทฺเวภูมิกํ ปาสาทํ กริํสุฯ เหฏฺฐาภูมิยํ ปญฺจ คพฺภสตานิ, อุปริภูมิยํ ปญฺจ คพฺภสตานีติ คพฺภสหสฺสปฏิมณฺฑิโต ปาสาโท อโหสิฯ อฏฺฐกรีเส ปริสุทฺเธ ภูมิภาเค ปาสาทํ การาเปสิ, ‘‘สุทฺธปาสาโท ปน น โสภตี’’ติ ตํ ปริวาเรตฺวา ปญฺจ ปธานเวตฺตเคหสตานิ, ปญฺจ จูฬปาสาทสตานิ, ปญฺจ ทีฆมาฬกสตานิ การาเปสิฯ

อถ สตฺถา นวหิ มาเสหิ จาริกํ จริตฺวา ปุน สาวตฺถิํ อคมาสิฯ วิสาขายปิ ปาสาเท กมฺมํ นวหิ มาเสหิ นิฏฺฐิตํฯ ปาสาทกูฏํ ฆนโกฏฺฏิตรตฺตสุวณฺเณเนว สฏฺฐิอุทกฆฏคณฺหนกํ การาเปสิฯ ‘‘สตฺถา เชตวนวิหารํ คจฺฉตี’’ติ จ สุตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา สตฺถารํ อตฺตโน วิหารํ เนตฺวา ปฏิญฺญํ คณฺหิ, ‘‘ภนฺเต, อิมํ จตุมาสํ ภิกฺขุสงฺฆํ คเหตฺวา อิเธว วสถ, ปาสาทมหํ กริสฺสามี’’ติฯ สตฺถา อธิวาเสสิฯ

สา ตโต ปฏฺฐาย พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส วิหาเร เอว ทานํ เทติฯ อถสฺสา เอกา สหายิกา สตสหสฺสคฺฆนกํ เอกํ วตฺถํ อาทาย อาคนฺตฺวา, ‘‘สหายิเก อหํ อิมํ วตฺถํ ตว ปาสาเท ภูมตฺถรณสงฺเขเปน อตฺถริตุกามา, อตฺถรณฏฺฐานํ เม อาจิกฺขถา’’ติ อาหฯ ‘‘สาธุ สหายิเก, สเจ ตฺยาหํ ‘โอกาโส นตฺถี’ติ วกฺขามิ, ตฺวํ ‘เม โอกาสํ อทาตุกามา’ติ มญฺญิสฺสสิ, สยเมว ปาสาทสฺส ทฺเว ภูมิโย คพฺภสหสฺสญฺจ โอโลเกตฺวา อตฺถรณฏฺฐานํ ชานาหี’’ติ อาหฯ สา สตสหสฺสคฺฆนกํ วตฺถํ คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ วิจรนฺตี ตโต อปฺปตรมูลํ วตฺถํ อทิสฺวา ‘‘นาหํ อิมสฺมิํ ปาสาเท ปุญฺญภาคํ ลภามี’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺตา เอกสฺมิํ ฐาเน โรทนฺตี อฏฺฐาสิฯ อถ นํ อานนฺทตฺเถโร ทิสฺวา, ‘‘กสฺมา โรทสี’’ติ ปุจฺฉิฯ สา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ เถโร ‘‘มา จินฺตยิ, อหํ เต อตฺถรณฏฺฐานํ อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ วตฺวา, ‘‘โสปานปาทมูเล ปาทโธวนฏฺฐาเน อิมํ ปาทปุญฺฉนกํ กตฺวา อตฺถราหิ, ภิกฺขู ปาเท โธวิตฺวา ปฐมํ เอตฺถ ปาทํ ปุญฺฉิตฺวา อนฺโต ปวิสิสฺสนฺติ, เอวํ เต มหปฺผลํ ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ วิสาขาย กิเรตํ อสลฺลกฺขิตฏฺฐานํฯ

วิสาขา จตฺตาโร มาเส อนฺโตวิหาเร พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ อทาสิ, อวสานทิวเส ภิกฺขุสงฺฆสฺส จีวรสาฏเก อทาสิฯ สงฺฆนวเกน ลทฺธจีวรสาฏกา สหสฺสคฺฆนกา โหนฺติฯ สพฺเพสํ ปตฺตานิ ปูเรตฺวา เภสชฺชํ อทาสิฯ ทานปริจฺจาเค นว โกฏิโย อคมํสุฯ อิติ วิหารสฺส ภูมิคฺคหเณ นว โกฏิโย, วิหารสฺส การาปเน นว, วิหารมเห นวาติ สพฺพาปิ สตฺตวีสติ โกฏิโย สา พุทฺธสาสเน ปริจฺจชิฯ อิตฺถิภาเว ฐตฺวา มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส เคเห วสมานาย เอวรูโป มหาปริจฺจาโค นาม อญฺญิสฺสา นตฺถิฯ สา วิหารมหสฺส นิฏฺฐิตทิวเส วฑฺฒมานกจฺฉายาย ปุตฺตนตฺตปนตฺตปริวุตา ‘‘ยํ ยํ มยา ปุพฺเพ ปตฺถิตํ, สพฺพเมว มตฺถกํ ปตฺต’’นฺติ ปาสาทํ อนุปริยายนฺตี ปญฺจหิ คาถาหิ มธุรสทฺเทน อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –

‘‘กทาหํ ปาสาทํ รมฺมํ, สุธามตฺติกเลปนํ;

วิหารทานํ ทสฺสามิ, สงฺกปฺโป มยฺห ปูริโตฯ

‘‘กทาหํ มญฺจปีฐญฺจ, ภิสิพิมฺโพหนานิ จ;

เสนาสนภณฺฑํ ทสฺสามิ, สงฺกปฺโป มยฺห ปูริโตฯ

‘‘กทาหํ สลากภตฺตํ, สุจิํ มํสูปเสจนํ;

โภชนทานํ ทสฺสามิ, สงฺกปฺโป มยฺห ปูริโตฯ

‘‘กทาหํ กาสิกํ วตฺถํ, โขมกปฺปาสิกานิ จ;

จีวรทานํ ทสฺสามิ, สงฺกปฺโป มยฺห ปูริโตฯ

‘‘กทาหํ สปฺปินวนีตํ, มธุเตลญฺจ ผาณิตํ;

เภสชฺชทานํ ทสฺสามิ, สงฺกปฺโป มยฺห ปูริโต’’ติฯ

ภิกฺขู ตสฺสา สทฺทํ สุตฺวา สตฺถุ อาโรจยิํสุ – ‘‘ภนฺเต, อมฺเหหิ เอตฺตเก อทฺธาเน วิสาขาย คายนํ นาม น ทิฏฺฐปุพฺพํ, สา อชฺช ปุตฺตนตฺตปนตฺตปริวุตา คายมานา ปาสาทํ อนุปริยายติ, กิํ นุ ขฺวสฺสา ปิตฺตํ วา กุปิตํ, อุทาหุ อุมฺมตฺติกา ชาตา’’ติ? สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, มยฺหํ ธีตา คายติ, อตฺตโน ปนสฺสา อชฺฌาสโย ปริปุณฺโณ, สา ‘ปตฺถิตปตฺถนา เม มตฺถกํ ปตฺตา’ติ ตุฏฺฐมานสา อุทานํ อุทาเนนฺตี วิจรตี’’ติ วตฺวา ‘‘กทา ปน, ภนฺเต, ตาย ปตฺถนา ปตฺถิตา’’ติ? ‘‘สุณิสฺสถ, ภิกฺขเว’’ติฯ ‘‘สุณิสฺสาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต อตีตํ อาหริ –

‘‘อตีเต , ภิกฺขเว, อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก ปทุมุตฺตโร นาม พุทฺโธ โลเก นิพฺพตฺติฯ ตสฺส วสฺสสตสหสฺสํ อายุ อโหสิ, ขีณาสวานํ สตสหสฺสปริวาโร, นครํ หํสวตี นาม, ปิตา สุนนฺโท นาม ราชา, มาตา สุชาตา นาม เทวี, ตสฺส อคฺคอุปฏฺฐายิกา เอกา อุปาสิกา อฏฺฐ วเร ยาจิตฺวา มาตุฏฺฐาเน ฐตฺวา สตฺถารํ จตูหิ ปจฺจเยหิ ปฏิชคฺคนฺตี สายํปาตํ อุปฏฺฐานํ คจฺฉติฯ ตสฺสา เอกา สหายิกา ตาย สทฺธิํ วิหารํ นิพทฺธํ คจฺฉติฯ สา ตสฺสา สตฺถารา สทฺธิํ วิสฺสาเสน กถนญฺจ วลฺลภภาวญฺจ ทิสฺวา, ‘กิํ นุ โข กตฺวา เอวํ พุทฺธานํ วลฺลตา โหตี’ติ จินฺเตตฺวา สตฺถารํ ปุจฺฉิ – ‘ภนฺเต, เอสา อิตฺถี ตุมฺหากํ กิํ โหตี’’’ติ? ‘‘อุปฏฺฐายิกานํ อคฺคา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, กิํ กตฺวา อุปฏฺฐายิกานํ อคฺคา โหตี’’ติ? ‘‘กปฺปสตสหสฺสํ ปตฺถนํ ปตฺเถตฺวา’’ติฯ ‘‘อิทานิ ปตฺเถตฺวา ลทฺธุํ สกฺกา, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อาม, สกฺกา’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, ภิกฺขุสตสหสฺเสน สทฺธิํ สตฺตาหํ มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ อาหฯ สตฺถา อธิวาเสสิฯ

สา สตฺตาหํ ทานํ ทตฺวา โอสานทิวเส จีวรสาฏเก ทตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, นาหํ อิมสฺส ทานสฺส ผเลน เทวิสฺสริยาทีนํ อญฺญตรํ ปตฺเถมิ, ตุมฺหาทิสสฺส ปเนกสฺส พุทฺธสฺส สนฺติเก อฏฺฐ วเร ลภิตฺวา มาตุฏฺฐาเน ฐตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ ปฏิชคฺคิตุํ สมตฺถานํ อคฺคา ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ สตฺถา ‘‘สมิชฺฌิสฺสติ นุ โข อิมิสฺสา ปตฺถนา’’ติ อนาคตํ อาวชฺเชนฺโต กปฺปสตสหสฺสํ โอโลเกตฺวา ‘‘กปฺปสตสหสฺสปริโยสาเน โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตทา ตฺวํ วิสาขา นาม อุปาสิกา หุตฺวา ตสฺส สนฺติเก อฏฺฐ วเร ลภิตฺวา มาตุฏฺฐาเน ฐตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ ปฏิชคฺคนฺตีนํ อุปฏฺฐายิกานํ อคฺคา ภวิสฺสสี’’ติ อาหฯ ตสฺสา สา สมฺปตฺติ สฺเวว ลทฺธพฺพา วิย อโหสิฯ

สา ยาวตายุกํ ปุญฺญํ กตฺวา ตโต จุตา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตี กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล กิกิสฺส กาสิรญฺโญ สตฺตนฺนํ ธีตานํ กนิฏฺฐา สงฺฆทาสี นาม หุตฺวา ปรกุลํ อคนฺตฺวา ตาหิ เชฏฺฐภคินีหิ สทฺธิํ ทีฆรตฺตํ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทมูเลปิ ‘‘อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส มาตุฏฺฐาเน ฐตฺวา จตุปจฺจยทายิกานํ อคฺคา ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิฯ สา ตโต ปฏฺฐาย ปน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตี อิมสฺมิํ อตฺตภาเว เมณฺฑกเสฏฺฐิปุตฺตสฺส ธนญฺจยเสฏฺฐิโน ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺตาฯ มยฺหํ สาสเน พหูนิ ปุญฺญานิ อกาสิฯ อิติ โข, ภิกฺขเว, ‘‘น มยฺหํ ธีตา คายติ, ปตฺถิตปตฺถนาย ปน นิปฺผตฺติํ ทิสฺวา อุทานํ อุทาเนตี’’ติ วตฺวา สตฺถา ธมฺมํ เทเสนฺโต, ‘‘ภิกฺขเว, ยถา นาม เฉโก มาลากาโร นานาปุปฺผานํ มหนฺตํ ราสิํ กตฺวา นานปฺปกาเร มาลาคุเณ กโรติ, เอวเมว วิสาขาย นานปฺปการานิ ปุญฺญานิ กาตุํ จิตฺตํ นมตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[53]

‘‘ยถาปิ ปุปฺผราสิมฺหา, กยิรา มาลาคุเณ พหู;

เอวํ ชาเตน มจฺเจน, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุ’’นฺติฯ

ตตฺถ ปุปฺผราสิมฺหาติ นานปฺปการานํ ปุปฺผานํ ราสิมฺหาฯ กยิราติ กเรยฺยฯ มาลาคุเณ พหูติ เอกโต วณฺฏิกมาลาทิเภทา นานปฺปการา มาลาวิกติโยฯ มจฺเจนาติ มริตพฺพสภาวตาย ‘‘มจฺโจ’’ติ ลทฺธนาเมน สตฺเตน จีวรทานาทิเภทํ พหุํ กุสลํ กตฺตพฺพํฯ ตตฺถ ปุปฺผราสิคฺคหณํ พหุปุปฺผทสฺสนตฺถํฯ

สเจ หิ อปฺปานิ ปุปฺผานิ โหนฺติ, มาลากาโร จ เฉโก เนว พหู มาลาคุเณ กาตุํ สกฺโกติ, อเฉโก ปน อปฺเปสุ พหูสุปิ ปุปฺเผสุ น สกฺโกติเยวฯ พหูสุ ปน ปุปฺเผสุ สติ เฉโก มาลากาโร ทกฺโข กุสโล พหู มาลาคุเณ กโรติ, เอวเมว สเจ เอกจฺจสฺส สทฺธา มนฺทา โหติ, โภคา จ พหู สํวิชฺชนฺติ, เนว สกฺโกติ พหูนิ กุสลานิ กาตุํ, มนฺทาย จ ปน สทฺธาย มนฺเทสุ จ ปน โภเคสุ น สกฺโกติฯ อุฬาราย จ ปน สทฺธาย มนฺเทสุ จ โภเคสุ น สกฺโกติเยวฯ อุฬาราย จ ปน สทฺธาย อุฬาเรสุ จ โภเคสุ สติ สกฺโกติฯ ตถารูปา จ วิสาขา อุปาสิกาฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘ยถาปิ…เป.… กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุ’’นฺติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ มหาชนสฺส สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา ชาตาติฯ

วิสาขาวตฺถุ อฏฺฐมํ

9. อานนฺทตฺเถรปญฺหาวตฺถุ

น ปุปฺผคนฺโธ ปฏิวาตเมตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต อานนฺทตฺเถรสฺส ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต กเถสิฯ

เถโร กิร สายนฺหสมเย ปฏิสลฺลีโน จินฺเตสิ – ‘‘ภควตา มูลคนฺโธ, สารคนฺโธ, ปุปฺผคนฺโธติ ตโย อุตฺตมคนฺธา วุตฺตา, เตสํ อนุวาตเมว คนฺโธ คจฺฉติ, โน ปฏิวาตํฯ อตฺถิ นุ โข ตํ คนฺธชาตํ, ยสฺส ปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉตี’’ติฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘กิํ มยฺหํ อตฺตนา วินิจฺฉิเตน, สตฺถารํเยว ปุจฺฉิสฺสามี’’ติฯ โส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘อถ โข อายสฺมา อานนฺโท สายนฺหสมเย ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ , อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘ตีณิมานิ, ภนฺเต, คนฺธชาตานิ, เยสํ อนุวาตเมว คนฺโธ คจฺฉติ, โน ปฏิวาตํฯ