อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา มาลากาโร ปุปฺผารามํ ปวิสิตฺวา ‘‘ปุปฺผานิ ปจินิสฺสามี’’ติ ตโต ปุปฺผานิ คเหตฺวา อญฺญมญฺญํ วา คจฺฉํ ปตฺเถนฺโต สกเล ปุปฺผาราเม มนํ เปเสติ, ‘‘อิโต จิโต จ ปุปฺผานิ ปจินิสฺสามี’’ติ ตโต ปุปฺผานิ อคฺคเหตฺวา อญฺญตฺถ มนํ เปเสสิ, ตเมว คจฺฉํ ปจินนฺโต ปมาทมาปชฺชติ, เอวเมว เอกจฺโจ ปุปฺผารามสทิสํ ปญฺจกามคุณมชฺฌํ โอตริตฺวา มโนรมํ รูปํ ลภิตฺวา มโนรมานํ สทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพานํ อญฺญตรํ ปตฺเถติฯ อญฺโญ เตสุ วา อญฺญตรํ ลภิตฺวา อญฺญตรํ ปตฺเถติ , รูปเมว วา ลภิตฺวา อญฺญํ อปตฺเถนฺโต ตเมว อสฺสาเทติ, สทฺทาทีสุ วา อญฺญตรํฯ เอเสว นโย โคมหิํสทาสิทาสเขตฺตวตฺถุคามนิคมชนปทาทีสุ, ปพฺพชิตานมฺปิ ปริเวณวิหารปตฺตจีวราทีสูติ เอวํ ปญฺจกามคุณสงฺขาตานิ ปุปฺผานิ เอว ปจินนฺตํ สมฺปตฺเต วา อสมฺปตฺเต วา กามคุเณ พฺยาสตฺตมนสํ นรํฯ สุตฺตํ คามนฺติ คามสฺส เคหภิตฺติอาทีนํ ปน สุปนวเสน สุปนํ นาม นตฺถิ, สตฺตานํ ปน สุตฺตปมตฺตตํ อุปาทาย สุตฺโต นาม โหติฯ เอวํ สุตฺตํ คามํ ทฺเว ตีณิ โยชนานิ อายตคมฺภีโร มโหโฆว มจฺจุ อาทาย คจฺฉติฯ ยถา โส มโหโฆ อิตฺถิปุริสโคมหิํสกุกฺกุฏาทีสุ กิญฺจิ อนวเสเสตฺวา สพฺพํ ตํ คามํ สมุทฺทํ ปาเปตฺวา มจฺฉกจฺฉปภกฺขํ กโรติ, เอวเมว พฺยาสตฺตมนสํ นรํ มจฺจุ อาทาย ชีวิตินฺทฺริยมสฺส ฉินฺทิตฺวา จตูสุ อปายสมุทฺเทสุ นิมุชฺชาเปตีติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปตฺตาฯ มหาชนสฺส สาตฺถิกา เทสนา ชาตาติฯ

วิฏฏูภวตฺถุ ตติยํฯ

4. ปติปูชิกกุมาริวตฺถุ

ปุปฺผานิ เหวาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต ปติปูชิกํ นาม กุมาริกํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ตาวติํสเทวโลเก สมุฏฺฐิตํฯ

ตตฺถ กิร มาลภารี นาม เทวปุตฺโต อจฺฉราสหสฺสปริวุโต อุยฺยานํ ปาวิสิฯ ปญฺจสตา เทวธีตโร รุกฺขํ อารุยฺห ปุปฺผานิ ปาเตนฺติ, ปญฺจสตา ปติตานิ ปุปฺผานิ คเหตฺวา เทวปุตฺตํ อลงฺกโรนฺติฯ ตาสุ เอกา เทวธีตา รุกฺขสาขายเมว จุตา, สรีรํ ทีปสิขา วิย นิพฺพายิฯ

สา สาวตฺถิยํ เอกสฺมิํ กุลเคเห ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ชาตกาเล ชาติสฺสรา หุตฺวา ‘‘มาลภารีเทวปุตฺตสฺส ภริยามฺหี’’ติ อนุสฺสรนฺตี วุฑฺฒิมนฺวาย คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กตฺวา สามิกสฺส สนฺติเก อภินิพฺพตฺติํ ปตฺเถสิฯ สา โสฬสวสฺสกาเล ปรกุลํ คตาปิ สลากภตฺตปกฺขิกภตฺตวสฺสาวาสิกาทีนิ ทตฺวา, ‘‘อยํ เม สามิกสฺส สนฺติเก นิพฺพตฺตนตฺถาย ปจฺจโย โหตู’’ติ วทติฯ อถสฺสา ภิกฺขู ‘‘อยํ กุมาริกา อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย ปติเมว ปตฺเถตีติ ปติปูชิกา’’ติ นามํ กริํสุฯ สาปิ นิพทฺธํ อาสนสาลํ ปฏิชคฺคติ, ปานียํ อุปฏฺฐเปติ, อาสนานิ ปญฺญเปติฯ อญฺเญปิ มนุสฺสา สลากภตฺตาทีนิ ทาตุกามา, ‘‘อมฺม, อิมานิปิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปฏิปาเทยฺยาสี’’ติ วตฺวา อาหริตฺวา เทนฺติฯ สาปิ เอเตน นิยาเมน อาคจฺฉนฺตี คจฺฉนฺตี เอกปทวาเร ฉปญฺญาส กุสลธมฺเม (ธ. ส. 1; ธ. ส. อฏฺฐ. 1 เยวาปนกวณฺณนา) ปฏิลภติฯ ตสฺสา กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺฐหิฯ สา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิฯ ตสฺส ปทสา คมนกาเล อญฺญมฺปิ อญฺญมฺปีติ จตฺตาโร ปุตฺเต ปฏิลภิฯ

สา เอกทิวสํ ทานํ ทตฺวา ปูชํ กตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สิกฺขาปทานิ รกฺขิตฺวา ทิวสปริโยสาเน ตํ ขณํ นิพฺพตฺเตน เกนจิ โรเคน กาลํ กตฺวา อตฺตโน สามิกสฺเสว สนฺติเก นิพฺพตฺติฯ อิตราปิ เอตฺตกํ กาลํ เทวปุตฺตํ อลงฺกโรนฺติ เอวฯ เทวปุตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘ตฺวํ ปาโตว ปฏฺฐาย น ทิสฺสสิ, กุหิํ คตาสี’’ติ อาหฯ ‘‘จุตามฺหิ สามี’’ติฯ ‘‘กิํ วเทสี’’ติ? ‘‘เอวเมตํ, สามี’’ติฯ ‘‘กุหิํ นิพฺพตฺตาสี’’ติ? ‘‘สาวตฺถิยํ กุลเคเห’’ติฯ ‘‘กิตฺตกํ กาลํ ตตฺถ ฐิตาสี’’ติ? ‘‘ทสมาสจฺจเยน มาตุ กุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา โสฬสวสฺสกาเล ปรกุลํ คนฺตฺวา จตฺตาโร ปุตฺเต วิชายิตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ตุมฺเห ปตฺเถตฺวา อาคนฺตฺวา ตุมฺหากเมว สนฺติเก นิพฺพตฺตามฺหิ, สามี’’ติฯ ‘‘มนุสฺสานํ กิตฺตกํ อายู’’ติ? ‘‘วสฺสสตมตฺต’’นฺติฯ ‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ? ‘‘อาม, สามี’’ติฯ ‘‘เอตฺตกํ อายุํ คเหตฺวา นิพฺพตฺตมนุสฺสา กิํ นุ โข สุตฺตปมตฺตา กาลํ อติกฺกาเมนฺติ, อุทาหุ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺตี’’ติฯ ‘‘กิํ วเทถ, สามิ’’? ‘‘อสงฺเขฺยยฺยํ อายุํ คเหตฺวา นิพฺพตฺตา วิย อชรามรา วิย จ นิจฺจํ ปมตฺตา, มนุสฺสา’’ติฯ

มาลภารีเทวปุตฺตสฺส มหาสํเวโค อุทปาทิ ‘‘วสฺสสตมตฺตมายุํ คเหตฺวา นิพฺพตฺตมนุสฺสา กิร ปมตฺตา นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺติ, กทา นุ โข ทุกฺขา มุจฺจิสฺสนฺตี’’ติ? มนุสฺสานํ ปน วสฺสสตํ ตาวติํสานํ เทวานํ เอโก รตฺตินฺทิโว, ตาย รตฺติยา ติํสรตฺติโย มาโส, เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโก สํวจฺฉโร, เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพวสฺสสหสฺสํ อายุปฺปมาณํ , ตํ มนุสฺสคณนาย ติสฺโส วสฺสโกฏิโย, สฏฺฐิ จ วสฺสสตสหสฺสานิ โหนฺติฯ ตสฺมา ตสฺส เทวปุตฺตสฺส เอกทิวโสปิ นาติกฺกนฺโต มุหุตฺตสทิโสว กาโล อโหสิฯ เอวํ อปฺปายุกมนุสฺสานํ ปมาโท นาม อติวิย อยุตฺโตติฯ

ปุนทิวเส ภิกฺขู คามํ ปวิฏฺฐา อาสนสาลํ อปฏิชคฺคิตํ, อาสนานิ อปญฺญตฺตานิ, ปานียํ อนุฏฺฐปิตํ ทิสฺวา, ‘‘กหํ ปติปูชิกา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘ภนฺเต, กหํ ตุมฺเห ตํ ทกฺขิสฺสถ, หิยฺโย อยฺเยสุ ภุญฺชิตฺวา คเตสุ สายนฺหสมเย มตา’’ติฯ ตํ สุตฺวา ปุถุชฺชนา ภิกฺขู ตสฺสา อุปการํ สรนฺตา อสฺสูนิ สนฺธาเรตุํ นาสกฺขิํสุฯ ขีณาสวานํ ธมฺมสํเวโค อุทปาทิฯ เต ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิํสุ – ‘‘ภนฺเต, ปติปูชิกา นาม อุปาสิกา อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย นานปฺปการานิ ปุญฺญานิ กตฺวา สามิกเมว ปตฺเถสิ, สา อิทานิ มตา, กหํ นุ โข นิพฺพตฺตา’’ติ? ‘‘อตฺตโน สามิกสฺเสว สนฺติเก, ภิกฺขเว’’ติฯ ‘‘นตฺถิ, ภนฺเต, สามิกสฺส สนฺติเก’’ติฯ ‘‘น สา, ภิกฺขเว, เอตํ สามิกํ ปตฺเถติ, ตาวติํสภวเน ตสฺสา มาลภารีเทวปุตฺโต นาม สามิโก, สา ตสฺส ปุปฺผปิลนฺธนฏฺฐานโต จวิตฺวา ปุน คนฺตฺวา ตสฺเสว สนฺติเก นิพฺพตฺตา’’ติฯ ‘‘เอวํ กิร, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อาม, ภิกฺขเว’’ติฯ ‘‘อโห ปริตฺตํ, ภนฺเต, สตฺตานํ ชีวิตํ, ปาโตว อมฺเห ปริวิสิตฺวา สายํ อุปฺปนฺนพฺยาธินา มตา’’ติฯ สตฺถา ‘‘อาม, ภิกฺขเว, ปริตฺตํ สตฺตานํ ชีวิตํ นาม, เตเนว อิเม สตฺเต วตฺถุกาเมหิ เจว กิเลสกาเมหิ จ อติตฺเต เอว อนฺตโก อตฺตโน วเส วตฺเตตฺวา กนฺทนฺเต ปริเทวนฺเต คเหตฺวา คจฺฉตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[48]

‘‘ปุปฺผานิ เหว ปจินนฺตํ, พฺยาสตฺตมนสํ นรํ;

อติตฺตํเยว กาเมสุ, อนฺตโก กุรุเต วส’’นฺติฯ

ตตฺถ ปุปฺผานิ เหว ปจินนฺตนฺติ ปุปฺผาราเม มาลากาโร นานาปุปฺผานิ วิย อตฺตภาวปฏิพทฺธานิ เจว อุปกรณปฏิพทฺธานิ จ กามคุณปุปฺผานิ โอจินนฺตเมว ฯ พฺยาสตฺตมนสํ นรนฺติ อสมฺปตฺเตสุ ปตฺถนาวเสน, สมฺปตฺเตสุ เคธวเสน วิวิเธนากาเรน อาสตฺตจิตฺตํฯ อติตฺตํเยว กาเมสูติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ ปริเยสเนนปิ ปฏิลาเภนปิ ปริโภเคนปิ นิธาเนนปิ อติตฺตํ เอว สมานํฯ อนฺตโก กุรุเต วสนฺติ มรณสงฺขาโต อนฺตโก กนฺทนฺตํ ปริเทวนฺตํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต อตฺตโน วสํ ปาเปตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปตฺตา, เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา ชาตาติฯ

ปติปูชิกกุมาริวตฺถุ จตุตฺถํฯ

5. มจฺฉริยโกสิยเสฏฺฐิวตฺถุ

ยถาปิ ภมโร ปุปฺผนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต มจฺฉริยโกสิยเสฏฺฐิํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส วตฺถุ ราชคเห สมุฏฺฐิตํฯ

ราชคหนครสฺส กิร อวิทูเร สกฺการํ นาม นิคโม อโหสิฯ ตตฺเถโก มจฺฉริยโกสิโย นาม เสฏฺฐิ อสีติโกฏิวิภโว ปฏิวสติฯ โส ติณคฺเคน เตลพินฺทุมฺปิ ปเรสํ น เทติ, น อตฺตนา ปริภุญฺชติฯ อิติสฺส ตํ วิภวชาตํ เนว ปุตฺตทาราทีนํ, น สมณพฺราหฺมณานํ อตฺถํ อนุโภติ, รกฺขสปริคฺคหิตา โปกฺขรณี วิย อปริโภคํ ติฏฺฐติฯ สตฺถา เอกทิวสํ ปจฺจูสสมเย มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย สกลโลกธาตุยํ โพธเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺโต ปญฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺถเก วสนฺตสฺส เสฏฺฐิโน สปชาปติกสฺส โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสยํ อทฺทสฯ