เมนู

อปโรปิ สามนฺตราชา ตสฺส ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา, ‘‘ตสฺส รชฺชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา ตถา สมิทฺธํ นครํ สุญฺญํ ทิสฺวา, ‘‘เอวรูปํ นครํ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพชิโต ราชา โอรเก ฐาเน น ปพฺพชิสฺสติ, มยาปิ ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา มหาปุริสํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา สปริวาโร ปพฺพชิฯ เอเตเนว นีหาเรน สตฺต ราชาโน ปพฺพชิํสุฯ สตฺตโยชนิโก อสฺสโม อโหสิฯ สตฺต ราชาโน โภเค ฉฑฺเฑตฺวา เอตฺตกํ ชนํ คเหตฺวา ปพฺพชิํสุฯ มหาปุริโส พฺรหฺมจริยวาสํ วสิตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา, ‘‘อหํ, ภิกฺขเว, ตทา กุทาลปณฺฑิโต อโหสิํ, กิเลสา นาเมเต เอวํ ภาริยา’’ติ อาหฯ

จิตฺตหตฺถตฺเถรวตฺถุ ปญฺจมํฯ

6. ปญฺจสตภิกฺขุวตฺถุ

กุมฺภูปมนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต อารทฺธวิปสฺสเก ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ

สาวตฺถิยํ กิร ปญฺจสตา ภิกฺขู สตฺถุ สนฺติเก ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา, ‘‘สมณธมฺมํ กริสฺสามา’’ติ โยชนสตมคฺคํ คนฺตฺวา เอกํ มหาวาสคามํ อคมํสุฯ อถ เต มนุสฺสา ทิสฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา ปณีเตหิ ยาคุภตฺตาทีหิ ปริวิสิตฺวา, ‘‘กหํ, ภนฺเต, คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘ยถาผาสุกฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺเต, ‘‘ภนฺเต, อิมํ เตมาสํ อิเธว วสถ, มยมฺปิ ตุมฺหากํ สนฺติเก สรเณสุ ปติฏฺฐาย ปญฺจ สีลานิ รกฺขิสฺสามา’’ติ ยาจิตฺวา เตสํ อธิวาสนํ วิทิตฺวา, ‘‘อวิทูเร ฐาเน มหนฺโต วนสณฺโฑ อตฺถิ, เอตฺถ วสถ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชสุํฯ ภิกฺขู ตํ วนสณฺฑํ ปวิสิํสุฯ ตสฺมิํ วนสณฺเฑ อธิวตฺถา เทวตา ‘‘สีลวนฺโต, อยฺยา, อิมํ วนสณฺฑํ อนุปฺปตฺตา, อยุตฺตํ โข ปน อสฺมากํ อยฺเยสุ อิธ วสนฺเตสุ ปุตฺตทาเร คเหตฺวา รุกฺเข อภิรุยฺห วสิตุ’’นฺติ รุกฺขโต โอตริตฺวา ภูมิยํ นิสีทิตฺวา จินฺตยิํสุ, ‘‘อยฺยา, อิมสฺมิํ ฐาเน อชฺเชกรตฺติํ วสิตฺวา อทฺธา สฺเว คมิสฺสนฺตี’’ติฯ ภิกฺขูปิ ปุนทิวเส อนฺโตคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา ปุน ตเมว วนสณฺฑํ อาคมิํสุฯ

เทวตา ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ สฺวาตนาย เกนจิ นิมนฺติโต ภวิสฺสติ, ตสฺมา ปุนาคจฺฉติ , อชฺช คมนํ น ภวิสฺสติ, สฺเว คมิสฺสติ มญฺเญ’’ติ อิมินา อุปาเยน อฑฺฒมาสมตฺตํ ภูมิยเมว อจฺฉิํสุฯ

ตโต จินฺตยิํสุ – ‘‘ภทนฺตา อิมํ เตมาสํ อิเธว มญฺเญ วสิสฺสนฺติ, อิเธว โข ปน อิเมสุ วสนฺเตสุ อมฺหากํ รุกฺเข อภิรุหิตฺวา นิสีทิตุมฺปิ น ยุตฺตํ, เตมาสํ ปุตฺตทาเร คเหตฺวา ภูมิยํ นิสีทนฏฺฐานานิปิ ทุกฺขานิ, กิญฺจิ กตฺวา อิเม ภิกฺขู ปลาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ตา เตสุ เตสุ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐาเนสุ เจว จงฺกมนโกฏีสุ จ ฉินฺนสีสานิ กพนฺธานิ ทสฺเสตุํ อมนุสฺสสทฺทญฺจ ภาเวตุํ อารภิํสุฯ ภิกฺขูนํ ขิปิตกาสาทโย โรคา ปวตฺติํสุฯ เต อญฺญมญฺญํ ‘‘ตุยฺหํ, อาวุโส, กิํ รุชฺชตี’’ติ ปุจฺฉนฺตา, ‘‘มยฺหํ ขิปิตโรโค, มยฺหํ กาโส’’ติ วตฺวา, ‘‘อาวุโส, อหํ อชฺช จงฺกมนโกฏิยํ ฉินฺนสีสํ อทฺทสํ, อหํ รตฺติฏฺฐาเน กพนฺธํ อทฺทสํ , อหํ ทิวาฏฺฐาเน อมนุสฺสสทฺทํ อสฺโสสิํ, ปริวชฺเชตพฺพยุตฺตกมิทํ ฐานํ, อมฺหากํ อิธ อผาสุกํ อโหสิ, สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสามา’’ติ นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ

อถ เน สตฺถา อาห – ‘‘กิํ, ภิกฺขเว, ตสฺมิํ ฐาเน วสิตุํ น สกฺขิสฺสถา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, อมฺหากํ ตสฺมิํ ฐาเน วสนฺตานํ เอวรูปานิ เภรวารมฺมณานิ อุปฏฺฐหนฺติ, เอวรูปํ อผาสุกํ โหติ, เตน มยํ ‘วชฺเชตพฺพยุตฺตกมิทํ ฐาน’นฺติ ตํ ฉฑฺเฑตฺวา ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคตา’’ติฯ ‘‘ภิกฺขเว, ตตฺเถว ตุมฺหากํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘น สกฺกา, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ภิกฺขเว, ตุมฺเห อาวุธํ อคฺคเหตฺวา คตา, อิทานิ อาวุธํ คเหตฺวา คจฺฉถา’’ติฯ ‘‘กตราวุธํ, ภนฺเต’’ติ? สตฺถา ‘‘อหํ อาวุธํ โว ทสฺสามิ, มยา ทินฺนํ อาวุธํ คเหตฺวา คจฺฉถา’’ติ วตฺวา –

‘‘กรณียมตฺถกุสเลน, ยนฺต สนฺตํ ปทํ อภิสเมจฺจ;

สกฺโก อุชู จ สุหุชู จ, สุวโจ จสฺส มุทุ อนติมานี’’ติฯ (ขุ. ปา. 9.1; สุ. นิ. 143) –

สกลํ เมตฺตสุตฺตํ กเถตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, อิมํ ตุมฺเห พหิ วิหารสฺส วนสณฺฑโต ปฏฺฐาย สชฺฌายนฺตา อนฺโตวิหารํ ปวิเสยฺยาถา’’ติ อุยฺโยเชสิฯ เต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน ตํ ฐานํ ปตฺวา พหิวิหาเร คณสชฺฌายํ กตฺวา สชฺฌายมานา วนสณฺฑํ ปวิสิํสุฯ

สกลวนสณฺเฑ เทวตา เมตฺตจิตฺตํ ปฏิลภิตฺวา เตสํ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ปตฺตจีวรปฏิคฺคหณํ อาปุจฺฉิํสุ, หตฺถปาทสมฺพาหนํ อาปุจฺฉิํสุ, เตสํ ตตฺถ ตตฺถ อารกฺขํ สํวิทหิํสุ, ปกฺกธูปนเตลํ วิย สนฺนิสินฺนา อเหสุํฯ กตฺถจิ อมนุสฺสสทฺโท นาม นาโหสิฯ เตสํ ภิกฺขูนํ จิตฺตํ เอกคฺคํ อโหสิฯ เต รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐาเนสุ นิสินฺนา วิปสฺสนาย จิตฺตํ โอตาเรตฺวา อตฺตนิ ขยวยํ ปฏฺฐเปตฺวา, ‘‘อยํ อตฺตภาโว นาม ภิชฺชนกฏฺเฐน อถาวรฏฺเฐน กุลาลภาชนสทิโส’’ติ วิปสฺสนํ วฑฺฒยิํสุฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ คนฺธกุฏิยา นิสินฺโนว เตสํ วิปสฺสนาย อารทฺธภาวํ ญตฺวา เต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา, ‘‘เอวเมว, ภิกฺขเว, อยํ อตฺตภาโว นาม ภิชฺชนกฏฺเฐน อถาวรฏฺเฐน กุลาลภาชนสทิโส เอวา’’ติ วตฺวา โอภาสํ ผริตฺวา โยชนสเต ฐิโตปิ อภิมุเข นิสินฺโน วิย ฉพฺพณฺณรํสิโย วิสฺสชฺเชตฺวา ทิสฺสมาเนน รูเปน อิมํ คาถมาห –

[40]

‘‘กุมฺภูปมํ กายมิํม วิทิตฺวา, นครูปมํ จิตฺตมิทํ ฐเปตฺวา;

โยเธถ มารํ ปญฺญาวุเธน, ชิตญฺจ รกฺเข อนิเวสโน สิยา’’ติฯ

ตตฺถ กุมฺภูปมนฺติ อพลทุพฺพลฏฺเฐน อนทฺธนิยตาวกาลิกฏฺเฐน อิมํ เกสาทิสมูหสงฺขาตํ กายํ กุมฺภูปมํ กุลาลภาชนสทิสํ วิทิตฺวาฯ นครูปมํ จิตฺตมิทํ ฐเปตฺวาติ นครํ นาม พหิทฺธา ถิรํ โหติ, คมฺภีรปริขํ ปาการปริกฺขิตฺตํ ทฺวารฏฺฏาลกยุตฺตํ, อนฺโตสุวิภตฺตวีถิจตุกฺกสิงฺฆาฏกสมฺปนฺนํ อนฺตราปณํ, ตํ ‘‘วิลุมฺปิสฺสามา’’ติ พหิทฺธา โจรา อาคนฺตฺวา ปวิสิตุํ อสกฺโกนฺตา ปพฺพตํ อาสชฺช ปฏิหตา วิย คจฺฉนฺติ, เอวเมว ปณฺฑิโต กุลปุตฺโต อตฺตโน วิปสฺสนาจิตฺตํ ถิรํ นครสทิสํ กตฺวา ฐเปตฺวา นคเร ฐิโต เอกโตธาราทินานปฺปการาวุเธน โจรคณํ วิย วิปสฺสนามเยน จ อริยมคฺคมเยน จ ปญฺญาวุเธน ตํตํมคฺควชฺฌํ กิเลสมารํ ปฏิพาหนฺโต ตํ ตํ กิเลสมารํ โยเธถ, ปหเรยฺยาถาติ อตฺโถฯ ชิตญฺจ รกฺเขติ ชิตญฺจ อุปฺปาทิตํ ตรุณวิปสฺสนํ อาวาสสปฺปายอุตุสปฺปายโภชนสปฺปายปุคฺคลสปฺปายธมฺมสฺสวนสปฺปายาทีนิ อาเสวนฺโต อนฺตรนฺตรา สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย สุทฺธจิตฺเตน สงฺขาเร สมฺมสนฺโต รกฺเขยฺยฯ

อนิเวสโน สิยาติ อนาลโย ภเวยฺยฯ ยถา นาม โยโธ สงฺคามสีเส พลโกฏฺฐกํ กตฺวา อมิตฺเตหิ สทฺธิํ ยุชฺฌนฺโต ฉาโต วา ปิปาสิโต วา หุตฺวา สนฺนาเห วา สิถิเล อาวุเธ วา ปติเต พลโกฏฺฐกํ ปวิสิตฺวา วิสฺสมิตฺวา ภุญฺชิตฺวา ปิวิตฺวา สนฺนหิตฺวา อาวุธํ คเหตฺวา ปุน นิกฺขมิตฺวา ยุชฺฌนฺโต ปรเสนํ มทฺทติ, อชิตํ ชินาติ, ชิตํ รกฺขติฯ โส หิ สเจ พลโกฏฺฐเก ฐิโต เอวํ วิสฺสมนฺโต ตํ อสฺสาเทนฺโต อจฺเฉยฺย, รชฺชํ ปรหตฺถคตํ กเรยฺย, เอวเมว, ภิกฺขุ, ปฏิลทฺธํ ตรุณวิปสฺสนํ ปุนปฺปุนํ สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย สุทฺธจิตฺเตน สงฺขาเร สมฺมสนฺโต รกฺขิตุํ สกฺโกติ, อุตฺตริมคฺคผลปฏิลาเภน กิเลสมารํ ชินาติฯ สเจ ปน โส สมาปตฺติเมว อสฺสาเทติ, สุทฺธจิตฺเตน ปุนปฺปุนํ สงฺขาเร น สมฺมสติ, มคฺคผลปฏิเวธํ กาตุํ น สกฺโกติฯ ตสฺมา รกฺขิตพฺพยุตฺตกํ รกฺขนฺโต อนิเวสโน สิยา, สมาปตฺติํ นิเวสนํ กตฺวา ตตฺถ น นิเวเสยฺย, อาลยํ น กเรยฺยาติ อตฺโถฯ ‘‘อทฺธา ตุมฺเหปิ เอวํ กโรถา’’ติ เอวํ สตฺถา เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสสิฯ

เทสนาวสาเน ปญฺจสตา ภิกฺขู นิสินฺนฏฺฐาเน นิสินฺนาเยว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา ตถาคตสฺส สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ วณฺณยนฺตา โถเมนฺตา วนฺทนฺตาว อาคจฺฉิํสูติฯ

ปญฺจสตภิกฺขุวตฺถุ ฉฏฺฐํฯ

7. ปูติคตฺตติสฺสตฺเถรวตฺถุ

อจิรํ วตยํ กาโยติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต ปูติคตฺตติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอโก กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิโต, โส ลทฺธูปสมฺปโท ติสฺสตฺเถโร นาม อโหสิฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ตสฺส สรีเร โรโค อุทปาทิฯ สาสปมตฺติโย ปิฬกา อุฏฺฐหิํสุฯ ตา อนุปุพฺเพน มุคฺคมตฺตา กลายมตฺตา โกลฏฺฐิมตฺตา อามลกมตฺตา เพฬุวสลาฏุมตฺตา เพฬุวมตฺตา หุตฺวา ปภิชฺชิํสุ, สกลสรีรํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อโหสิฯ ปูติคตฺตติสฺสตฺเถโรตฺเววสฺส นามํ อุทปาทิฯ อถสฺส อปรภาเค อฏฺฐีนิ ภิชฺชิํสุฯ