โก ธมฺมปทํ สุเทสิตนฺติ ยถาสภาวโต กถิตตฺตา สุเทสิตํ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขาตํ ธมฺมปทํ กุสโล มาลากาโร ปุปฺผํ วิจินนฺโต วิย โก ปเจสฺสติ วิจินิสฺสติ วิชานิสฺสติ อุปปริกฺขิสฺสติ ปฏิวิชฺฌิสฺสติ, สจฺฉิกริสฺสตีติ อตฺโถฯ เสโขติ อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขาติ อิมา ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขนโต โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐํ อาทิํ กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺฐา สตฺตวิโธ เสโข อิมํ อตฺตภาวสงฺขาตํ ปถวิํ อรหตฺตมคฺเคน ตโต ฉนฺทราคํ อปกฑฺฒนฺโต วิเจสฺสติ วิจินิสฺสติ วิชานิสฺสติ ปฏิวิชฺฌิสฺสติ สจฺฉิกริสฺสติฯ ยมโลกญฺจาติ ตํ ยถาวุตฺตปการํ ยมโลกญฺจ อิมํ มนุสฺสโลกญฺจ สห เทเวหิ สเทวกํ สฺเวว วิเจสฺสติ วิจินิสฺสติ วิชานิสฺสติ ปฏิวิชฺฌิสฺสติ สจฺฉิกริสฺสติฯ เสโขติ สฺเวว สตฺตวิโธ เสโข, ยถา นาม กุสโล มาลากาโร ปุปฺผารามํ ปวิสิตฺวา ตรุณมกุฬานิ จ ปาณกวิทฺธานิ จ มิลาตานิ จ คณฺฐิกชาตานิ จ ปุปฺผานิ วชฺเชตฺวา โสภนานิ สุชาตสุชาตาเนว ปุปฺผานิ วิจินาติ, เอวเมว อิมํ สุกถิตํ สุนิทฺทิฏฺฐํ โพธิปกฺขิยธมฺมปทมฺปิ ปญฺญาย ปเจสฺสติ วิจินิสฺสติ อุปปริกฺขิสฺสติ ปฏิวิชฺฌิสฺสติ สจฺฉิกริสฺสตีติ สตฺถา สยเมว ปญฺหํ วิสฺสชฺเชสิฯ

เทสนาวสาเน ปญฺจสตาปิ ภิกฺขู สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ สมฺปตฺตปริสายปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

ปถวิกถาปสุตปญฺจสตภิกฺขุวตฺถุ ปฐมํฯ

2. มรีจิกมฺมฏฺฐานิกตฺเถรวตฺถุ

เผณูปมนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต อญฺญตรํ มรีจิกมฺมฏฺฐานิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร ภิกฺขุ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา, ‘‘สมณธมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ฆเฏตฺวา วายมิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘วิเสเสตฺวา กมฺมฏฺฐานํ กถาเปสฺสามี’’ติ สตฺถุ สนฺติกํ อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค มรีจิํ ทิสฺวา, ‘‘ยถา อยํ คิมฺหสมเย อุฏฺฐิตา มรีจิ ทูเร ฐิตานํ รูปคตา วิย ปญฺญายติ, สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตานํ เนว ปญฺญายติ, อยํ อตฺตภาโวปิ อุปฺปาทวยฏฺเฐน เอวรูโป’’ติ มรีจิกมฺมฏฺฐานํ ภาเวนฺโต อาคนฺตฺวา มคฺคกิลนฺโต อจิรวติยํ นฺหายิตฺวา เอกสฺมิํ จณฺฑโสตตีเร รุกฺขฉายาย นิสินฺโน อุทกเวคาภิฆาเตน อุฏฺฐหิตฺวา มหนฺเต มหนฺเต เผณปิณฺเฑ ภิชฺชมาเน ทิสฺวา, ‘‘อยํ อตฺตภาโวปิ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชนฏฺเฐน เอวรูโปเยวา’’ติ อารมฺมณํ อคฺคเหสิฯ สตฺถา คนฺธกุฏิยํ ฐิโตว ตํ เถรํ ทิสฺวา, ‘‘เอวเมว, ภิกฺขุ, เอวรูโปวายํ อตฺตภาโว เผณปิณฺโฑ วิย มรีจิ วิย อุปฺปชฺชนภิชฺชนสภาโวเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[46]

‘‘เผณูปมํ กายมิมํ วิทิตฺวา,

มรีจิธมฺมํ อภิสมฺพุธาโน;

เฉตฺวาน มารสฺส ปปุปฺผกานิ,

อทสฺสนํ มจฺจุราชสฺส คจฺเฉ’’ติฯ

ตตฺถ เผณูปมนฺติ อิมํ เกสาทิสมูหสงฺขาตํ กายํ อพลทุพฺพลฏฺเฐน อนทฺธนิยตาวกาลิกฏฺเฐน เผณปิณฺฑสริกฺขโกติ วิทิตฺวาฯ มรีจิธมฺมนฺติ ยถา มรีจิ ทูเร ฐิตานํ รูปคตา วิย คยฺหูปคา วิย โหติ, สนฺติเก อุปคจฺฉนฺตานํ ริตฺตา ตุจฺฉา อคยฺหูปคา สมฺปชฺชติ, เอวเมว ขณิกอิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานฏฺเฐน อยํ กาโยปิ มรีจิธมฺโมติ อภิสมฺพุธาโน พุชฺฌนฺโต, ชานนฺโตติ อตฺโถฯ มารสฺส ปปุปฺผกานีติ มารสฺส ปปุปฺผกสงฺขาตานิ เตภูมกานิ วฏฺฏานิ อริยมคฺเคน ฉินฺทิตฺวา ขีณาสโว ภิกฺขุ มจฺจุราชสฺส อทสฺสนํ อวิสยํ อมตมหานิพฺพานํ คจฺเฉยฺยาติฯ

คาถาปริโยสาเน เถโร สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถุ สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ โถเมนฺโต วณฺเณนฺโต วนฺทนฺโตว อาคโตติฯ

มรีจิกมฺมฏฺฐานิกตฺเถรวตฺถุ ทุติยํฯ

3. วิฏฏูภวตฺถุ

ปุปฺผานิเหว ปจินนฺตนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต สปริสํ มโหเฆน อชฺโฌตฺถริตฺวา มาริตํ วิฏฏูภํ อารพฺภ กเถสิฯ