3. จิตฺตวคฺโค

1. เมฆิยตฺเถรวตฺถุ

ผนฺทนํ จปลํ จิตฺตนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา จาลิกาย ปพฺพเต วิหรนฺโต อายสฺมนฺตํ เมฆิยํ อารพฺภ กเถสิฯ

ตสฺส วตฺถุํ วิภาวนตฺถํ สพฺพํ เมฆิยสุตฺตนฺตํ (อุทา. 31) วิตฺถาเรตพฺพํฯ สตฺถา ปน ตีหิ วิตกฺเกหิ อนฺวาสตฺตตาย ตสฺมิํ อมฺพวเน ปธานํ อนุยุญฺชิตุํ อสกฺกุณิตฺวา อาคตํ เมฆิยตฺเถรํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘อติภาริยํ เต, เมฆิย, กตํ ‘อาคเมหิ ตาว, เมฆิย, เอกโกมฺหิ ยาว อญฺโญปิ โกจิ ภิกฺขุ อาคจฺฉตี’ติ มํ ยาจนฺตํ เอกกํ ปหาย คจฺฉนฺเตน ภิกฺขุนา นาม เอวํ จิตฺตวสิเกน ภวิตุํ น วฏฺฏติ, จิตฺตํ นาเมตํ ลหุกํ, ตํ อตฺตโน วเส วตฺเตตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา อิมา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[33]

‘‘ผนฺทนํ จปลํ จิตฺตํ, ทูรกฺขํ ทุนฺนิวารยํ;

อุชุํ กโรติ เมธาวี, อุสุกาโรว เตชนํฯ

[34]

‘‘วาริโชว ถเล ขิตฺโต, โอกโมกตอุพฺภโต;

ปริปฺผนฺทติทํ จิตฺตํ, มารเธยฺยํ ปหาตเว’’ติฯ

ตตฺถ ผนฺทนนฺติ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ วิปฺผนฺทมานํฯ จปลนฺติ เอกอิริยาปเถน อสณฺฐหนฺโต คามทารโก วิย เอกสฺมิํ อารมฺมเณ อสณฺฐหนโต จปลํฯ จิตฺตนฺติ วิญฺญาณํ, ภูมิวตฺถุอารมฺมณกิริยาทิวิจิตฺตตาย ปเนตํ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ทูรกฺขนฺติ กิฏฺฐสมฺพาเธ ฐาเน กิฏฺฐขาทกโคณํ วิย เอเกกสฺมิํ สปฺปายารมฺมเณเยว ทุฏฺฐปนโต ทูรกฺขํฯ ทุนฺนิวารยนฺติ วิสภาคารมฺมณํ คจฺฉนฺตํ ปฏิเสเธตุํ ทุกฺขตฺตา ทุนฺนิวารยํฯ

อุสุกาโรว เตชนนฺติ ยถา นาม อุสุกาโร อรญฺญโต เอกํ วงฺกทณฺฑกํ อาหริตฺวา นิตฺตจํ กตฺวา กญฺชิยเตเลน มกฺเขตฺวา องฺคารกปลฺเล ตาเปตฺวา รุกฺขาลเก อุปฺปีเฬตฺวา นิวงฺกํ อุชุํ วาลวิชฺฌนโยคฺคํ กโรติ, กตฺวา จ ปน ราชราชมหามตฺตานํ สิปฺปํ ทสฺเสตฺวา มหนฺตํ สกฺการสมฺมานํ ลภติ, เอวเมว เมธาวี ปณฺฑิโต วิญฺญู ปุริโส ผนฺทนาทิสภาวเมตํ จิตฺตํ ธุตงฺคารญฺญาวาสวเสน, นิตฺตจํ อปคตโอฬาริกกิเลสํ กตฺวา สทฺธาสิเนเหน เตเมตฺวา กายิกเจตสิกวีริเยน ตาเปตฺวา สมถวิปสฺสนาลเก อุปฺปีเฬตฺวา อุชุํ อกุฏิลํ นิพฺพิเสวนํ กโรติ, กตฺวา จ ปน สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา มหนฺตํ อวิชฺชกฺขนฺธํ ปทาเลตฺวา, ‘‘ติสฺโส วิชฺชา, ฉ อภิญฺญา, นว โลกุตฺตรธมฺเม’’ติ อิมํ วิเสสํ หตฺถคตเมว กตฺวา อคฺคทกฺขิเณยฺยภาวํ ลภติฯ

วาริโชวาติ มจฺโฉ วิย, ถเล ขิตฺโตติ หตฺเถน วา ปาเทน วา ชาลาทีนํ วา อญฺญตเรน ถเล ฉฑฺฑิโตฯ โอกโมกตอุพฺภโตติ ‘‘โอกปุณฺเณหิ จีวเรหี’’ติ เอตฺถ (มหาว. 306) อุทกํ โอกํ, ‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี’’ติ เอตฺถ (สุ. นิ. 850) อาลโย, เอตฺถ อุภยมฺปิ ลพฺภติฯ ‘‘โอกโมกตอุพฺภโต’’ติ หิ เอตฺถ โอกโมกโตติ อุทกสงฺขาตา อาลยาติ อยมตฺโถฯ อุพฺภโตติ อุทฺธโฏฯ ปริปฺผนฺทติทํ จิตฺตนฺติ ยถา โส อุทกาลยโต อุพฺภโต ถเล ขิตฺโต มจฺโฉ อุทกํ อลภนฺโต ปริปฺผนฺทติ, เอวมิทํ ปญฺจกามคุณาลยาภิรตํ จิตฺตํ ตโต อุทฺธริตฺวา มารเธยฺยสงฺขาตํ วฏฺฏํ ปหาตุํ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐาเน ขิตฺตํ กายิกเจตสิกวีริเยน สนฺตาปิยมานํ ปริปฺผนฺทติ, สณฺฐาตุํ น สกฺโกติฯ เอวํ สนฺเตปิ ธุรํ อนิกฺขิปิตฺวา เมธาวี ปุคฺคโล ตํ วุตฺตนเยเนว อุชุํ กมฺมนิยํ กโรตีติ อตฺโถฯ อปโร นโย – อิทํ มารเธยฺยํ กิเลสวฏฺฏํ อวิชหิตฺวา ฐิตํ จิตฺตํ โส วาริโช วิย ปริปฺผนฺทติ, ตสฺมา มารเธยฺยํ ปหาตเว, เยน กิเลสวฏฺฏสงฺขาเตน มารเธยฺเยเนว ปริปฺผนฺทติ, ตํ ปหาตพฺพนฺติฯ

คาถาปริโยสาเน เมฆิยตฺเถโร โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิโต, อญฺเญปิ พหู โสตาปนฺนาทโย ชาตาติฯ

เมฆิยตฺเถรวตฺถุ ปฐมํฯ

2. อญฺญตรภิกฺขุวตฺถุ

ทุนฺนิคฺคหสฺส ลหุโนติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาวตฺถิยํ เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ