ปหายาโรปยิตฺวาน , ตนฺติภาสํ มโนรมํ;

คาถานํ พฺยญฺชนปทํ, ยํ ตตฺถ น วิภาวิตํฯ

[10]

เกวลํ ตํ วิภาเวตฺวา, เสสํ ตเมว อตฺถโต;

ภาสนฺตเรน ภาสิสฺสํ, อาวหนฺโต วิภาวินํ;

มนโส ปีติปาโมชฺชํ, อตฺถธมฺมูปนิสฺสิตนฺติฯ

1. ยมกวคฺโค

1. จกฺขุปาลตฺเถรวตฺถุ

[1]

‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺฐา มโนมยา;

มนสา เจ ปทุฏฺเฐน, ภาสติ วา กโรติ วา;

ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติฯ –

อยํ ธมฺมเทสนา กตฺถ ภาสิตาติ? สาวตฺถิยํฯ กํ อารพฺภาติ? จกฺขุปาลตฺเถรํฯ

สาวตฺถิยํ กิร มหาสุวณฺโณ นาม กุฏุมฺพิโก อโหสิ อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค อปุตฺตโกฯ โส เอกทิวสํ นฺหานติตฺถํ นฺหตฺวา นตฺวา อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค สมฺปนฺนปตฺตสาขํ เอกํ วนปฺปติํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มเหสกฺขาย เทวตาย ปริคฺคหิโต ภวิสฺสตี’’ติ ตสฺส เหฏฺฐาภาคํ โสธาเปตฺวา ปาการปริกฺเขปํ การาเปตฺวา วาลุกํ โอกิราเปตฺวา ธชปฏากํ อุสฺสาเปตฺวา วนปฺปติํ อลงฺกริตฺวา อญฺชลิํ กริตฺวา ‘‘สเจ ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา ลเภยฺยํ, ตุมฺหากํ มหาสกฺการํ กริสฺสามี’’ติ ปตฺถนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ

อถสฺส น จิรสฺเสว ภริยาย กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺฐาสิฯ สา คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา ตสฺส อาโรเจสิฯ โส ตสฺสา คพฺภสฺส ปริหารมทาสิฯ สา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิฯ

ตํ นามคฺคหณทิวเส เสฏฺฐิ อตฺตนา ปาลิตํ วนปฺปติํ นิสฺสาย ลทฺธตฺตา ตสฺส ปาโลติ นามํ อกาสิฯ สา อปรภาเค อญฺญมฺปิ ปุตฺตํ ลภิฯ ตสฺส จูฬปาโลติ นามํ กตฺวา อิตรสฺส มหาปาโลติ นามํ อกาสิฯ เต วยปฺปตฺเต ฆรพนฺธเนน พนฺธิํสุฯ อปรภาเค มาตาปิตโร กาลมกํสุฯ สพฺพมฺปิ วิภวํ อิตเรเยว วิจาริํสุฯ

ตสฺมิํ สมเย สตฺถา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพนาคนฺตฺวา อนาถปิณฺฑิเกน มหาเสฏฺฐินา จตุปณฺณาสโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา การิเต เชตวนมหาวิหาเร วิหรติ มหาชนํ สคฺคมคฺเค จ โมกฺขมคฺเค จ ปติฏฺฐาปยมาโนฯ ตถาคโต หิ มาติปกฺขโต อสีติยา, ปิติปกฺขโต อสีติยาติ ทฺเวอสีติญาติกุลสหสฺเสหิ การิเต นิคฺโรธมหาวิหาเร เอกเมว วสฺสาวาสํ วสิ, อนาถปิณฺฑิเกน การิเต เชตวนมหาวิหาเร เอกูนวีสติวสฺสานิ, วิสาขาย สตฺตวีสติโกฏิธนปริจฺจาเคน การิเต ปุพฺพาราเม ฉพฺพสฺสานีติ ทฺวินฺนํ กุลานํ คุณมหตฺตตํ ปฏิจฺจ สาวตฺถิํ นิสฺสาย ปญฺจวีสติวสฺสานิ วสฺสาวาสํ วสิฯ อนาถปิณฺฑิโกปิ วิสาขาปิ มหาอุปาสิกา นิพทฺธํ ทิวสสฺส ทฺเว วาเร ตถาคตสฺส อุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺติ, คจฺฉนฺตา จ ‘‘ทหรสามเณรา โน หตฺเถ โอโลเกสฺสนฺตี’’ติ ตุจฺฉหตฺถา น คตปุพฺพาฯ ปุเรภตฺตํ คจฺฉนฺตา ขาทนียโภชนียาทีนิ คเหตฺวาว คจฺฉนฺติ, ปจฺฉาภตฺตํ คจฺฉนฺตา ปญฺจ เภสชฺชานิ อฏฺฐ จ ปานานิฯ นิเวสเนสุ ปน เตสํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขุสหสฺสานํ นิจฺจํ ปญฺญตฺตาสนาเนว โหนฺติฯ อนฺนปานเภสชฺเชสุ โย ยํ อิจฺฉติ, ตสฺส ตํ ยถิจฺฉิตเมว สมฺปชฺชติฯ เตสุ อนาถปิณฺฑิเกน เอกทิวสมฺปิ สตฺถา ปญฺหํ น ปุจฺฉิตปุพฺโพฯ โส กิร ‘‘ตถาคโต พุทฺธสุขุมาโล ขตฺติยสุขุมาโล, ‘พหูปกาโร เม, คหปตี’ติ มยฺหํ ธมฺมํ เทเสนฺโต กิลเมยฺยา’’ติ สตฺถริ อธิมตฺตสิเนเหน ปญฺหํ น ปุจฺฉติฯ สตฺถา ปน ตสฺมิํ นิสินฺนมตฺเตเยว ‘‘อยํ เสฏฺฐิ มํ อรกฺขิตพฺพฏฺฐาเน รกฺขติฯ อหญฺหิ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อลงฺกตปฏิยตฺตํ อตฺตโน สีสํ ฉินฺทิตฺวา อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา หทยมํสํ อุปฺปาเฏตฺวา ปาณสมํ ปุตฺตทารํ ปริจฺจชิตฺวา ปารมิโย ปูเรนฺโต ปเรสํ ธมฺมเทสนตฺถเมว ปูเรสิํฯ เอส มํ อรกฺขิตพฺพฏฺฐาเน รกฺขตี’’ติ เอกํ ธมฺมเทสนํ กเถติเยวฯ

ตทา สาวตฺถิยํ สตฺต มนุสฺสโกฏิโย วสนฺติฯ เตสุ สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา ปญฺจโกฏิมตฺตา มนุสฺสา อริยสาวกา ชาตา, ทฺเวโกฏิมตฺตา มนุสฺสา ปุถุชฺชนาฯ เตสุ อริยสาวกานํ ทฺเวเยว กิจฺจานิ อเหสุํ – ปุเรภตฺตํ ทานํ เทนฺติ, ปจฺฉาภตฺตํ คนฺธมาลาทิหตฺถา วตฺถเภสชฺชปานกาทีนิ คาหาเปตฺวา ธมฺมสฺสวนตฺถาย คจฺฉนฺติฯ อเถกทิวสํ มหาปาโล อริยสาวเก คนฺธมาลาทิหตฺเถ วิหารํ คจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘อยํ มหาชโน กุหิํ คจฺฉตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ธมฺมสฺสวนายา’’ติ สุตฺวา ‘‘อหมฺปิ คมิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปริสปริยนฺเต นิสีทิฯ

พุทฺธา จ นาม ธมฺมํ เทเสนฺตา สรณสีลปพฺพชฺชาทีนํ อุปนิสฺสยํ โอโลเกตฺวา อชฺฌาสยวเสน ธมฺมํ เทเสนฺติ, ตสฺมา ตํ ทิวสํ สตฺถา ตสฺส อุปนิสฺสยํ โอโลเกตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อนุปุพฺพิกถํ กเถสิฯ เสยฺยถิทํ – ทานกถํ, สีลกถํ, สคฺคกถํ, กามานํ อาทีนวํ, โอการํ สํกิเลสํ, เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิฯ ตํ สุตฺวา มหาปาโล กุฏุมฺพิโก จินฺเตสิ – ‘‘ปรโลกํ คจฺฉนฺตํ ปุตฺตธีตโร วา ภาตโร วา โภคา วา นานุคจฺฉนฺติ, สรีรมฺปิ อตฺตนา สทฺธิํ น คจฺฉติ, กิํ เม ฆราวาเสน ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ โส เทสนาปริโยสาเน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ อถ นํ สตฺถา – ‘‘อตฺถิ เต โกจิ อาปุจฺฉิตพฺพยุตฺตโก ญาตี’’ติ อาหฯ ‘‘กนิฏฺฐภาตา เม อตฺถิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เตน หิ ตํ อาปุจฺฉาหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา กนิฏฺฐํ ปกฺโกสาเปตฺวา – ‘‘ตาต, ยํ มยฺหํ อิมสฺมิํ เคเห สวิญฺญาณกมฺปิ อวิญฺญาณกมฺปิ ธนํ กิญฺจิ อตฺถิ, สพฺพํ ตํ ตว ภาโร, ปฏิปชฺชาหิ น’’นฺติฯ ‘‘ตุมฺเห ปน กิํ กริสฺสถา’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ‘‘กิํ กเถสิ ภาติก, ตฺวํ เม มาตริ มตาย มาตา วิย, ปิตริ มเต ปิตา วิย ลทฺโธ, เคเห เต มหาวิภโว, สกฺกา เคหํ อชฺฌาวสนฺเตเหว ปุญฺญานิ กาตุํ , มา เอวํ กริตฺถา’’ติฯ ‘‘ตาต, อหํ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ฆราวาเส วสิตุํ น สกฺโกมิฯ

สตฺถารา หิ อติสณฺหสุขุมํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาโณ ธมฺโม เทสิโต, น สกฺกา โส อคารมชฺเฌ วสนฺเตน ปูเรตุํ , ปพฺพชิสฺสามิ, ตาตา’’ติฯ ‘‘ภาติก, ตรุณาเยว ตาวตฺถ, มหลฺลกกาเล ปพฺพชิสฺสถา’’ติฯ ‘‘ตาต, มหลฺลกสฺส หิ อตฺตโน หตฺถปาทาปิ อนสฺสวา โหนฺติ, น อตฺตโน วเส วตฺตนฺติ, กิมงฺคํ ปน ญาตกา, สฺวาหํ ตว กถํ น กโรมิ, สมณปฏิปตฺติํเยว ปูเรสฺสามิ’’ฯ

‘‘ชราชชฺชริตา โหนฺติ, หตฺถปาทา อนสฺสวา;

ยสฺส โส วิหตตฺถาโม, กถํ ธมฺมํ จริสฺสติ’’ฯ –

ปพฺพชิสฺสาเมวาหํ, ตาตาติ ตสฺส วิรวนฺตสฺเสว สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ลทฺธปพฺพชฺชูปสมฺปโท อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก ปญฺจ วสฺสานิ วสิตฺวา วุฏฺฐวสฺโส ปวาเรตฺวา สตฺถารมุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมิํ สาสเน กติ ธุรานี’’ติ? ‘‘คนฺถธุรํ, วิปสฺสนาธุรนฺติ ทฺเวเยว ธุรานิ ภิกฺขู’’ติฯ ‘‘กตมํ ปน, ภนฺเต, คนฺถธุรํ, กตมํ วิปสฺสนาธุร’’นฺติ? ‘‘อตฺตโน ปญฺญานุรูเปน เอกํ วา ทฺเว วา นิกาเย สกลํ วา ปน เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา ตสฺส ธารณํ, กถนํ, วาจนนฺติ อิทํ คนฺถธุรํ นาม, สลฺลหุกวุตฺติโน ปน ปนฺตเสนาสนาภิรตสฺส อตฺตภาเว ขยวยํ ปฏฺฐเปตฺวา สาตจฺจกิริยวเสน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตคฺคหณนฺติ อิทํ วิปสฺสนาธุรํ นามา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, อหํ มหลฺลกกาเล ปพฺพชิโต คนฺถธุรํ ปูเรตุํ น สกฺขิสฺสามิ, วิปสฺสนาธุรํ ปน ปูเรสฺสามิ, กมฺมฏฺฐานํ เม กเถถา’’ติฯ อถสฺส สตฺถา ยาว อรหตฺตํ กมฺมฏฺฐานํ กเถสิฯ

โส สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อตฺตนา สหคามิโน ภิกฺขู ปริเยสนฺโต สฏฺฐิ ภิกฺขู ลภิตฺวา เตหิ สทฺธิํ นิกฺขมิตฺวา วีสโยชนสตมคฺคํ คนฺตฺวา เอกํ มหนฺตํ ปจฺจนฺตคามํ ปตฺวา ตตฺถ สปริวาโร ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ มนุสฺสา วตฺตสมฺปนฺเน ภิกฺขู ทิสฺวาว ปสนฺนจิตฺตา อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา นิสีทาเปตฺวา ปณีเตนาหาเรน ปริวิสิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, กุหิํ อยฺยา คจฺฉนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ยถาผาสุกฏฺฐานํ อุปาสกา’’ติ วุตฺเต ปณฺฑิตา มนุสฺสา ‘‘วสฺสาวาสํ เสนาสนํ ปริเยสนฺติ ภทนฺตา’’ติ ญตฺวา, ‘‘ภนฺเต, สเจ อยฺยา อิมํ เตมาสํ อิธ วเสยฺยุํ, มยํ สรเณสุ ปติฏฺฐาย สีลานิ คณฺเหยฺยามา’’ติ อาหํสุฯ เตปิ ‘‘มยํ อิมานิ กุลานิ นิสฺสาย ภวนิสฺสรณํ กริสฺสามา’’ติ อธิวาเสสุํฯ

มนุสฺสา เตสํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา วิหารํ ปฏิชคฺคิตฺวา รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ สมฺปาเทตฺวา อทํสุฯ เต นิพทฺธํ ตเมว คามํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺติฯ อถ เน เอโก เวชฺโช อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, พหูนํ วสนฏฺฐาเน อผาสุกมฺปิ นาม โหติ, ตสฺมิํ อุปฺปนฺเน มยฺหํ กเถยฺยาถ, เภสชฺชํ กริสฺสามี’’ติ ปวาเรสิฯ เถโร วสฺสูปนายิกทิวเส เต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ปุจฺฉิ, ‘‘อาวุโส , อิมํ เตมาสํ กติหิ อิริยาปเถหิ วีตินาเมสฺสถา’’ติ? ‘‘จตูหิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ ปเนตํ, อาวุโส, ปติรูปํ, นนุ อปฺปมตฺเตหิ ภวิตพฺพํ’’? ‘‘มยญฺหิ ธรมานกสฺส พุทฺธสฺส สนฺติกา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อาคตา, พุทฺธา จ นาม น สกฺกา ปมาเทน อาราเธตุํ, กลฺยาณชฺฌาสเยน เต โว อาราเธตพฺพาฯ ปมตฺตสฺส จ นาม จตฺตาโร อปายา สกเคหสทิสา, อปฺปมตฺตา โหถาวุโส’’ติฯ ‘‘กิํ ตุมฺเห ปน, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อหํ ตีหิ อิริยาปเถหิ วีตินาเมสฺสามิ, ปิฏฺฐิํ น ปสาเรสฺสามิ, อาวุโส’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต, อปฺปมตฺตา โหถา’’ติฯ

อถ เถรสฺส นิทฺทํ อโนกฺกมนฺตสฺส ปฐมมาเส อติกฺกนฺเต มชฺฌิมมาเส สมฺปตฺเต อกฺขิโรโค อุปฺปชฺชิฯ ฉิทฺทฆฏโต อุทกธารา วิย อกฺขีหิ อสฺสุธารา ปคฺฆรนฺติฯ โส สพฺพรตฺติํ สมณธมฺมํ กตฺวา อรุณุคฺคมเน คพฺภํ ปวิสิตฺวา นิสีทิฯ ภิกฺขู ภิกฺขาจารเวลาย เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘ภิกฺขาจารเวลา, ภนฺเต’’ติ อาหํสุฯ ‘‘เตน หิ, อาวุโส, คณฺหถ ปตฺตจีวร’’นฺติฯ อตฺตโน ปตฺตจีวรํ คาหาเปตฺวา นิกฺขมิฯ ภิกฺขู ตสฺส อกฺขีหิ อสฺสูนิ ปคฺฆรนฺเต ทิสฺวา, ‘‘กิเมตํ, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘อกฺขีนิ เม, อาวุโส, วาตา วิชฺฌนฺตี’’ติฯ ‘‘นนุ, ภนฺเต, เวชฺเชน ปวาริตมฺหา, ตสฺส กเถมา’’ติฯ ‘‘สาธาวุโส’’ติ เต เวชฺชสฺส กถยิํสุฯ โส เตลํ ปจิตฺวา เปเสสิฯ เถโร นาสาย เตลํ อาสิญฺจนฺโต นิสินฺนโกว อาสิญฺจิตฺวา อนฺโตคามํ ปาวิสิฯ เวชฺโช ตํ ทิสฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, อยฺยสฺส กิร อกฺขีนิ วาโต วิชฺฌตี’’ติ? ‘‘อาม, อุปาสกา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, มยา เตลํ ปจิตฺวา เปสิตํ, นาสาย โว เตลํ อาสิตฺต’’นฺติ? ‘‘อาม, อุปาสกา’’ติฯ ‘‘อิทานิ กีทิส’’นฺติ? ‘‘รุชฺชเตว อุปาสกา’’ติฯ เวชฺโช ‘‘มยา เอกวาเรเนว วูปสมนสมตฺถํ เตลํ ปหิตํ, กิํ นุ โข โรโค น วูปสนฺโต’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘ภนฺเต, นิสีทิตฺวา โว เตลํ อาสิตฺตํ, นิปชฺชิตฺวา’’ติ ปุจฺฉิฯ เถโร ตุณฺหี อโหสิ, ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉิยมาโนปิ น กเถสิฯ

โส ‘‘วิหารํ คนฺตฺวา เถรสฺส วสนฏฺฐานํ โอโลเกสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา – ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, คจฺฉถา’’ติ เถรํ วิสฺสชฺเชตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา เถรสฺส วสนฏฺฐานํ โอโลเกนฺโต จงฺกมนนิสีทนฏฺฐานเมว ทิสฺวา สยนฏฺฐานํ อทิสฺวา, ‘‘ภนฺเต, นิสินฺเนหิ โว อาสิตฺตํ, นิปนฺเนหี’’ติ ปุจฺฉิฯ เถโร ตุณฺหี อโหสิฯ ‘‘มา, ภนฺเต, เอวํ กริตฺถ, สมณธมฺโม นาม สรีรํ ยาเปนฺเตน สกฺกา กาตุํ, นิปชฺชิตฺวา อาสิญฺจถา’’ติ ปุนปฺปุนํ ยาจิฯ ‘‘คจฺฉ ตฺวํ ตาวาวุโส, มนฺเตตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ เวชฺชํ อุยฺโยเชสิฯ เถรสฺส จ ตตฺถ เนว ญาตี, น สาโลหิตา อตฺถิ, เตน สทฺธิํ มนฺเตยฺย? กรชกาเยน ปน สทฺธิํ มนฺเตนฺโต ‘‘วเทหิ ตาว, อาวุโส ปาลิต, ตฺวํ กิํ อกฺขีนิ โอโลเกสฺสสิ, อุทาหุ พุทฺธสาสนํ? อนมตคฺคสฺมิญฺหิ สํสารวฏฺเฏ ตว อกฺขิกาณสฺส คณนา นาม นตฺถิ, อเนกานิ ปน พุทฺธสตานิ พุทฺธสหสฺสานิ อตีตานิฯ เตสุ เต เอกพุทฺโธปิ น ปริจิณฺโณ, อิทานิ อิมํ อนฺโตวสฺสํ ตโย มาเส น นิปชฺชิสฺสามีติ เตมาสํ นิพทฺธวีริยํ กริสฺสามิฯ ตสฺมา เต จกฺขูนิ นสฺสนฺตุ วา ภิชฺชนฺตุ วา, พุทฺธสาสนเมว ธาเรหิ, มา จกฺขูนี’’ติ ภูตกายํ โอวทนฺโต อิมา คาถาโย อภาสิ –

‘‘จกฺขูนิ หายนฺตุ มมายิตานิ,

โสตานิ หายนฺตุ ตเถว กาโย;

สพฺพมฺปิทํ หายตุ เทหนิสฺสิตํ,

กิํ การณา ปาลิต ตฺวํ ปมชฺชสิฯ

‘‘จกฺขูนิ ชีรนฺตุ มมายิตานิ,

โสตานิ ชีรนฺตุ ตเถว กาโย;

สพฺพมฺปิทํ ชีรตุ เทหนิสฺสิตํ,

กิํ การณา ปาลิต ตฺวํ ปมชฺชสิฯ

‘‘จกฺขูนิ ภิชฺชนฺตุ มมายิตานิ,

โสตานิ ภิชฺชนฺตุ ตเถว กาโย;

สพฺพมฺปิทํ ภิชฺชตุ เทหนิสฺสิตํ,

กิํ การณา ปาลิต ตฺวํ ปมชฺชสี’’ติฯ

เอวํ ตีหิ คาถาหิ อตฺตโน โอวาทํ ทตฺวา นิสินฺนโกว นตฺถุกมฺมํ กตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ เวชฺโช ตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, นตฺถุกมฺมํ กต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, อุปาสกา’’ติฯ ‘‘กีทิสํ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘รุชฺชเตว อุปาสกา’’ติฯ ‘‘นิสีทิตฺวา โว, ภนฺเต, นตฺถุกมฺมํ กตํ, นิปชฺชิตฺวา’’ติฯ เถโร ตุณฺหี อโหสิ, ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉิยมาโนปิ น กิญฺจิ กเถสิฯ อถ นํ เวชฺโช, ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห สปฺปายํ น กโรถ, อชฺชโต ปฏฺฐาย ‘อสุเกน เม เตลํ ปกฺก’นฺติ มา วทิตฺถ, อหมฺปิ ‘มยา โว เตลํ ปกฺก’นฺติ น วกฺขามี’’ติ อาหฯ โส เวชฺเชน ปจฺจกฺขาโต วิหารํ คนฺตฺวา ตฺวํ เวชฺเชนาปิ ปจฺจกฺขาโตสิ, อิริยาปถํ มา วิสฺสชฺชิ สมณาติฯ

‘‘ปฏิกฺขิตฺโต ติกิจฺฉาย, เวชฺเชนาปิ วิวชฺชิโต;

นิยโต มจฺจุราชสฺส, กิํ ปาลิต ปมชฺชสี’’ติฯ –

อิมาย คาถาย อตฺตานํ โอวทิตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิฯ อถสฺส มชฺฌิมยาเม อติกฺกนฺเต อปุพฺพํ อจริมํ อกฺขีนิ เจว กิเลสา จ ภิชฺชิํสุฯ โส สุกฺขวิปสฺสโก อรหา หุตฺวา คพฺภํ ปวิสิตฺวา นิสีทิฯ

ภิกฺขู ภิกฺขาจารเวลาย อาคนฺตฺวา ‘‘ภิกฺขาจารกาโล, ภนฺเต’’ติ อาหํสุฯ ‘‘กาโล, อาวุโส’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เตน หิ คจฺฉถา’’ติฯ ‘‘กิํ ตุมฺเห ปน, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อกฺขีนิ เม, อาวุโส, ปริหีนานี’’ติฯ เต ตสฺส อกฺขีนิ โอโลเกตฺวา อสฺสุปุณฺณเนตฺตา หุตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มา จินฺตยิตฺถ, มยํ โว ปฏิชคฺคิสฺสามา’’ติ เถรํ สมสฺสาเสตฺวา กตฺตพฺพยุตฺตกํ วตฺตปฏิวตฺตํ กตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิํสุฯ มนุสฺสา เถรํ อทิสฺวา, ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ อยฺโย กุหิ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ยาคุํ เปเสตฺวา สยํ ปิณฺฑปาตมาทาย คนฺตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา ปาทมูเล ปริวตฺตมานา โรทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มยํ โว ปฏิชคฺคิสฺสาม, ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถา’’ติ สมสฺสาเสตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

ตโต ปฏฺฐาย นิพทฺธํ ยาคุภตฺตํ วิหารเมว เปเสนฺติฯ เถโรปิ อิตเร สฏฺฐิ ภิกฺขู นิรนฺตรํ โอวทติฯ เต ตสฺโสวาเท ฐตฺวา อุปกฏฺฐาย ปวารณาย สพฺเพว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุ ฯ

เต วุฏฺฐวสฺสา จ ปน สตฺถารํ ทฏฺฐุกามา หุตฺวา เถรมาหํสุ, ‘‘ภนฺเต, สตฺถารํ ทฏฺฐุกามมฺหา’’ติ ฯ เถโร เตสํ วจนํ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ทุพฺพโล, อนฺตรามคฺเค จ อมนุสฺสปริคฺคหิตา อฏวี อตฺถิ, มยิ เอเตหิ สทฺธิํ คจฺฉนฺเต สพฺเพ กิลมิสฺสนฺติ, ภิกฺขมฺปิ ลภิตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ, อิเม ปุเรตรเมว เปเสสฺสามี’’ติฯ อถ เน อาห – ‘‘อาวุโส, ตุมฺเห ปุรโต คจฺฉถา’’ติฯ ‘‘ตุมฺเห ปน ภนฺเต’’ติ? ‘‘อหํ ทุพฺพโล, อนฺตรามคฺเค จ อมนุสฺสปริคฺคหิตา อฏวี อตฺถิ, มยิ ตุมฺเหหิ สทฺธิํ คจฺฉนฺเต สพฺเพ กิลมิสฺสถ, ตุมฺเห ปุรโต คจฺฉถา’’ติฯ ‘‘มา, ภนฺเต, เอวํ กริตฺถ, มยํ ตุมฺเหหิ สทฺธิํเยว คมิสฺสามา’’ติฯ ‘‘มา โว, อาวุโส, เอวํ รุจฺจิตฺถ, เอวํ สนฺเต มยฺหํ อผาสุกํ ภวิสฺสติ, มยฺหํ กนิฏฺโฐ ปน ตุมฺเห ทิสฺวา ปุจฺฉิสฺสติ, อถสฺส มม จกฺขูนํ ปริหีนภาวํ อาโรเจยฺยาถ, โส มยฺหํ สนฺติกํ กญฺจิเทว ปหิณิสฺสติ, เตน สทฺธิํ อาคจฺฉิสฺสามิ, ตุมฺเห มม วจเนน ทสพลญฺจ อสีติมหาเถเร จ วนฺทถา’’ติ เต อุยฺโยเชสิฯ

เต เถรํ ขมาเปตฺวา อนฺโตคามํ ปวิสิํสุฯ มนุสฺสา เต ทิสฺวา นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ ทตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, อยฺยานํ คมนากาโร ปญฺญายตี’’ติ? ‘‘อาม, อุปาสกา, สตฺถารํ ทฏฺฐุกามมฺหา’’ติฯ เต ปุนปฺปุนํ ยาจิตฺวา เตสํ คมนฉนฺทเมว ญตฺวา อนุคนฺตฺวา ปริเทวิตฺวา นิวตฺติํสุฯ เตปิ อนุปุพฺเพน เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารญฺจ อสีติมหาเถเร จ เถรสฺส วจเนน วนฺทิตฺวา ปุนทิวเส ยตฺถ เถรสฺส กนิฏฺโฐ วสติ, ตํ วีถิํ ปิณฺฑาย ปวิสิํสุฯ กุฏุมฺพิโก เต สญฺชานิตฺวา นิสีทาเปตฺวา กตปฏิสนฺถาโร ‘‘ภาติกตฺเถโร เม, ภนฺเต, กุหิ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส เต ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ โส ตํ สุตฺวาว เตสํ ปาทมูเล ปริวตฺเตนฺโต โรทิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘อิทานิ, ภนฺเต, กิํ กาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘เถโร อิโต กสฺสจิ อาคมนํ ปจฺจาสีสติ, ตสฺส คตกาเล เตน สทฺธิํ อาคมิสฺสตี’’ติฯ ‘‘อยํ เม, ภนฺเต, ภาคิเนยฺโย ปาลิโต นาม, เอตํ เปเสถา’’ติฯ ‘‘เอวํ เปเสตุํ น สกฺกา, มคฺเค ปริปนฺโถ อตฺถิ, ตํ ปพฺพาเชตฺวา เปเสตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘เอวํ กตฺวา เปเสถ, ภนฺเต’’ติฯ อถ นํ ปพฺพาเชตฺวา อฑฺฒมาสมตฺตํ ปตฺตจีวรคฺคหณาทีนิ สิกฺขาเปตฺวา มคฺคํ อาจิกฺขิตฺวา ปหิณิํสุฯ

โส อนุปุพฺเพน ตํ คามํ ปตฺวา คามทฺวาเร เอกํ มหลฺลกํ ทิสฺวา, ‘‘อิมํ คามํ นิสฺสาย โกจิ อารญฺญโก วิหาโร อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘โก นาม ตตฺถ วสตี’’ติ? ‘‘ปาลิตตฺเถโร นาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘มคฺคํ เม อาจิกฺขถา’’ติฯ ‘‘โกสิ ตฺวํ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘เถรสฺส ภาคิเนยฺโยมฺหี’’ติฯ

อถ นํ คเหตฺวา วิหารํ เนสิฯ โส เถรํ วนฺทิตฺวา อฑฺฒมาสมตฺตํ วตฺตปฏิวตฺตํ กตฺวา เถรํ สมฺมา ปฏิชคฺคิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มาตุลกุฏุมฺพิโก เม ตุมฺหากํ อาคมนํ ปจฺจาสีสติ, เอถ, คจฺฉามา’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ อิมํ เม ยฏฺฐิโกฏิํ คณฺหาหี’’ติฯ โส ยฏฺฐิโกฏิํ คเหตฺวา เถเรน สทฺธิํ อนฺโตคามํ ปาวิสิฯ มนุสฺสา เถรํ นิสีทาเปตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, คมนากาโร โว ปญฺญายตี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘อาม, อุปาสกา, คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิสฺสามี’’ติฯ เต นานปฺปกาเรน ยาจิตฺวา อลภนฺตา เถรํ อุยฺโยเชตฺวา อุปฑฺฒปถํ คนฺตฺวา โรทิตฺวา นิวตฺติํสุฯ สามเณโร เถรํ ยฏฺฐิโกฏิยา อาทาย คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อฏวิยํ กฏฺฐนครํ นาม เถเรน อุปนิสฺสาย วุฏฺฐปุพฺพํ คามํ สมฺปาปุณิ, โส คามโต นิกฺขมิตฺวา อรญฺเญ คีตํ คายิตฺวา ทารูนิ อุทฺธรนฺติยา เอกิสฺสา อิตฺถิยา คีตสทฺทํ สุตฺวา สเร นิมิตฺตํ คณฺหิฯ อิตฺถิสทฺโท วิย หิ อญฺโญ สทฺโท ปุริสานํ สกลสรีรํ ผริตฺวา ฐาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ เตนาห ภควา –

‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกสทฺทมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐติ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อิตฺถิสทฺโท’’ติ (อ. นิ. 1.2)ฯ

สามเณโร ตตฺถ นิมิตฺตํ คเหตฺวา ยฏฺฐิโกฏิํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘ติฏฺฐถ ตาว, ภนฺเต, กิจฺจํ เม อตฺถี’’ติ ตสฺสา สนฺติกํ คโตฯ สา ตํ ทิสฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ โส ตาย สทฺธิํ สีลวิปตฺติํ ปาปุณิฯ เถโร จินฺเตสิ – ‘‘อิทาเนว เอโก คีตสทฺโท สุยฺยิตฺถฯ โส จ โข อิตฺถิยา สทฺโท ฉิชฺชิ, สามเณโรปิ จิรายติ, โส ตาย สทฺธิํ สีลวิปตฺติํ ปตฺโต ภวิสฺสตี’’ติฯ โสปิ อตฺตโน กิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา อาคนฺตฺวา ‘‘คจฺฉาม, ภนฺเต’’ติ อาหฯ อถ นํ เถโร ปุจฺฉิ – ‘‘ปาโปชาโตสิ สามเณรา’’ติฯ โส ตุณฺหี หุตฺวา เถเรน ปุนปฺปุนํ ปุฏฺโฐปิ น กิญฺจิ กเถสิฯ อถ นํ เถโร อาห – ‘‘ตาทิเสน ปาเปน มม ยฏฺฐิโกฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถี’’ติฯ โส สํเวคปฺปตฺโต กาสายานิ อปเนตฺวา คิหินิยาเมน ปริทหิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อหํ ปุพฺเพ สามเณโร, อิทานิ ปนมฺหิ คิหี ชาโต, ปพฺพชนฺโตปิ จ สฺวาหํ น สทฺธาย ปพฺพชิโต, มคฺคปริปนฺถภเยน ปพฺพชิโต, เอถ คจฺฉามา’’ติ อาหฯ

‘‘อาวุโส, คิหิปาโปปิ สมณปาโปปิ ปาโปเยว, ตฺวํ สมณภาเว ฐตฺวาปิ สีลมตฺตํ ปูเรตุํ นาสกฺขิ, คิหี หุตฺวา กิํ นาม กลฺยาณํ กริสฺสสิ, ตาทิเสน ปาเปน มม ยฏฺฐิโกฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถี’’ติ อาหฯ ‘‘ภนฺเต, อมนุสฺสุปทฺทโว มคฺโค, ตุมฺเห จ อนฺธา อปริณายกา, กถํ อิธ วสิสฺสถา’’ติ? อถ นํ เถโร, ‘‘อาวุโส, ตฺวํ มา เอวํ จินฺตยิ, อิเธว เม นิปชฺชิตฺวา มรนฺตสฺสาปิ อปราปรํ ปริวตฺตนฺตสฺสาปิ ตยา สทฺธิํ คมนํ นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

‘‘หนฺทาหํ หตจกฺขุสฺมิ, กนฺตารทฺธานมาคโต;

เสยฺยมาโน น คจฺฉามิ, นตฺถิ พาเล สหายตาฯ

‘‘หนฺทาหํ หตจกฺขุสฺมิ, กนฺตารทฺธานมาคโต;

มริสฺสามิ โน คมิสฺสามิ, นตฺถิ พาเล สหายตา’’ติฯ

ตํ สุตฺวา อิตโร สํเวคชาโต ‘‘ภาริยํ วต เม สาหสิกํ อนนุจฺฉวิกํ กมฺมํ กต’’นฺติ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺโต วนสณฺฑํ ปกฺขนฺทิตฺวา ตถา ปกฺกนฺโตว อโหสิฯ เถรสฺสาปิ สีลเตเชน สฏฺฐิโยชนายามํ ปญฺญาสโยชนวิตฺถตํ ปนฺนรสโยชนพหลํ ชยสุมนปุปฺผวณฺณํ นิสีทนุฏฺฐหนกาเลสุ โอนมนุนฺนมนปกติกํ สกฺกสฺส เทวรญฺโญ ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ สกฺโก ‘‘โก นุ โข มํ ฐานา จาเวตุกาโม’’ติ โอโลเกนฺโต ทิพฺเพน จกฺขุนา เถรํ อทฺทสฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘สหสฺสเนตฺโต เทวินฺโท, ทิพฺพจกฺขุํ วิโสธยิ;

ปาปครหี อยํ ปาโล, อาชีวํ ปริโสธยิฯ

‘‘สหสฺสเนตฺโต เทวินฺโท, ทิพฺพจกฺขุํ วิโสธยิ;

ธมฺมครุโก อยํ ปาโล, นิสินฺโน สาสเน รโต’’ติฯ

อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สจาหํ เอวรูปสฺส ปาปครหิโน ธมฺมครุกสฺส อยฺยสฺส สนฺติกํ น คมิสฺสามิ, มุทฺธา เม สตฺตธา ผเลยฺย, คมิสฺสามิ ตสฺส สนฺติก’’นฺติฯ ตโต –

‘‘สหสฺสเนตฺโต เทวินฺโท, เทวรชฺชสิรินฺธโร;

ตงฺขเณน อาคนฺตฺวาน, จกฺขุปาลมุปาคมิ’’ฯ –

อุปคนฺตฺวา จ ปน เถรสฺส อวิทูเร ปทสทฺทมกาสิฯ อถ นํ เถโร ปุจฺฉิ – ‘‘โก เอโส’’ติ? ‘‘อหํ, ภนฺเต, อทฺธิโก’’ติฯ

‘‘กุหิํ ยาสิ อุปาสกา’’ติ ? ‘‘สาวตฺถิยํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ยาหิ, อาวุโส’’ติฯ ‘‘อยฺโย ปน, ภนฺเต, กุหิํ คมิสฺสตี’’ติ? ‘‘อหมฺปิ ตตฺเถว คมิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ เอกโตว คจฺฉาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อหํ, อาวุโส, ทุพฺพโล, มยา สทฺธิํ คจฺฉนฺตสฺส ตว ปปญฺโจ ภวิสฺสตี’’ติฯ ‘‘มยฺหํ อจฺจายิกํ นตฺถิ, อหมฺปิ อยฺเยน สทฺธิํ คจฺฉนฺโต ทสสุ ปุญฺญกิริยวตฺถูสุ เอกํ ลภิสฺสามิ, เอกโตว คจฺฉาม, ภนฺเต’’ติฯ เถโร ‘‘เอโส สปฺปุริโส ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา – ‘‘เตน หิ สทฺธิํ คมิสฺสามิ, ยฏฺฐิโกฏิํ คณฺห อุปาสกา’’ติ อาหฯ สกฺโก ตถา กตฺวา ปถวิํ สงฺขิปนฺโต สายนฺหสมเย เชตวนํ สมฺปาเปสิฯ เถโร สงฺขปณวาทิสทฺทํ สุตฺวา ‘‘กตฺเถโส สทฺโท’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สาวตฺถิยํ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘ปุพฺเพ มยํ คมนกาเล จิเรน คมิมฺหา’’ติฯ ‘‘อหํ อุชุมคฺคํ ชานามิ, ภนฺเต’’ติฯ ตสฺมิํ ขเณ เถโร ‘‘นายํ มนุสฺโส, เทวตา ภวิสฺสตี’’ติ สลฺลกฺเขสิฯ

‘‘สหสฺสเนตฺโต เทวินฺโท, เทวรชฺชสิรินฺธโร;

สงฺขิปิตฺวาน ตํ มคฺคํ, ขิปฺปํ สาวตฺถิมาคมี’’ติฯ

โส เถรํ เนตฺวา เถรสฺเสวตฺถาย กนิฏฺฐกุฏุมฺพิเกน การิตํ ปณฺณสาลํ เนตฺวา ผลเก นิสีทาเปตฺวา ปิยสหายกวณฺเณน ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘สมฺม, จูฬปาลา’’ติ ปกฺโกสิฯ ‘‘กิํ, สมฺมา’’ติ? ‘‘เถรสฺสาคตภาวํ ชานาสี’’ติ? ‘‘น ชานามิ, กิํ ปน เถโร อาคโต’’ติ? ‘‘อาม, สมฺม, อิทานิ อหํ วิหารํ คนฺตฺวา เถรํ ตยา การิตปณฺณสาลาย นิสินฺนกํ ทิสฺวา อาคโตมฺหี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ กุฏุมฺพิโกปิ วิหารํ คนฺตฺวา เถรํ ทิสฺวา ปาทมูเล ปริวตฺตนฺโต โรทิตฺวา ‘‘อิทํ ทิสฺวา อหํ, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ปพฺพชิตุํ นาทาสิ’’นฺติอาทีนิ วตฺวา ทฺเว ทาสทารเก ภุชิสฺเส กตฺวา เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพาเชตฺวา ‘‘อนฺโตคามโต ยาคุภตฺตาทีนิ อาหริตฺวา เถรํ อุปฏฺฐหถา’’ติ ปฏิยาเทสิฯ สามเณรา วตฺตปฏิวตฺตํ กตฺวา เถรํ อุปฏฺฐหิํสุฯ

อเถกทิวสํ ทิสาวาสิโน ภิกฺขู ‘‘สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ เชตวนํ อาคนฺตฺวา ตถาคตํ วนฺทิตฺวา อสีติมหาเถเร จ, วนฺทิตฺวา วิหารจาริกํ จรนฺตา จกฺขุปาลตฺเถรสฺส วสนฏฺฐานํ ปตฺวา ‘‘อิทมฺปิ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สายํ ตทภิมุขา อเหสุํฯ ตสฺมิํ ขเณ มหาเมโฆ อุฏฺฐหิฯ เต ‘‘อิทานิ อติสายนฺโห, เมโฆ จ อุฏฺฐิโต, ปาโตว คนฺตฺวา ปสฺสิสฺสามา’’ติ นิวตฺติํสุฯ เทโว ปฐมยามํ วสฺสิตฺวา มชฺฌิมยาเม วิคโตฯ เถโร อารทฺธวีริโย อาจิณฺณจงฺกมโน, ตสฺมา ปจฺฉิมยาเม จงฺกมนํ โอตริฯ ตทา จ ปน นววุฏฺฐาย ภูมิยา พหู อินฺทโคปกา อุฏฺฐหิํสุฯ เต เถเร จงฺกมนฺเต เยภุยฺเยน วิปชฺชิํสุฯ อนฺเตวาสิกา เถรสฺส จงฺกมนฏฺฐานํ กาลสฺเสว น สมฺมชฺชิํสุฯ อิตเร ภิกฺขู ‘‘เถรสฺส วสนฏฺฐานํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ อาคนฺตฺวา จงฺกมเน มตปาณเก ทิสฺวา ‘‘โก อิมสฺมิํ จงฺกมตี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘อมฺหากํ อุปชฺฌาโย, ภนฺเต’’ติฯ เต อุชฺฌายิํสุ ‘‘ปสฺสถาวุโส, สมณสฺส กมฺมํ, สจกฺขุกกาเล นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺโต กิญฺจิ อกตฺวา อิทานิ จกฺขุวิกลกาเล ‘จงฺกมามี’ติ เอตฺตเก ปาณเก มาเรสิ ‘อตฺถํ กริสฺสามี’ติ อนตฺถํ กโรตี’’ติฯ

อถ โข เต คนฺตฺวา ตถาคตสฺส อาโรเจสุํ, ‘‘ภนฺเต, จกฺขุปาลตฺเถโร ‘จงฺกมามี’ติ พหู ปาณเก มาเรสี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน โส ตุมฺเหหิ มาเรนฺโต ทิฏฺโฐ’’ติ? ‘‘น ทิฏฺโฐ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ยเถว ตุมฺเห ตํ น ปสฺสถ, ตเถว โสปิ เต ปาเณ น ปสฺสติฯ ขีณาสวานํ มรณเจตนา นาม นตฺถิ, ภิกฺขเว’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสเย สติ กสฺมา อนฺโธ ชาโต’’ติ? ‘‘อตฺตโน กตกมฺมวเสน, ภิกฺขเว’’ติฯ ‘‘กิํ ปน, ภนฺเต, เตน กต’’นฺติ? เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถ –

อตีเต พาราณสิยํ กาสิรญฺเญ รชฺชํ กาเรนฺเต เอโก เวชฺโช คามนิคเมสุ จริตฺวา เวชฺชกมฺมํ กโรนฺโต เอกํ จกฺขุทุพฺพลํ อิตฺถิํ ทิสฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ เต อผาสุก’’นฺติ? ‘‘อกฺขีหิ น ปสฺสามี’’ติฯ ‘‘เภสชฺชํ เต กริสฺสามี’’ติ? ‘‘กโรหิ, สามี’’ติฯ ‘‘กิํ เม ทสฺสสี’’ติ? ‘‘สเจ เม อกฺขีนิ ปากติกานิ กาตุํ สกฺขิสฺสสิ, อหํ เต สทฺธิํ ปุตฺตธีตาหิ ทาสี ภวิสฺสามี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ เภสชฺชํ สํวิทหิ, เอกเภสชฺเชเนว อกฺขีนิ ปากติกานิ อเหสุํฯ สา จินฺเตสิ – ‘‘อหเมตสฺส สปุตฺตธีตา ทาสี ภวิสฺสามี’’ติ ปฏิชานิํ, ‘‘น โข ปน มํ สณฺเหน สมฺมาจาเรน สมุทาจริสฺสติ, วญฺเจสฺสามิ น’’นฺติฯ สา เวชฺเชนาคนฺตฺวา ‘‘กีทิสํ, ภทฺเท’’ติ ปุฏฺฐา ‘‘ปุพฺเพ เม อกฺขีนิ โถกํ รุชฺชิํสุ, อิทานิ ปน อติเรกตรํ รุชฺชนฺตี’’ติ อาหฯ

เวชฺโช ‘‘อยํ มํ วญฺเจตฺวา กิญฺจิ อทาตุกามา, น เม เอตาย ทินฺนาย ภติยา อตฺโถ, อิทาเนว นํ อนฺธํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เคหํ คนฺตฺวา ภริยาย เอตมตฺถํ อาจิกฺขิฯ สา ตุณฺหี อโหสิฯ โส เอกํ เภสชฺชํ โยเชตฺวา ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภทฺเท, อิมํ เภสชฺชํ อญฺเชหี’’ติ อญฺชาเปสิฯ อถสฺสา ทฺเว อกฺขีนิ ทีปสิขา วิย วิชฺฌายิํสุฯ โส เวชฺโช จกฺขุปาโล อโหสิฯ

ภิกฺขเว, ตทา มม ปุตฺเตน กตกมฺมํ ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพนฺธิฯ ปาปกมฺมญฺหิ นาเมตํ ธุรํ วหโต พลิพทฺทสฺส ปทํ จกฺกํ วิย อนุคจฺฉตีติ อิทํ วตฺถุํ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ปติฏฺฐาปิตมตฺติกํ สาสนํ ราชมุทฺทาย ลญฺฉนฺโต วิย ธมฺมราชา อิมํ คาถมาห –

[1]

‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺฐา มโนมยา;

มนสา เจ ปทุฏฺเฐน, ภาสติ วา กโรติ วา;

ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติฯ

ตตฺถ มโนติ กามาวจรกุสลาทิเภทํ สพฺพมฺปิ จตุภูมิกจิตฺตํฯ อิมสฺมิํ ปน ปเท ตทา ตสฺส เวชฺชสฺส อุปฺปนฺนจิตฺตวเสน นิยมิยมานํ ววตฺถาปิยมานํ ปริจฺฉิชฺชิยมานํ โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺตเมว ลพฺภติฯ ปุพฺพงฺคมาติ เตน ปฐมคามินา หุตฺวา สมนฺนาคตาฯ ธมฺมาติ คุณเทสนาปริยตฺตินิสฺสตฺตนิชฺชีววเสน จตฺตาโร ธมฺมา นามฯ เตสุ –

‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;

อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติฯ (เถรคา. 304; ชา. 1.15.386) –

อยํ คุณธมฺโม นามฯ ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณ’’นฺติ (ม. นิ. 3.420) อยํ เทสนาธมฺโม นามฯ ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺเจ กุลปุตฺตา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติ (ม. นิ. 1.239) อยํ ปริยตฺติธมฺโม นามฯ ‘‘ตสฺมิํ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติ, ขนฺธา โหนฺตี’’ติ (ธ. ส. 121) อยํ นิสฺสตฺตธมฺโม นาม, นิชฺชีวธมฺโมติปิ เอโส เอวฯ เตสุ อิมสฺมิํ ฐาเน นิสฺสตฺตนิชฺชีวธมฺโม อธิปฺเปโตฯ โส อตฺถโต ตโย อรูปิโน ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธติฯ เอเต หิ มโน ปุพฺพงฺคโม เอเตสนฺติ มโนปุพฺพงฺคมา นามฯ

กถํ ปเนเตหิ สทฺธิํ เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณ อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณ อุปฺปชฺชมาโน มโน ปุพฺพงฺคโม นาม โหตีติ? อุปฺปาทปจฺจยฏฺเฐนฯ ยถา หิ พหูสุ เอกโต คามฆาตาทีนิ กมฺมานิ กโรนฺเตสุ ‘‘โก เอเตสํ ปุพฺพงฺคโม’’ติ วุตฺเต โย เนสํ ปจฺจโย โหติ, ยํ นิสฺสาย เต ตํ กมฺมํ กโรนฺติ, โส ทตฺโต วา มิตฺโต วา เตสํ ปุพฺพงฺคโมติ วุจฺจติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ อิติ อุปฺปาทปจฺจยฏฺเฐน มโน ปุพฺพงฺคโม เอเตสนฺติ มโนปุพฺพงฺคมาฯ น หิ เต มเน อนุปฺปชฺชนฺเต อุปฺปชฺชิตุํ สกฺโกนฺติ, มโน ปน เอกจฺเจสุ เจตสิเกสุ อนุปชฺชนฺเตสุปิ อุปฺปชฺชติเยวฯ อธิปติวเสน ปน มโน เสฏฺโฐ เอเตสนฺติ มโนเสฏฺโฐฯ ยถา หิ โจราทีนํ โจรเชฏฺฐกาทโย อธิปติโน เสฏฺฐาฯ ตถา เตสมฺปิ มโน อธิปติ มโนว เสฏฺฐาฯ ยถา ปน ทารุอาทีหิ นิปฺผนฺนานิ ตานิ ตานิ ภณฺฑานิ ทารุมยาทีนิ นาม โหนฺติ, ตถา เตปิ มนโต นิปฺผนฺนตฺตา มโนมยา นามฯ

ปทุฏฺเฐนาติ อาคนฺตุเกหิ อภิชฺฌาทีหิ โทเสหิ ปทุฏฺเฐนฯ ปกติมโน หิ ภวงฺคจิตฺตํ, ตํ อปทุฏฺฐํฯ ยถา หิ ปสนฺนํ อุทกํ อาคนฺตุเกหิ นีลาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺฐํ นีโลทกาทิเภทํ โหติ, น จ นวํ อุทกํ, นาปิ ปุริมํ ปสนฺนอุทกเมว, ตถา ตมฺปิ อาคนฺตุเกหิ อภิชฺฌาทีหิ โทเสหิ ปทุฏฺฐํ โหติ, น จ นวํ จิตฺตํ, นาปิ ปุริมํ ภวงฺคจิตฺตเมว, เตนาห ภควา – ‘‘ปภสฺสรมิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺฐ’’นฺติ (อ. นิ. 1.49)ฯ เอวํ มนสา เจ ปทุฏฺเฐน, ภาสติ วา กโรติ วา โส ภาสมาโน จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตเมว ภาสติ, กโรนฺโต ติวิธํ กายทุจฺจริตเมว กโรติ, อภาสนฺโต อกโรนฺโต ตาย อภิชฺฌาทีหิ ปทุฏฺฐมานสตาย ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ ปูเรติฯ เอวมสฺส ทส อกุสลกมฺมปถา ปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ

ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวตีติ ตโต ติวิธทุจฺจริตโต ตํ ปุคฺคลํ ทุกฺขํ อนฺเวติ, ทุจฺจริตานุภาเวน จตูสุ อปาเยสุ, มนุสฺเสสุ วา ตมตฺตภาวํ คจฺฉนฺตํ กายวตฺถุกมฺปิ อิตรมฺปีติ อิมินา ปริยาเยน กายิกเจตสิกํ วิปากทุกฺขํ อนุคจฺฉติฯ ยถา กิํ? จกฺกํว วหโต ปทนฺติ ธุเร ยุตฺตสฺส ธุรํ วหโต พลิพทฺทสฺส ปทํ จกฺกํ วิยฯ

ยถา หิ โส เอกมฺปิ ทิวสํ ทฺเวปิ ปญฺจปิ ทสปิ อฑฺฒมาสมฺปิ มาสมฺปิ วหนฺโต จกฺกํ นิวตฺเตตุํ ชหิตุํ น สกฺโกติ , อถ ขฺวสฺส ปุรโต อภิกฺกมนฺตสฺส ยุคํ คีวํ พาธติ, ปจฺฉโต ปฏิกฺกมนฺตสฺส จกฺกํ อูรุมํสํ ปฏิหนติฯ อิเมหิ ทฺวีหิ อากาเรหิ พาธนฺตํ จกฺกํ ตสฺส ปทานุปทิกํ โหติ; ตเถว มนสา ปทุฏฺเฐน ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา ฐิตํ ปุคฺคลํ นิรยาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ คตคตฏฺฐาเน ทุจฺจริตมูลกํ กายิกมฺปิ เจตสิกมฺปิ ทุกฺขมนุพนฺธตีติฯ

คาถาปริโยสาเน ติํสสหสฺสา ภิกฺขู สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ สมฺปตฺตปริภายปิ เทสนา สาตฺถิกา สผลา อโหสีติฯ

จกฺขุปาลตฺเถรวตฺถุ ปฐมํ

2. มฏฺฐกุณฺฑลีวตฺถุ

[2] มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ ทุติยคาถาปิ สาวตฺถิยํเยว มฏฺฐกุณฺฑลิํ อารพฺภ ภาสิตาฯ

สาวตฺถิยํ กิร อทินฺนปุพฺพโก นาม พฺราหฺมโณ อโหสิฯ เตน กสฺสจิ กิญฺจิ น ทินฺนปุพฺพํ, เตน ตํ ‘‘อทินฺนปุพฺพโก’’ตฺเวว สญฺชานิํสุฯ ตสฺส เอกปุตฺตโก อโหสิ ปิโย มนาโปฯ อถสฺส ปิลนฺธนํ กาเรตุกาโม ‘‘สเจ สุวณฺณกาเร กาเรสฺสามิ, ภตฺตเวตนํ ทาตพฺพํ ภวิสฺสตี’’ติ สยเมว สุวณฺณํ โกฏฺเฏตฺวา มฏฺฐานิ กุณฺฑลานิ กตฺวา อทาสิฯ เตนสฺส ปุตฺโต มฏฺฐกุณฺฑลีตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ ตสฺส โสฬสวสฺสิกกาเล ปณฺฑุโรโค อุทปาทิฯ ตสฺส มาตา ปุตฺตํ โอโลเกตฺวา, ‘‘พฺราหฺมณ, ปุตฺตสฺส เต โรโค อุปฺปนฺโน, ติกิจฺฉาเปหิ น’’นฺติ อาหฯ ‘‘โภติ สเจ เวชฺชํ อาเนสฺสามิ, ภตฺตเวตนํ ทาตพฺพํ ภวิสฺสติ; กิํ ตฺวํ มม ธนจฺเฉทํ น โอโลเกสฺสสี’’ติ? ‘‘อถ นํ กิํ กริสฺสสิ, พฺราหฺมณา’’ติ? ‘‘ยถา เม ธนจฺเฉโท น โหติ, ตถา กริสฺสามี’’ติฯ โส เวชฺชานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อสุกโรคสฺส นาม ตุมฺเห กิํ เภสชฺชํ กโรถา’’ติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส เต ยํ วา ตํ วา รุกฺขตจาทิํ อาจิกฺขนฺติฯ โส ตมาหริตฺวา ปุตฺตสฺส เภสชฺชํ กโรติฯ ตํ กโรนฺตสฺเสวสฺส โรโค พลวา อโหสิ, อเตกิจฺฉภาวํ อุปาคมิฯ