โส กิร ภิกฺขุ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา, ‘‘สมณธมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ฆเฏตฺวา วายมิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘วิเสเสตฺวา กมฺมฏฺฐานํ กถาเปสฺสามี’’ติ สตฺถุ สนฺติกํ อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค มรีจิํ ทิสฺวา, ‘‘ยถา อยํ คิมฺหสมเย อุฏฺฐิตา มรีจิ ทูเร ฐิตานํ รูปคตา วิย ปญฺญายติ, สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตานํ เนว ปญฺญายติ, อยํ อตฺตภาโวปิ อุปฺปาทวยฏฺเฐน เอวรูโป’’ติ มรีจิกมฺมฏฺฐานํ ภาเวนฺโต อาคนฺตฺวา มคฺคกิลนฺโต อจิรวติยํ นฺหายิตฺวา เอกสฺมิํ จณฺฑโสตตีเร รุกฺขฉายาย นิสินฺโน อุทกเวคาภิฆาเตน อุฏฺฐหิตฺวา มหนฺเต มหนฺเต เผณปิณฺเฑ ภิชฺชมาเน ทิสฺวา, ‘‘อยํ อตฺตภาโวปิ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชนฏฺเฐน เอวรูโปเยวา’’ติ อารมฺมณํ อคฺคเหสิฯ สตฺถา คนฺธกุฏิยํ ฐิโตว ตํ เถรํ ทิสฺวา, ‘‘เอวเมว, ภิกฺขุ, เอวรูโปวายํ อตฺตภาโว เผณปิณฺโฑ วิย มรีจิ วิย อุปฺปชฺชนภิชฺชนสภาโวเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[46]

‘‘เผณูปมํ กายมิมํ วิทิตฺวา,

มรีจิธมฺมํ อภิสมฺพุธาโน;

เฉตฺวาน มารสฺส ปปุปฺผกานิ,

อทสฺสนํ มจฺจุราชสฺส คจฺเฉ’’ติฯ

ตตฺถ เผณูปมนฺติ อิมํ เกสาทิสมูหสงฺขาตํ กายํ อพลทุพฺพลฏฺเฐน อนทฺธนิยตาวกาลิกฏฺเฐน เผณปิณฺฑสริกฺขโกติ วิทิตฺวาฯ มรีจิธมฺมนฺติ ยถา มรีจิ ทูเร ฐิตานํ รูปคตา วิย คยฺหูปคา วิย โหติ, สนฺติเก อุปคจฺฉนฺตานํ ริตฺตา ตุจฺฉา อคยฺหูปคา สมฺปชฺชติ, เอวเมว ขณิกอิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานฏฺเฐน อยํ กาโยปิ มรีจิธมฺโมติ อภิสมฺพุธาโน พุชฺฌนฺโต, ชานนฺโตติ อตฺโถฯ มารสฺส ปปุปฺผกานีติ มารสฺส ปปุปฺผกสงฺขาตานิ เตภูมกานิ วฏฺฏานิ อริยมคฺเคน ฉินฺทิตฺวา ขีณาสโว ภิกฺขุ มจฺจุราชสฺส อทสฺสนํ อวิสยํ อมตมหานิพฺพานํ คจฺเฉยฺยาติฯ

คาถาปริโยสาเน เถโร สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถุ สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ โถเมนฺโต วณฺเณนฺโต วนฺทนฺโตว อาคโตติฯ

มรีจิกมฺมฏฺฐานิกตฺเถรวตฺถุ ทุติยํฯ

3. วิฏฏูภวตฺถุ

ปุปฺผานิเหว ปจินนฺตนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต สปริสํ มโหเฆน อชฺโฌตฺถริตฺวา มาริตํ วิฏฏูภํ อารพฺภ กเถสิฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – สาวตฺถิยญฺหิ มหาโกสลรญฺโญ ปุตฺโต ปเสนทิกุมาโร นามฯ เวสาลิยํ ลิจฺฉวิรญฺโญ ปุตฺโต ลิจฺฉวิกุมาโร มหาลิ นาม, กุสินารายํ มลฺลราชปุตฺโต พนฺธุโล นามาติ อิเม ตโย ทิสาปาโมกฺขสฺสาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปุคฺคหณตฺถํ ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา พหินคเร สาลาย สมาคตา อญฺญมญฺญสฺส อาคตการณญฺจ กุลญฺจ นามญฺจ ปุจฺฉิตฺวา สหายกา หุตฺวา เอกโตว อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา สิปฺปํ สิกฺขนฺตา น จิรสฺเสว อุคฺคหิตสิปฺปา อาจริยํ อาปุจฺฉิตฺวา เอกโตว นิกฺขมิตฺวา สกสกฏฺฐานานิ อคมํสุฯ เตสุ ปเสนทิกุมาโร ปิตุ สิปฺปํ ทสฺเสตฺวา ปสนฺเนน ปิตรา รชฺเช อภิสิตฺโตฯ มหาลิกุมาโร ลิจฺฉวีนํ สิปฺปํ ทสฺเสนฺโต มหนฺเตน อุสฺสาเหน ทสฺเสสิ, ตสฺส อกฺขีนิ ภิชฺชิตฺวา อคมํสุฯ ลิจฺฉวิราชาโน ‘‘อโห วต อมฺหากํ อาจริโย อกฺขิวินาสํ ปตฺโต, น นํ ปริจฺจชิสฺสาม, อุปฏฺฐหิสฺสาม น’’นฺติ ตสฺส สตสหสฺสุฏฺฐานกํ เอกํ ทฺวารํ อทํสุฯ โส ตํ นิสฺสาย ปญฺจสเต ลิจฺฉวิราชปุตฺเต สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺโต วสิฯ พนฺธุลกุมาโร สฏฺฐิํ สฏฺฐิํ เวฬู คเหตฺวา มชฺเฌ อยสลากํ ปกฺขิปิตฺวา สฏฺฐิกลาเป อุสฺสาเปตฺวา ฐปิเต มลฺลราชกุเลหิ ‘‘อิเม กปฺเปตู’’ติ วุตฺโต อสีติหตฺถํ อากาสํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อสินา กปฺเปนฺโต อคมาสิฯ โส โอสานกลาเป อยสลากาย ‘‘กิรี’’ติ สทฺทํ สุตฺวา, ‘‘กิํ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา สพฺพกลาเปสุ อยสลากานํ ฐปิตภาวํ ญตฺวา อสิํ ฉฑฺเฑตฺวา โรทมาโน ‘‘มยฺหํ เอตฺตเกสุ ญาติสุหชฺเชสุ เอโกปิ สสิเนโห หุตฺวา อิมํ การณํ นาจิกฺขิฯ สเจ หิ อหํ ชาเนยฺยํ, อยสลากาย สทฺทํ อนุฏฺฐาเปนฺโตว ฉินฺเทยฺย’’นฺติ วตฺวา, ‘‘สพฺเพปิเม มาเรตฺวา รชฺชํ กเรยฺย’’นฺติ มาตาปิตูนํ กเถสิฯ เตหิ ‘‘ปเวณิรชฺชํ นาม, ตาต, อิทํ น ลพฺภา เอวํ กาตุ’’นฺติ นานปฺปกาเรน วาริโต ‘‘เตน หิ มม สหายกสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ สาวตฺถิํ อคมาสิฯ

ปเสนทิ โกสโล ราชา ตสฺสาคมนํ สุตฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา มหนฺเตน สกฺกาเรน ตํ นครํ ปเวเสตฺวา เสนาปติฏฺฐาเน ฐเปสิฯ โส มาตาปิตโร ปกฺโกสาเปตฺวา ตตฺเถว วาสํ กปฺเปสิฯ

อเถกทิวสํ ราชา อุปริปาสาเท ฐิโต อนฺตรวีถิํ โอโลกยมาโน ‘‘อนาถปิณฺฑิกสฺส จูฬอนาถปิณฺฑิกสฺส วิสาขาย สุปฺปวาสายา’’ติ เอเตสํ เคเห นิจฺจํ ภตฺตกิจฺจตฺถาย คจฺฉนฺเต อเนกสหสฺเส ภิกฺขู ทิสฺวา, ‘‘กหํ, อยฺยา, คจฺฉนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘เทว, อนาถปิณฺฑิกสฺส เคเห นิจฺจภตฺตสลากภตฺตคิลานภตฺตาทีนํ อตฺถาย เทวสิกํ ทฺเว ภิกฺขุสหสฺสานิ คจฺฉนฺติ, จูฬอนาถปิณฺฑิกสฺส เคเห ปญฺจสตานิ, ตถา วิสาขาย ตถา สุปฺปวาสายา’’ติ วุตฺเต สยมฺปิ ภิกฺขุสงฺฆํ อุปฏฺฐหิตุกาโม วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขุสหสฺเสน สทฺธิํ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ สหตฺถา ทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส สตฺถารํ วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ปญฺจหิ เม ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ นิพทฺธํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ อาหฯ ‘‘มหาราช พุทฺธา นาม เอกฏฺฐาเน นิพทฺธํ ภิกฺขํ น คณฺหนฺติ, พหู ชนา พุทฺธานํ อาคมนํ ปจฺจาสีสนฺตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ เอกํ ภิกฺขุํ นิพทฺธํ เปเสถา’’ติ อาหฯ สตฺถา อานนฺทตฺเถรสฺส ภารํ อกาสิฯ ราชา ภิกฺขุสงฺเฆ อาคเต ปตฺตํ คเหตฺวา, ‘‘อิเม นาม ปริวิสนฺตู’’ติ อวิจาเรตฺวาว สตฺตาหํ สยเมว ปริวิสิตฺวา อฏฺฐเม ทิวเส วิกฺขิตฺตจิตฺโต ปมชฺชมกาสิฯ ราชกุเล นาม อนาณตฺตา อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา ภิกฺขู นิสีทาเปตฺวา ปริวิสิตุํ น ลภนฺติ ‘‘น มยํ อิธ ฐาตุํ สกฺขิสฺสามา’’ติ พหู ภิกฺขู ปกฺกมิํสุฯ ราชา ทุติยทิวเสปิ ปมชฺชิ, ทุติยทิวเสปิ พหู ภิกฺขู ปกฺกมิํสุฯ ตติยทิวเสปิ ปมชฺชิ, ตทา อานนฺทตฺเถรํ เอกกเมว ฐเปตฺวา อวเสสา ปกฺกมิํสุฯ ปุญฺญวนฺตา นาม การณวสิกา โหนฺติ, กุลานํ ปสาทํ รกฺขนฺติฯ ตถาคตสฺส จ สาริปุตฺตตฺเถโร มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโรติ ทฺเว อคฺคสาวกา, เขมา อุปฺปลวณฺณาติ ทฺเว อคฺคสาวิกา, อุปาสเกสุ จิตฺโต, คหปติ, หตฺถโก อาฬวโกติ ทฺเว อคฺคอุปาสกา, อุปาสิกาสุ เวฬุกณฺฐกี นนฺทมาตา, ขุชฺชุตฺตราติ ทฺเว อคฺคอุปาสิกา, อิติ อิเม อฏฺฐ ชเน อาทิํ กตฺวา ฐานนฺตรปตฺตา สพฺเพปิ สาวกา เอกเทเสน ทสนฺนํ ปารมีนํ ปูริตตฺตา มหาปุญฺญา อภินีหารสมฺปนฺนาฯ อานนฺทตฺเถโรปิ กปฺปสตสหสฺสํ ปูริตปารมี อภินีหารสมฺปนฺโน มหาปุญฺโญ อตฺตโน การณวสิกตาย กุลสฺส ปสาทํ รกฺขนฺโต อฏฺฐาสิฯ ตํ เอกกเมว นิสีทาเปตฺวา ปริวิสิํสุฯ

ราชา ภิกฺขูนํ คตกาเล อาคนฺตฺวา ขาทนียโภชนียานิ ตเถว ฐิตานิ ทิสฺวา, ‘‘กิํ, อยฺยา, นาคมิํสู’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อานนฺทตฺเถโร เอกโกว อาคโต เทวา’’ติ สุตฺวา, ‘‘อทฺธา เอตฺตกํ เม ภตฺตจฺเฉทนมกํสู’’ติ ภิกฺขูนํ กุทฺโธ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มยา ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ภิกฺขา ปฏิยตฺตา, อานนฺทตฺเถโร กิร เอกโกวาคโต, ปฏิยตฺตา ภิกฺขา ตเถว ฐิตา, ปญฺจสตา ภิกฺขู มม เคเห สญฺญํ น กริํสุ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ อาหฯ สตฺถา ภิกฺขูนํ โทสํ อวตฺวา, ‘‘มหาราช, มม สาวกานํ ตุมฺเหหิ สทฺธิํ วิสฺสาโส นตฺถิ, เตน น คตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา กุลานํ อนุปคมนการณญฺจ อุปคมนการณญฺจ ปกาเสนฺโต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา อิมํ สุตฺตมาห –

‘‘นวหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคตํ กุลํ อนุปคนฺตฺวา วา นาลํ อุปคนฺตุํ, อุปคนฺตฺวา วา นาลํ อุปนิสีทิตุํฯ กตเมหิ นวหิ? น มนาเปน ปจฺจุฏฺเฐนฺติ, น มนาเปน อภิวาเทนฺติ, น มนาเปน อาสนํ เทนฺติ, สนฺตมสฺส ปริคุหนฺติ, พหุกมฺปิ โถกํ เทนฺติ, ปณีตมฺปิ ลูขํ เทนฺติ, อสกฺกจฺจํ เทนฺติ โน สกฺกจฺจํ, น อุปนิสีทนฺติ ธมฺมสฺสวนาย, ภาสิตมสฺส น สุสฺสูสนฺติ ฯ อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, นวหงฺเคหิ สมนฺนาคตํ กุลํ อนุปคนฺตฺวา วา นาลํ อุปคนฺตุํ, อุปคนฺตฺวา วา นาลํ อุปนิสีทิตุํฯ

‘‘นวหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคตํ กุลํ อนุปคนฺตฺวา วา อลํ อุปคนฺตุํ, อุปคนฺตฺวา วา อลํ อุปนิสีทิตุํฯ กตเมหิ นวหิ? มนาเปน ปจฺจุฏฺเฐนฺติ, มนาเปน อภิวาเทนฺติ, มนาเปน อาสนํ เทนฺติ, สนฺตมสฺส น ปริคุหนฺติ, พหุกมฺปิ พหุกํ เทนฺติ, ปณีตมฺปิ ปณีตํ เทนฺติ, สกฺกจฺจํ เทนฺติ โน อสกฺกจฺจํ, อุปนิสีทนฺติ ธมฺมสฺสวนาย, ภาสิตมสฺส สุสฺสูสนฺติฯ อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, นวหงฺเคหิ สมนฺนาคตํ กุลํ อนุปคนฺตฺวา วา อลํ อุปคนฺตุํ, อุปคนฺตฺวา วา อลํ อุปนิสีทิตุ’’นฺติ (อ. นิ. 9.17)ฯ

อิติ โข, มหาราช, มม สาวกา ตุมฺหากํ สนฺติกา วิสฺสาสํ อลภนฺตา น คตา ภวิสฺสนฺตีติฯ โปราณกปณฺฑิตาปิ หิ อวิสฺสาสิกฏฺฐาเน สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐิยมานาปิ มารณนฺติกํ เวทนํ ปตฺวา วิสฺสาสิกฏฺฐานเมว อคมิํสูติฯ ‘‘กทา, ภนฺเต’’ติ รญฺญา ปุฏฺโฐ อตีตํ อาหริ –

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เกสโว นาม ราชา รชฺชํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิฯ ตํ ปญฺจ ปุริสสตานิ อนุปพฺพชิํสุฯ โส เกสวตาปโส นาม อโหสิฯ ปสาธนกปฺปโก ปนสฺส อนุปพฺพชิตฺวา กปฺปโก นาม อนฺเตวาสิโก อโหสิฯ เกสวตาปโส ปริสาย สทฺธิํ อฏฺฐ มาเส หิมวนฺเต วสิตฺวา วสฺสารตฺตสมเย โลณมฺพิลเสวนตฺถาย พาราณสิํ ปตฺวา ภิกฺขาย ปาวิสิฯ อถ นํ ราชา ทิสฺวา ปสีทิตฺวา จตุมาสํ อตฺตโน สนฺติเก วสนตฺถาย ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อุยฺยาเนว วสาเปนฺโต สยํ สายํปาตํ อสฺส อุปฏฺฐานํ คจฺฉติฯ อวเสสา ตาปสา กติปาหํ วสิตฺวา หตฺถิสทฺทาทีหิ อุพฺพาฬฺหา หุตฺวา อุกฺกณฺฐิตฺวา, ‘‘อาจริย, อุกฺกณฺฐิตมฺหา, คจฺฉามา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘กหํ, ตาตา’’ติ? ‘‘หิมวนฺตํ, อาจริยา’’ติฯ ราชา อมฺหากํ อาคตทิวเสเยว จตุมาสํ อิธ วสนตฺถาย ปฏิญฺญํ คณฺหิฯ ‘‘กถํ คมิสฺสถ, ตาตา’’ติ? ‘‘ตุมฺเหหิ อมฺหากํ อนาจิกฺขิตฺวาว ปฏิญฺญา ทินฺนา, มยํ อิธ น สกฺโกม วสิตุํ, อิโต อวิทูเร ตุมฺหากํ ปวตฺติสฺสวนฏฺฐาเน วสิสฺสามา’’ติ วนฺทิตฺวา ปกฺกมิํสุฯ กปฺปนฺเตวาสิเกน สทฺธิํ อาจริโย โอหียิฯ

ราชา อุปฏฺฐานํ อาคโต, ‘‘กหํ, อยฺยา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สพฺเพ อุกฺกณฺฐิตมฺหาติ วตฺวา หิมวนฺตํ คตา, มหาราชา’’ติ อาหฯ กปฺปโกปิ น จิรสฺเสว อุกฺกณฺฐิตฺวา อาจริเยน ปุนปฺปุนํ วาริยมาโนปิ ‘‘น สกฺโกมี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ อิตเรสํ ปน สนฺติกํ อคนฺตฺวา อาจริยสฺส ปวตฺติํ สุณนฺโต อวิทูเร ฐาเน วสิฯ อปรภาเค อาจริยสฺส อนฺเตวาสิเก อนุสฺสรนฺตสฺส กุจฺฉิโรโค อุปฺปชฺชิฯ ราชา เวชฺเชหิ ติกิจฺฉาเปสิ, โรโค น วูปสมฺมติฯ ตาปโส อาห – ‘‘กิํ, มหาราช, อิจฺฉสิ เม โรควูปสม’’นฺติ? ‘‘ภนฺเต, สจาหํ สกฺกุเณยฺยํ, อิทาเนว โว ผาสุกํ กเรยฺย’’นฺติฯ ‘‘มหาราช, สเจ เม ผาสุกํ อิจฺฉสิ, มํ อนฺเตวาสิกานํ สนฺติกํ เปเสหี’’ติฯ ราชา ‘‘สาธุ , ภนฺเต’’ติ ตํ มญฺจเก นิปชฺชาเปตฺวา นารทอมจฺจปฺปมุเข จตฺตาโร อมจฺเจ ‘‘มม อยฺยสฺส ปวตฺติํ ญตฺวา, มยฺหํ สาสนํ ปหิเณยฺยาถา’’ติ อุยฺโยเชสิฯ กปฺปนฺเตวาสิโก อาจริยสฺส อาคมนํ สุตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อิตเร ‘‘กห’’นฺติ วุตฺเต, ‘‘อสุกฏฺฐาเน กิร วสนฺตี’’ติ อาหฯ เตปิ อาจริยสฺสาคมนภาวํ สุตฺวา ตตฺเถว สโมสริตฺวา อาจริยสฺส อุณฺโหทกํ ทตฺวา ผลาผลํ อทํสุฯ

ตํ ขณญฺเญว โรโค วูปสมฺมติฯ โส กติปาเหเนว สุวณฺณวณฺโณ อโหสิฯ อถ นํ นารโท ปุจฺฉิ –

‘‘มนุสฺสินฺทํ ชหิตฺวาน, สพฺพกามสมิทฺธินํ;

กถํ นุ ภควา เกสี, กปฺปสฺส รมติ อสฺสเมฯ

‘‘สาทูนิ รมณียานิ, สนฺติ วกฺขา มโนรมา;

สุภาสิตานิ กปฺปสฺส, นารท รมยนฺติ มํฯ

‘‘สาลีนํ โอทนํ ภุญฺเช, สุจิํ มํสูปเสจนํ;

กถํ สามากนีวารํ, อโลณํ ฉาทยนฺติ ตํฯ

‘‘สาทุํ วา ยทิ วาสาทุํ, อปฺปํ วา ยทิ วา พหุํ;

วิสฺสตฺโถ ยตฺถ ภุญฺเชยฺย, วิสฺสาสปรมา รสา’’ติฯ (ชา. 1.4.181-184);

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนนฺโต ‘‘ตทา ราชา โมคฺคลฺลาโน อโหสิ, นารโท สาริปุตฺโต, กปฺปนฺเตวาสิโก อานนฺโท, เกสวตาปโส อหเมวา’’ติ วตฺวา, ‘‘เอวํ, มหาราช, ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตา มารณนฺติกํ เวทนํ ปตฺวา วิสฺสาสิกฏฺฐานํ คมิํสุ, มม สาวกา ตุมฺหากํ สนฺติเก วิสฺสาสํ น ลภนฺติ มญฺเญ’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ มยา วิสฺสาสํ กาตุํ วฏฺฏติ, กถํ นุ โข กริสฺสามีติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ญาติธีตรํ มม เคเห กาตุํ วฏฺฏติ, เอวํ สนฺเต ‘ทหรา จ สามเณรา จ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ญาติราชา’ติ มม สนฺติกํ วิสฺสตฺถา นิพทฺธํ อาคมิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา – ‘‘เอกํ เม ธีตรํ เทนฺตู’’ติ สากิยานํ สนฺติกํ สาสนํ เปเสสิฯ ‘‘กตรสฺส สกฺยสฺส ธีตา’’ติ จ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘ญตฺวา อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติ วตฺวา ทูเต อาณาเปสิฯ ทูตา คนฺตฺวา สากิเย ทาริกํ ยาจิํสุฯ เต สนฺนิปติตฺวา, ‘‘ปกฺขนฺตริโก ราชา, สเจ น ทสฺสาม, วินาเสสฺสติ โน, น โข ปน อมฺเหหิ กุเลน สทิโส, กิํ นุ โข กาตพฺพ’’นฺติ มนฺตยิํสุฯ มหานาโม ‘‘มม ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาตา วาสภขตฺติยา นาม ธีตา รูปโสภคฺคปฺปตฺตา อตฺถิ, ตํ ทสฺสามา’’ติ วตฺวา ทูเต อาห – ‘‘สาธุ, รญฺโญ ทาริกํ ทสฺสามา’’ติฯ ‘‘สา กสฺส, ธีตา’’ติ? ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส จูฬปิตุปุตฺตสฺส มหานามสฺส สกฺกสฺส ธีตา วาสภขตฺติยา นามา’’ติฯ

เต คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรจยิํสุฯ ราชา ‘‘ยทิ เอวํ, สาธุ, สีฆํ อาเนถ, ขตฺติยา จ นาม พหุมายา, ทาสิธีตรมฺปิ ปหิเณยฺยุํ, ปิตรา สทฺธิํ เอกภาชเน ภุญฺชนฺติํ อาเนยฺยาถา’’ติ เปเสสิฯ เต คนฺตฺวา, ‘‘เทว, ตุมฺเหหิ สทฺธิํ เอกโต ภุญฺชนฺติํ ราชา อิจฺฉตี’’ติ อาหํสุฯ มหานาโม ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ ตํ อลงฺการาเปตฺวา อตฺตโน โภชนกาเล ปกฺโกสาเปตฺวา ตาย สทฺธิํ เอกโต ภุญฺชนาการํ ทสฺเสตฺวา ทูตานํ นิยฺยาเทสิฯ เต ตํ อาทาย สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ตุฏฺฐมานโส ตํ ปญฺจนฺนํ อิตฺถิสตานํ เชฏฺฐิกํ กตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐาเน อภิสิญฺจิฯ สา น จิรสฺเสว สุวณฺณวณฺณํ ปุตฺตํ วิชายิฯ

อถสฺส นามคฺคหณทิวเส ราชา ทารกสฺส อยฺยกสฺส สนฺติกํ เปเสสิ ‘‘สกฺยราชธีตา วาสภขตฺติยา ปุตฺตํ วิชาตา, กิมสฺส นามํ กโรมา’’ติ? ตํ ปน สาสนํ คเหตฺวา คโต อมจฺโจ โถกํ พธิรธาตุโก, โส คนฺตฺวา รญฺโญ อยฺยกสฺส อาโรเจสิ, โส ตํ สุตฺวา ‘‘วาสภขตฺติยา ปุตฺตํ อวิชายิตฺวาปิ สพฺพชนํ อภิภวิ, อิทานิ ปน รญฺโญ อติวิย วลฺลภา ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ พธิโร อมจฺโจ ‘‘วลฺลภา’’ติ วจนํ ทุสฺสุตํ สุตฺวา ‘‘วิฏฏูโภ’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ราชานํ อุปคนฺตฺวา, ‘‘เทว, กุมารสฺส กิร ‘วิฏฏูโภ’ติ นามํ กโรถา’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘โปราณกํ โน กุลสนฺตกํ นามํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ นามํ อกาสิฯ อถสฺส ทหรกาเลเยว ราชา ‘‘สตฺถุ ปิยํ กโรมี’’ติ เสนาปติฏฺฐานํ อทาสิฯ

โส กุมารปริหาเรน วฑฺฒนฺโต สตฺตวสฺสิกกาเล อญฺเญสํ กุมารานํ มาตามหกุลโต หตฺถิรูปกอสฺสรูปกาทีนิ อาหริยมานานิ ทิสฺวา มาตรํ ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺม, อญฺเญสํ มาตามหกุลโต ปณฺณากาโร อาหรียติ, มยฺหํ โกจิ กิญฺจิ น เปเสสิ, กิํ ตฺวํ นิมาตา นิปิตา’’ติ? อถ นํ สา, ‘‘ตาต, ตว สกฺยราชาโน มาตามหา ทูเร ปน วสนฺติ, เตน เต กิญฺจิ น เปเสนฺตี’’ติ วญฺเจสิฯ โสฬสวสฺสิกกาเล, ‘‘อมฺม, ตว มาตามหกุลํ ปสฺสิตุกาโมมฺหี’’ติ วตฺวา, ‘‘อลํ, ตาต, กิํ ตตฺถ คนฺตฺวา กริสฺสตี’’ติ วาริยมาโนปิ ปุนปฺปุนํ ยาจิฯ อถสฺส มาตา ‘‘เตน หิ คจฺฉา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ โส ปิตุ อาโรเจตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน นิกฺขมิฯ

วาสภขตฺติยา ปุเรตรํ ปณฺณํ เปเสสิ – ‘‘อหํ อิธ สุขํ วสามิ, มาสฺส กิญฺจิ สามิโน อนฺตรํ ทสฺสยิํสู’’ติฯ สากิยา วิฏฏูภสฺส อาคมนํ ญตฺวา, ‘‘วนฺทิตุํ น สกฺโกมา’’ติ ตสฺส ทหรทหเร กุมาเร ชนปทํ ปหิณิตฺวา ตสฺมิํ กปิลปุรํ สมฺปตฺเต สนฺถาคาเร สนฺนิปติํสุฯ กุมาโร ตตฺถ คนฺตฺวา อฏฺฐาสิฯ

อถ นํ ‘‘อยํ เต, ตาต, มาตามโห, อยํ มาตุโล’’ติ วตฺวา วนฺทาเปสุํฯ โส สพฺเพ วนฺทมาโน วิจริตฺวา เอกมฺปิ อตฺตานํ วนฺทนฺตํ อทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข มํ วนฺทนฺตา นตฺถี’’ติ ปุจฺฉิฯ สากิยา, ‘‘ตาต, เต กนิฏฺฐกุมารา ชนปทํ คตา’’ติ วตฺวา ตสฺส มหนฺตํ สกฺการํ กริํสุฯ โส กติปาหํ วสิตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน นิกฺขมิฯ อเถกา ทาสี สนฺถาคาเร เตน นิสินฺนผลกํ ‘‘อิทํ วาสภขตฺติยาย ทาสิยา ปุตฺตสฺส นิสินฺนผลก’’นฺติ อกฺโกสิตฺวา ปริภาสิตฺวา ขีโรทเกน โธวิฯ เอโก ปุริโส อตฺตโน อาวุธํ ปมุสฺสิตฺวา นิวตฺโต ตํ คณฺหนฺโต วิฏฏูภกุมารสฺส อกฺโกสนสทฺทํ สุตฺวา ตํ การณํ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘วาสภขตฺติยา ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ มหานามสกฺกํ ปฏิจฺจ ชาตา’’ติ ญตฺวา พลกายสฺส กเถสิฯ ‘‘วาสภขตฺติยา กิร ทาสิธีตา’’ติ มหาโกลาหลํ อโหสิฯ ตํ สุตฺวา วิฏฏูโภ ‘‘เอเต ตาว มม นิสินฺนผลกํ ขีโรทเกน โธวนฺตุ, อหํ ปน รชฺเช ปติฏฺฐิตกาเล เอเตสํ คลโลหิตํ คเหตฺวา มม นิสินฺนผลกํ โธวิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ ปฏฺฐเปสิฯ ตสฺมิํ สาวตฺถิํ คเต อมจฺจา ตํ ปวตฺติํ รญฺโญ อาโรจยิํสุฯ ราชา ‘‘มยฺหํ ทาสิธีตรํ อทํสู’’ติ สากิยานํ กุชฺฌิตฺวา วาสภขตฺติยาย จ ปุตฺตสฺส จ ทินฺนปริหารํ อจฺฉินฺทิตฺวา ทาสทาสีหิ ลทฺธพฺพมตฺตเมว ทาเปสิฯ

ตโต กติปาหจฺจเยน สตฺถา ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ ราชา อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ กิร ญาตเกหิ ทาสิธีตา มยฺหํ ทินฺนา, เตนสฺสา อหํ สปุตฺตาย ปริหารํ อจฺฉินฺทิตฺวา ทาสทาสีหิ ลทฺธพฺพมตฺตเมว ทาเปสิ’’นฺติ อาหฯ สตฺถา ‘‘อยุตฺตํ, มหาราช, สากิเยหิ กตํ, ททนฺเตหิ นาม สมานชาติกา ทาตพฺพา อสฺส, ตํ ปน , มหาราช, วทามิ, วาสภขตฺติยา ขตฺติยราชธีตา ขตฺติยรญฺโญ เคเห อภิเสกํ ลภิฯ

วิฏฏูโภปิ ขตฺติยราชานเมว ปฏิจฺจ ชาโต, มาตุโคตฺตํ นาม กิํ กริสฺสติ, ปิตุโคตฺตเมว ปมาณนฺติฯ โปราณกปณฺฑิตา ทลิทฺทิตฺถิยา กฏฺฐหาริกาย อคฺคมเหสิฏฺฐานํ อทํสุ, ตสฺสา จ กุจฺฉิมฺหิ ชาตกุมาโร ทฺวาทสโยชนิกาย พาราณสิยา รชฺชํ ปตฺวา กฏฺฐวาหนราชา นาม ชาโต’’ติ กฏฺฐหาริชาตกํ (ชา. 1.1.7) กเถสิฯ ราชา ธมฺมกถํ สุตฺวา ‘‘ปิตุโคตฺตเมว กิร ปมาณ’’นฺติ ตุสฺสิตฺวา วาสภขตฺติยาย จ ปุตฺตสฺส จ ปกติปริหารเมว ทาเปสิฯ

พนฺธุลเสนาปติสฺสปิ โข กุสินารายํ มลฺลราชธีตา มลฺลิกา นาม ภริยา ทีฆรตฺตํ ปุตฺตํ น วิชายิฯ อถ นํ พนฺธุโล ‘‘อตฺตโน กุลฆรเมว คจฺฉา’’ติ อุยฺโยเชสิฯ สา ‘‘สตฺถารํ ทิสฺวาว คมิสฺสามี’’ติ เชตวนํ ปวิสิตฺวา ตถาคตํ วนฺทิตฺวา ฐิตา, ‘‘กหํ คจฺฉสี’’ติ วุตฺตา ‘‘สามิโก มํ ภนฺเต, กุลฆรํ เปเสตี’’ อาหฯ ‘‘กิํ การณา’’ติ? ‘‘วญฺฌา กิรสฺมิ อปุตฺติกา’’ติฯ ‘‘ยทิ เอวํ, คมนกิจฺจํ นตฺถิ, นิวตฺตสฺสู’’ติฯ สา ตุฏฺฐมานสา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิเวสนํ คนฺตฺวา ‘‘กสฺมา นิวตฺตาสี’’ติ วุตฺตา ‘‘ทสพเลน นิวตฺติตามฺหี’’ติ อาห พนฺธุโล ‘‘ทิฏฺฐํ ภวิสฺสติ ทีฆทสฺสินา การณ’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉิฯ สา น จิรสฺเสว คพฺภํ ปฏิลภิตฺวา อุปฺปนฺนทาหฬา ‘‘โทหโฬ เม อุปฺปนฺโน’’ติ อาโรเจสิฯ ‘‘กิํ โทหโฬ’’ติ? ‘‘เวสาลินคเร คณราชกุลานํ อภิเสกมงฺคลโปกฺขรณิยํ โอตริตฺวา นฺหตฺวา ปานียํ ปาตุกามามฺหิ, สามี’’ติฯ พนฺธุโล ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา สหสฺสถามธนุํ คเหตฺวา ตํ รถํ อาโรเปตฺวา สาวตฺถิโต นิกฺขมิตฺวา รถํ ปาเชนฺโต มหาลิลิจฺฉวิโน ทินฺนทฺวาเรน เวสาลิํ ปาวิสิฯ มหาลิลิจฺฉวิโน จ ทฺวารสมีเป เอว นิเวสนํ โหติฯ โส รถสฺส อุมฺมาเร ปนิฆาตสทฺทํ สุตฺวาว ‘‘พนฺธุลสฺส รถสทฺโท เอโส, อชฺช ลิจฺฉวีนํ ภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ อาหฯ

โปกฺขรณิยา อนฺโต จ พหิ จ อารกฺขา พลวตี, อุปริ โลหชาลํ ปตฺถฏํ, สกุณานมฺปิ โอกาโส นตฺถิฯ พนฺธุลเสนาปติ ปน รถา โอตริตฺวา อารกฺขเก มนุสฺเส เวตฺเตน ปหรนฺโต ปลาเปตฺวา โลหชาลํ ฉินฺทิตฺวา อนฺโตโปกฺขรณียํ ภริยํ นฺหาเปตฺวา สยมฺปิ นฺหตฺวา ปุน ตํ รถํ อาโรเปตฺวา นครา นิกฺขมิตฺวา อาคตมคฺเคเนว ปายาสิฯ เต อารกฺขมนุสฺสา ลิจฺฉวิราชูนํ อาโรเจสุํฯ ลิจฺฉวิราชาโน กุชฺฌิตฺวา ปญฺจ รถสตานิ อารุยฺห ‘‘พนฺธุลมลฺลํ คณฺหิสฺสามา’’ติ นิกฺขมิํสุฯ

ตํ ปวตฺติํ มหาลิสฺส อาโรเจสุํฯ มหาลิ, ‘‘มา คมิตฺถ, โส หิ โว สพฺเพ โฆเตสฺสตี’’ติ อาหฯ เตปิ ‘‘มยํ คมิสฺสาม เอวา’’ติ วทิํสุฯ ‘‘เตน หิ ตสฺส รถจกฺกสฺส ยาว นาภิโต ปถวิํ ปวิฏฺฐฏฺฐานํ ทิสฺวา นิวตฺเตยฺยาถ, ตโต อนิวตฺตนฺตา ปุรโต อสนิสทฺทํ วิย สุณิสฺสถ, ตมฺหา ฐานา นิวตฺเตยฺยาถฯ ตโต อนิวตฺตนฺตา ตุมฺหากํ รถธุเรสุ ฉิทฺทํ ปสฺสิสฺสถ, ตมฺหา ฐานา นิวตฺเตยฺยาถ, ปุรโต มา คมิตฺถา’’ติฯ เต ตสฺส วจเนน อนิวตฺติตฺวา ตํ อนุพนฺธิํสุ เอวฯ มลฺลิกา ทิสฺวา, ‘‘รถา, สามิ, ปญฺญายนฺตี’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ เอกสฺเสว รถสฺส ปญฺญายนกาเล มํ อาโรเจยฺยาสี’’ติฯ สา ยทา สพฺเพ รถา เอโก วิย หุตฺวา ปญฺญายิํสุ, ตทา ‘‘เอกเมว, สามิ, รถสีสํ ปญฺญายตี’’ติ อาหฯ พนฺธุโล ‘‘เตน หิ อิมา รสฺมิโย คณฺหาหี’’ติ ตสฺสา รสฺมิโย ทตฺวา รเถ ฐิโตว ธนุํ อาโรเปสิ, รถจกฺกํ ยาว นาภิโต ปถวิํ ปาวิสิฯ

ลิจฺฉวิโน ตํ ฐานํ ทิสฺวาปิ น นิวตฺติํสุฯ อิตโร โถกํ คนฺตฺวา ชิยํ โปเถสิ, อสนิสทฺโท วิย อโหสิฯ เต ตโตปิ น นิวตฺติํสุ, อนุพนฺธนฺตา คจฺฉนฺเตวฯ พนฺธุโล รเถ ฐิตโกว เอกสรํ ขิปิ, โส ปญฺจนฺนํ รถสตานํ รถสีเส ฉิทฺทํ กตฺวา ปญฺจ ราชสตานิ ปริกรพนฺธนฏฺฐาเน วินิวิชฺฌิตฺวา ปถวิํ ปาวิสิฯ เต อตฺตโน ปวิทฺธภาวํ อชานิตฺวา, ‘‘ติฏฺฐ, เร, ติฏฺฐ, เร’’ติ วทนฺตา อนุพนฺธิํสุ เอวฯ พนฺธุโล รถํ ฐเปตฺวา ‘‘ตุมฺเห มตกา, มตเกหิ สทฺธิํ มยฺหํ ยุทฺธํ นาม นตฺถี’’ติ อาหฯ ‘‘มตกา นาม อมฺหาทิสา น โหนฺตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ สพฺพปจฺฉิมสฺส ปริกรํ โมเจถา’’ติฯ เต โมจยิํสุฯ โส มุตฺตมตฺเต เอว มริตฺวา ปติโตฯ อถ เต สพฺเพปิ ‘‘ตุมฺเห เอวรูปา, อตฺตโน ฆรานิ คนฺตฺวา สํวิธาตพฺพํ สํวิทหิตฺวา ปุตฺตทารํ อนุสาสิตฺวา สนฺนาหํ โมเจถา’’ติ อาหฯ เต ตถา กตฺวา สพฺเพปิ ชีวิตกฺขยํ ปตฺตาฯ พนฺธุโลปิ มลฺลิกํ สาวตฺถิํ อาเนสิฯ สา โสฬสกฺขตฺตุํ ยมเก ยมเก ปุตฺเต วิชายิฯ สพฺเพปิ สูรา ถามสมฺปนฺนา อเหสุํ, สพฺพสิปฺปานํ นิปฺผตฺติํ ปาปุณิํสุฯ เอเกกสฺส ปุริสสหสฺสํ ปริวาโร อโหสิฯ ปิตรา สทฺธิํ ราชนิเวสนํ คจฺฉนฺเตหิ เตเหว ราชงฺคณํ ปริปูริฯ

อเถกทิวสํ วินิจฺฉเย กูฏฏฺฏปราชิตา มนุสฺสา พนฺธุลํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา มหาวิรวํ วิรวนฺตา วินิจฺฉยอมจฺจานํ กูฏฏฺฏกรณํ ตสฺส อาโรเจสุํฯ โส วินิจฺฉยํ คนฺตฺวา ตํ อฏฺฏํ วิจาเรตฺวา สามิกเมว สามิกํ อกาสิฯ มหาชโน มหาสทฺเทน สาธุการํ ปวตฺเตติฯ ราชา ‘‘กิํ อิท’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ตุสฺสิตฺวา สพฺเพปิ เต อมจฺเจ หาเรตฺวา พนฺธุลสฺเสว วินิจฺฉยํ นิยฺยาเทสิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย สมฺมา วินิจฺฉยิฯ ตโต เต โปราณกวินิจฺฉยิกา อมจฺจา กิญฺจิ ลญฺชํ อลภนฺตา อปฺปลาภา หุตฺวา ‘‘พนฺธุโล รชฺชํ ปตฺเถตี’’ติ ราชกุเล ปริภินฺทิํสุฯ ราชา เตสํ กถํ สทฺทหิตฺวา จิตฺตํ นิคฺคเหตุํ นาสกฺขิฯ ‘‘อิมสฺมิํ อิเธว ฆาติยมาเน ครหา เม อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ปุน จินฺเตตฺวา ปยุตฺตปุริเสหิ ปจฺจนฺตํ ปหาราเปตฺวา พนฺธุลํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ปจฺจนฺโต กิร กุปิโต, ตว ปุตฺเตหิ สทฺธิํ คนฺตฺวา , โจเร คณฺหาหี’’ติ ปหิณิตฺวา, ‘‘เอตฺเถวสฺส ทฺวตฺติํสาย ปุตฺเตหิ สทฺธิํ สีสํ ฉินฺทิตฺวา อาหรถา’’ติ เตหิ สทฺธิํ อญฺเญปิ สมตฺเถ มหาโยเธ เปเสสิฯ ตสฺมิํ ปจฺจนฺตํ คจฺฉนฺเตเยว ‘‘เสนาปติ กิร อาคจฺฉตี’’ติ ปยุตฺตโจรา ปลายิํสุฯ โส ตํ ปเทสํ อาวาสาเปตฺวา สณฺฐาเปตฺวา นิวตฺติฯ

อถสฺส นครโต อวิทูเร ฐาเน เต โยธา ปุตฺเตหิ สทฺธิํ สีสํ ฉินฺทิํสุฯ ตํ ทิวสํ มลฺลิกาย ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ ทฺเว อคฺคสาวกา นิมนฺติตา โหนฺติฯ อถสฺสา ปุพฺพณฺเห เอว ‘‘สามิกสฺส เต สทฺธิํ ปุตฺเตหิ สีสํ ฉินฺน’’นฺติ ปณฺณํ อาหริตฺวา อทํสุฯ สา ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา กสฺสจิ กิญฺจิ อวตฺวา ปณฺณํ อุจฺฉงฺเค ฐเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆเมว ปริวิสิฯ อถสฺสา ปริจาริกาโย ภิกฺขูนํ ภตฺตํ ทตฺวา สปฺปิจาฏิํ อาหรนฺติโย เถรานํ ปุรโต สปฺปิจาฏิํ ภินฺทิํสุฯ ธมฺมเสนาปติ ‘‘เภทนธมฺมํ ภินฺนํ, น จินฺติตพฺพ’’นฺติ อาหฯ สา อุจฺฉงฺคโต ปณฺณํ นีหริตฺวา ‘‘ทฺวตฺติํสาย ปุตฺเตหิ สทฺธิํ ปิตุสีสํ ฉินฺนนฺติ เม อิมํ ปณฺณํ อาหริํสุ, อหํ อิทํ สุตฺวาปิ น จินฺเตมิ, สปฺปิจาฏิยา ภินฺนาย กิํ จินฺตยิสฺสามิ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ ธมฺมเสนาปติ ‘‘อนิมิตฺตมนญฺญาตํ , มจฺจานํ อิธ ชีวิต’’นฺติอาทีนิ (สุ. นิ. 579) วตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ อคมาสิฯ

สาปิ ทฺวตฺติํส สุณิสาโย ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตุมฺหากํ สามิกา นิรปราธา อตฺตโน ปุริมกมฺมผลํ ลภิํสุ , ตุมฺเห มา โสจยิตฺถ, มา ปริเทวิตฺถ, รญฺโญ อุปริ มโนปโทสํ มา กริตฺถา’’ติ โอวทิฯ

รญฺโญ จรปุริสา ตํ กถํ สุตฺวา คนฺตฺวา เตสํ นิทฺโทสภาวํ รญฺโญ กถยิํสุฯ ราชา สํเวคปฺปตฺโต ตสฺสา นิเวสนํ คนฺตฺวา มลฺลิกญฺจ สุณิสาโย จสฺสา ขมาเปตฺวา มลฺลิกาย วรํ อทาสิฯ สา ‘‘วโร คหิโต เม โหตู’’ติ วตฺวา ตสฺมิํ คเต มตกภตฺตํ ทตฺวา นฺหตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา, ‘‘เทว, ตุมฺเหหิ มยฺหํ วโร ทินฺโน, มยฺหญฺจ อญฺเญน อตฺโถ นตฺถิ, ทฺวตฺติํสาย เม สุณิสานํ มมญฺจ กุลฆรคมนํ อนุชานาถา’’ติ อาหฯ ราชา สมฺปฏิจฺฉิฯ สา ทฺวตฺติํส สุณิสาโย ยถาสกานิ กุลานิ เปเสสิ, สยมฺปิ กุสินารานคเร อตฺตโน กุลฆรํ อคมาสิฯ

ราชาปิ พนฺธุลเสนาปติโน ภาคิเนยฺยสฺส ทีฆการายนสฺส นาม เสนาปติฏฺฐานํ อทาสิฯ โส ปน ‘‘มาตุโล เม อิมินา มาริโต’’ติ รญฺโญ โอตารํ คเวสนฺโต วิจรติฯ ราชาปิ นิรปราธสฺส พนฺธุลสฺส มาริตกาลโต ปฏฺฐาย วิปฺปฏิสารี หุตฺวา จิตฺตสฺสาทํ น ลภติ, รชฺชสุขํ นานุโภติฯ ตทา สตฺถา สกฺยานํ เมทาฬุปํ นาม นิคมํ อุปนิสฺสาย วิหรติฯ ราชา ตตฺถ คนฺตฺวา อารามโต อวิทูเร ขนฺธาวารํ นิวาเสตฺวา, ‘‘มนฺเทน ปริวาเรน สตฺถารํ วนฺทิสฺสามี’’ติ วิหารํ คนฺตฺวา ปญฺจราชากกุธภณฺฑานิ ทีฆการายนสฺส ทตฺวา เอกโกว คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ สพฺพํ ธมฺมเจติยสุตฺตนิยาเมน (ม. นิ. 2.364 อาทโย) ทีเปตพฺพํฯ ตสฺมิํ คนฺธกุฏิํ ปวิฏฺเฐ ทีฆการายโน ตานิ ปญฺจ ราชกกุธภณฺฑานิ คเหตฺวา วิฏฏูภํ ราชานํ กตฺวา รญฺโญ เอกํ อสฺสํ เอกญฺจ อุปฏฺฐานการิกํ มาตุคามํ ฐเปตฺวา นิวตฺเตตฺวา สาวตฺถิํ อคมาสิฯ

ราชา สตฺถารา สทฺธิํ ปิยกถํ กเถตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิกฺขนฺโต เสนํ อทิสฺวา ตํ มาตุคามํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา, ‘‘อหํ ภาคิเนยฺยํ อาทาย คนฺตฺวา, วิฏฏูภํ คเหสฺสามี’’ติ ราชคหนครํ คจฺฉนฺโต วิกาเล ทฺวาเรสุ ปิทหิเตสุ นครํ ปตฺวา เอกิสฺสา สาลาย นิปชฺชิตฺวา วาตาตเปหิ กิลนฺโต รตฺติภาเค ตตฺเถว กาลมกาสิฯ

วิภาตาย รตฺติยา, ‘‘เทว, โกสลนรินฺท อนาโถ ชาโตสี’’ติ วิปฺปลปนฺติยา ตสฺสา อิตฺถิยา สทฺทํ สุตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ โส มาตุลสฺส มหนฺเตน สกฺกาเรน สรีรกิจฺจํ กาเรสิฯ

วิฏฏูโภปิ รชฺชํ ลภิตฺวา ตํ เวรํ สริตฺวา ‘‘สพฺเพปิ สากิเย มาเรสฺสามี’’ติ มหติยา เสนาย นิกฺขมิฯ ตํ ทิวสํ สตฺถา ปจฺจูสกาเล โลกํ โวโลเกนฺโต ญาติสงฺฆสฺส วินาสํ ทิสฺวา, ‘‘ญาติสงฺคหํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุพฺพณฺหสมเย ปิณฺฑาย จริตฺวา, ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต คนฺธกุฏิยํ สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา, สายนฺหสมเย อากาเสน คนฺตฺวา, กปิลวตฺถุสามนฺเต เอกสฺมิํ กพรจฺฉาเย รุกฺขมูเล นิสีทิฯ ตโต วิฏฏูภสฺส รชฺชสีมาย มหนฺโต สนฺทจฺฉาโย นิคฺโรโธ อตฺถิฯ วิฏฏูโภ สตฺถารํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, กิํ การณา เอวรูปาย อุณฺหเวลาย อิมสฺมิํ กพรจฺฉาเย รุกฺขมูเล นิสีทถ, เอตสฺมิํ สนฺทจฺฉาเย นิคฺโรธมูเล นิสีทถ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา, ‘‘โหตุ, มหาราช, ญาตกานํ ฉายา นาม สีตลา’’ติ วุตฺเต, ‘‘ญาตกานุรกฺขนตฺถาย สตฺถา อาคโต ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิวตฺติตฺวา สาวตฺถิํเยว ปจฺจาคมิฯ สตฺถาปิ อุปฺปติตฺวา เชตวนเมว คโตฯ

ราชา สากิยานํ โทสํ สริตฺวา ทุติยมฺปิ นิกฺขมิตฺวา ตเถว สตฺถารํ ปสฺสิตฺวา ปุน นิวตฺติฯ ตติยวาเรปิ นิกฺขมิตฺวา ตเถว สตฺถารํ ปสฺสิตฺวา ปุน นิวตฺติฯ จตุตฺถวาเร ปน ตสฺมิํ นิกฺขนฺเต สตฺถา สากิยานํ ปุพฺพกมฺมํ โอโลเกตฺวา เตสํ เอกทิวสํ นทิยํ วิสปกฺขิปนปาปกมฺมสฺส อปฺปฏิพาหิยภาวํ ญตฺวา จตุตฺถวาเร นาคมาสิฯ วิฏฏูโภ ‘‘สากิเย ฆาเตสฺสามี’’ติ มหนฺเตน พลกาเยน นิกฺขมิฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปน ญาตกา อสตฺตฆาตกา นาม, อตฺตนา มรนฺตาปิ ปเรสํ ชีวิตํ น โวโรเปนฺติฯ เต จินฺตยิํสุ – ‘‘มยํ สุสิกฺขิตา กตหตฺถา กตูปาสนา มหิสฺสาสา, น โข ปน สกฺกา อมฺเหหิ ปรํ ชีวิตา โวโรเปตุํ, อตฺตโน กมฺมํ ทสฺเสตฺวา ปลาเปสฺสามา’’ติ เต กตสนฺนาหา นิกฺขมิตฺวา ยุทฺธํ อารภิํสุฯ เตหิ ขิตฺตา สรา วิฏฏูภสฺส ปุริสานํ อนฺตรนฺตเรน คจฺฉนฺติ, ผลกนฺตรกณฺณฉิทฺทนฺตราทีหิ นิกฺขมนฺติฯ วิฏฏูโภ ทิสฺวา นนุ ภเณ ‘‘สากิยา อสตฺตฆาตกามฺหา’’ติ วทนฺติ, อถ จ ปน เม ปุริเส นาเสนฺตีติฯ

อถ นํ เอโก ปุริโส อาห – ‘‘กิํ สามิ, นิวตฺติตฺวา โอโลเกสี’’ติ? ‘‘สากิยา เม ปุริเส นาเสนฺตี’’ติฯ ‘‘ตุมฺหากํ โกจิ ปุริโส มโต นาม นตฺถิฯ อิงฺฆ เต คณาเปถา’’ติฯ คณาเปนฺโต เอกสฺสปิ ขยํ น ปสฺสิฯ โส ตโต นิวตฺติตฺวา ‘‘เย เย ปน ภเณ ‘สากิยมฺหา’ติ ภณนฺติ, สพฺเพ มาเรถ, มาตามหสฺส ปน มหานามสกฺกสฺส สนฺติเก ฐิตานํ ชีวิตํ เทถา’’ติ อาหฯ สากิยา คเหตพฺพคหณํ อปสฺสนฺตา เอกจฺเจ ติณํ ฑํสิตฺวา, เอกจฺเจ นฬํ คเหตฺวา อฏฺฐํสุฯ ‘‘ตุมฺเห สากิยา, โน’’ติ ปุจฺฉิตา ยสฺมา เต มรนฺตาปิ มุสาวาทํ น ภณนฺติ, ตสฺมา ติณํ ฑํสิตฺวา ฐิตา ‘‘โน สาโก, ติณ’’นฺติ วทนฺติฯ นฬํ คเหตฺวา ฐิตา ‘‘โน สาโก, นโฬ’’ติ วทนฺติฯ เย จ มหานามสฺส สนฺติเก ฐิตา, เต จ ชีวิตํ ลภิํสุฯ เตสุ ติณํ ฑํสิตฺวา ฐิตา ติณสากิยา นาม, นฬํ คเหตฺวา ฐิตา นฬสากิยา นาม ชาตาติ, วิฏฏูโภ อวเสเส ขีรปเกปิ ทารเก อวิสฺสชฺเชตฺวา ฆาตาเปนฺโต โลหิตนทิํ ปวตฺเตตฺวา เตสํ คลโลหิเตน ผลกํ โธวาเปสิฯ เอวํ สากิยวํโส วิฏฏูเภน อุปจฺฉินฺโนฯ

โส มหานามสกฺกํ คาหาเปตฺวา นิวตฺโต ‘‘ปาตราสเวลาย ปาตราสํ กริสฺสามี’’ติ เอกสฺมิํ ฐาเน โอตริตฺวา โภชเน อุปนีเต ‘‘เอกโตว ภุญฺชิสฺสามา’’ติ อยฺยกํ ปกฺโกสาเปสิฯ ขตฺติยา ปน ชีวิตํ จชนฺตาปิ ทาสิปุตฺเตหิ สทฺธิํ น ภุญฺชนฺติฯ ตสฺมา มหานาโม เอกํ สรํ โอโลเกตฺวา ‘‘กิลิฏฺฐคตฺโตมฺหิ, นฺหายิสฺสามิ, ตาตา’’ติ อาหฯ ‘‘สาธุ, อยฺยก, นฺหายถา’’ติฯ โส ‘‘อยํ มํ เอกโต อภุญฺชนฺตํ ฆาเตสฺสติ, สยเมว เม มตํ เสยฺโย’’ติ เกเส มุญฺจิตฺวา อคฺเค คณฺฐิํ กตฺวา เกเสสุ ปาทงฺคุฏฺฐเก ปเวเสตฺวา อุทเก นิมุชฺชิฯ ตสฺส คุณเตเชน นาคภวนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ นาคราชา ‘‘กิํ นุ โข’’ติ อุปธาเรนฺโต ตํ ญตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ตํ อตฺตโน ผเณ นิสีทาเปตฺวา นาคภวนํ ปเวเสสิฯ โส ทฺวาทสฺส วสฺสานิ ตตฺเถว วสิฯ วิฏฏูโภปิ ‘‘มยฺหํ อยฺยโก อิทานิ อาคมิสฺสติ, อิทานิ อาคมิสฺสตี’’ติ อาคมยมาโนว นิสีทิฯ ตสฺมิํ อติจิรายนฺเต สรํ วิจินาเปตฺวา ทีปาโลเกน ปุริสพฺภนฺตรานิปิ โอโลเกตฺวา อทิสฺวา ‘‘คโต ภวิสฺสตี’’ติ ปกฺกามิฯ

โส รตฺติภาเค อจิรวติํ ปตฺวา ขนฺธาวารํ นิวาเสสิฯ เอกจฺเจ อนฺโตนทิยํ วาลุกาปุลิเน นิปชฺชิํสุ , เอกจฺเจ พหิถเล, อนฺโตนิปนฺเนสุปิ ปุพฺเพ อกตปาปกมฺมา อตฺถิ, พหินิปนฺเนสุปิ ปุพฺเพ กตปาปกมฺมา อตฺถิ, เตสํ นิปนฺนฏฺฐาเนสุ กิปิลฺลิกา อุฏฺฐหิํสุฯ เต ‘‘มยฺหํ นิปนฺนฏฺฐาเน กิปิลฺลิกา, มยฺหํ นิปนฺนฏฺฐาเน กิปิลฺลิกา’’ติ อุฏฺฐหิตฺวา อกตปาปกมฺมา อุตฺตริตฺวา ถเล นิปชฺชิํสุ, กตปาปกมฺมา โอตริตฺวา วาลุกาปุลิเน นิปชฺชิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ มหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา ฆนวสฺสํ วสฺสิฯ นทิยา โอโฆ อาคนฺตฺวา วิฏฏูภํ สทฺธิํ ปริสาย สมุทฺทเมว ปาเปสิฯ สพฺเพ ตตฺถ มจฺฉกจฺฉปภกฺขา อเหสุํฯ

มหาชโน กถํ สมุฏฺฐาเปสิ ‘‘สากิยานํ มรณํ อยุตฺตํ, ‘เอวํ นาม โกฏฺเฏตฺวา โกฏฺเฏตฺวา สากิยา มาเรตพฺพา’ติ อนนุจฺฉวิกเมต’’นฺติฯ สตฺถา ตํ กถํ สุตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, อิมสฺมิํ อตฺตภาเว กิญฺจาปิ สากิยานํ เอวํ มรณํ อยุตฺตํ, ปุพฺเพ กตปาปกมฺมวเสน ปน ยุตฺตเมเวเตหิ ลทฺธ’’นฺติ อาหฯ ‘‘กิํ ปน, ภนฺเต, เอเต ปุพฺเพ อกํสู’’ติ? สพฺเพ เอกโต หุตฺวา นทิยํ วิสํ ปกฺขิปิํสูติฯ ปุเนกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘วิฏฏูโภ เอตฺตเก สากิเย มาเรตฺวา อาคจฺฉนฺโต อตฺตโน มโนรเถ มตฺถกํ อปฺปตฺเตเยว เอตฺตกํ ชนํ อาทาย มหาสมุทฺเท มจฺฉกจฺฉปภกฺโข ชาโต’’ติ ฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต, ‘‘อิเมสํ สตฺตานํ มโนรเถ มตฺถกํ อปฺปตฺเตเยว มจฺจุราชา สุตฺตํ คามํ อชฺโฌตฺถรนฺโต มโหโฆ วิย ชีวิตินฺทฺริยํ ฉินฺทิตฺวา จตูสุ อปายสมุทฺเทสุ นิมุชฺชาเปตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[47]

‘‘ปุปฺผานิ เหว ปจินนฺตํ, พฺยาสตฺตมนสํ นรํ;

สุตฺตํ คามํ มโหโฆว, มจฺจุ อาทาย คจฺฉตี’’ติฯ

ตตฺถ พฺยาสตฺตมนสํ นรนฺติ สมฺปตฺเต วา อสมฺปตฺเต วา ลคฺคมานสํฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา มาลากาโร ปุปฺผารามํ ปวิสิตฺวา ‘‘ปุปฺผานิ ปจินิสฺสามี’’ติ ตโต ปุปฺผานิ คเหตฺวา อญฺญมญฺญํ วา คจฺฉํ ปตฺเถนฺโต สกเล ปุปฺผาราเม มนํ เปเสติ, ‘‘อิโต จิโต จ ปุปฺผานิ ปจินิสฺสามี’’ติ ตโต ปุปฺผานิ อคฺคเหตฺวา อญฺญตฺถ มนํ เปเสสิ, ตเมว คจฺฉํ ปจินนฺโต ปมาทมาปชฺชติ, เอวเมว เอกจฺโจ ปุปฺผารามสทิสํ ปญฺจกามคุณมชฺฌํ โอตริตฺวา มโนรมํ รูปํ ลภิตฺวา มโนรมานํ สทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพานํ อญฺญตรํ ปตฺเถติฯ อญฺโญ เตสุ วา อญฺญตรํ ลภิตฺวา อญฺญตรํ ปตฺเถติ , รูปเมว วา ลภิตฺวา อญฺญํ อปตฺเถนฺโต ตเมว อสฺสาเทติ, สทฺทาทีสุ วา อญฺญตรํฯ เอเสว นโย โคมหิํสทาสิทาสเขตฺตวตฺถุคามนิคมชนปทาทีสุ, ปพฺพชิตานมฺปิ ปริเวณวิหารปตฺตจีวราทีสูติ เอวํ ปญฺจกามคุณสงฺขาตานิ ปุปฺผานิ เอว ปจินนฺตํ สมฺปตฺเต วา อสมฺปตฺเต วา กามคุเณ พฺยาสตฺตมนสํ นรํฯ สุตฺตํ คามนฺติ คามสฺส เคหภิตฺติอาทีนํ ปน สุปนวเสน สุปนํ นาม นตฺถิ, สตฺตานํ ปน สุตฺตปมตฺตตํ อุปาทาย สุตฺโต นาม โหติฯ เอวํ สุตฺตํ คามํ ทฺเว ตีณิ โยชนานิ อายตคมฺภีโร มโหโฆว มจฺจุ อาทาย คจฺฉติฯ ยถา โส มโหโฆ อิตฺถิปุริสโคมหิํสกุกฺกุฏาทีสุ กิญฺจิ อนวเสเสตฺวา สพฺพํ ตํ คามํ สมุทฺทํ ปาเปตฺวา มจฺฉกจฺฉปภกฺขํ กโรติ, เอวเมว พฺยาสตฺตมนสํ นรํ มจฺจุ อาทาย ชีวิตินฺทฺริยมสฺส ฉินฺทิตฺวา จตูสุ อปายสมุทฺเทสุ นิมุชฺชาเปตีติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปตฺตาฯ มหาชนสฺส สาตฺถิกา เทสนา ชาตาติฯ

วิฏฏูภวตฺถุ ตติยํฯ

4. ปติปูชิกกุมาริวตฺถุ

ปุปฺผานิ เหวาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต ปติปูชิกํ นาม กุมาริกํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ตาวติํสเทวโลเก สมุฏฺฐิตํฯ

ตตฺถ กิร มาลภารี นาม เทวปุตฺโต อจฺฉราสหสฺสปริวุโต อุยฺยานํ ปาวิสิฯ ปญฺจสตา เทวธีตโร รุกฺขํ อารุยฺห ปุปฺผานิ ปาเตนฺติ, ปญฺจสตา ปติตานิ ปุปฺผานิ คเหตฺวา เทวปุตฺตํ อลงฺกโรนฺติฯ ตาสุ เอกา เทวธีตา รุกฺขสาขายเมว จุตา, สรีรํ ทีปสิขา วิย นิพฺพายิฯ