สตฺถา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว ตสฺส จิตฺตาจารํ ญตฺวา, ‘‘เอวเมว, ภิกฺขุ, มหนฺตานิปิ ขุทฺทกานิปิ อุปาทานานิ วิย อิเมสํ สตฺตานํ อพฺภนฺตเร อุปฺปชฺชมานานิ อณุํถูลานิ สํโยชนานิ, ตานิ ญาณคฺคินา ฌาเปตฺวา อภพฺพุปฺปตฺติกานิ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา โอภาสํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตสฺส ภิกฺขุโน อภิมุเข นิสินฺโน วิย ปญฺญายมาโน อิมํ โอภาสคาถมาห –
[31]
‘‘อปฺปมาทรโต ภิกฺขุ, ปมาเท ภยทสฺสิ วา;
สํโยชนํ อณุํ ถูลํ, ฑหํ อคฺคีว คจฺฉตี’’ติฯ
ตตฺถ อปฺปมาทรโตติ อปฺปมาเท รโต อภิรโต, อปฺปมาเทน วีตินาเมนฺโตติ อตฺโถฯ ปมาเท ภยทสฺสิ วาติ นิรยุปฺปตฺติอาทิกํ ปมาเท ภยํ ภยโต ปสฺสนฺโต, ตาสํ วา อุปฺปตฺตีนํ มูลตฺตา ปมาทํ ภยโต ปสฺสนฺโตฯ สํโยชนนฺติ วฏฺฏทุกฺเขน สทฺธิํ โยชนํ พนฺธนํ ปชานํ วฏฺเฏ โอสีทาปนสมตฺถํ ทสวิธํ สํโยชนํฯ อณุํ ถูลนฺติ มหนฺตญฺจ ขุทฺทกญฺจฯ ฑหํ อคฺคีว คจฺฉตีติ ยถา อยํ อคฺคี เอตํ มหนฺตญฺจ ขุทฺทกญฺจ อุปาทานํ ฑหนฺโตว คจฺฉติฯ เอวเมโส อปฺปมาทรโต ภิกฺขุ อปฺปมาทาธิคเตน ญาณคฺคินา เอตํ สํโยชนํ ฑหนฺโต อภพฺพุปฺปตฺติกํ กโรนฺโต คจฺฉตีติ อตฺโถฯ
คาถาปริโยสาเน โส ภิกฺขุ ยถานิสินฺโนว สพฺพสํโยชนานิ ฌาเปตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา ตถาคตสฺส สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ โถเมตฺวา วณฺเณตฺวา วนฺทมาโนว ปกฺกามีติฯ
อญฺญตรภิกฺขุวตฺถุ อฏฺฐมํฯ
9. นิคมวาสิติสฺสตฺเถรวตฺถุ
อปฺปมาทรโตติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต นิคมวาสิติสฺสตฺเถรํ นาม อารพฺภ กเถสิฯ
เอกสฺมิญฺหิ สาวตฺถิโต อวิทูเร นิคมคาเม ชาตสํวฑฺโฒ เอโก กุลปุตฺโต สตฺถุ สาสเน ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท ‘‘นิคมวาสิติสฺสตฺเถโร นาม อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต อารทฺธวีริโย’’ติ ปญฺญายิฯ โส นิพทฺธํ ญาติคาเมเยว ปิณฺฑาย วิจรติฯ
อนาถปิณฺฑิกาทีสุ มหาทานานิ กโรนฺเตสุ, ปเสนทิโกสเล อสทิสทานํ กโรนฺเตปิ สาวตฺถิํ นาคจฺฉติฯ ภิกฺขู ‘‘อยํ นิคมวาสิติสฺสตฺเถโร อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย ญาติสํสฏฺโฐ วิหรติ, อนาถปิณฺฑิกาทีสุ มหาทานาทีนิ กโรนฺเตสุ, ปเสนทิโกสเล อสทิสทานํ กโรนฺเตปิ เนว อาคจฺฉตี’’ติ กถํ สมุฏฺฐาเปตฺวา สตฺถุ อาโรจยิํสุฯ สตฺถา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, เอวํ กโรสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘นตฺถิ, ภนฺเต, มยฺหํ ญาติสํสคฺโค, อหํ เอเต มนุสฺเส นิสฺสาย อชฺโฌหรณียมตฺตํ อาหารํ ลภามิ ลูเข วา ปณีเต วาฯ ยาปนมตฺเต ลทฺเธ ปุน กิํ อาหารปริเยสเนนาติ น คจฺฉามิ, ญาตีหิ ปน เม สํสคฺโค นาม นตฺถิ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต สตฺถา ปกติยาปิ ตสฺส อชฺฌาสยํ วิชานนฺโต – ‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขู’’ติ ตสฺส สาธุการํ ทตฺวา, ‘‘อนจฺฉริยํ โข ปเนตํ ภิกฺขุ, ยํ ตฺวํ มาทิสํ อาจริยํ ลภิตฺวา อปฺปิจฺโฉ อโหสิฯ อยญฺหิ อปฺปิจฺฉตา นาม มม ตนฺติ, มม ปเวณี’’ติ วตฺวา ภิกฺขูหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ –
อตีเต หิมวนฺเต คงฺคาตีเร เอกสฺมิํ อุทุมฺพรวเน อเนกสหสฺสา สุวา วสิํสุฯ ตตฺเรโก สุวราชา อตฺตโน นิวาสรุกฺขสฺส ผเลสุ ขีเณสุ ยํ ยเทว อวสิฏฺฐํ โหติ องฺกุโร วา ปตฺตํ วา ตโจ วา, ตํ ตํ ขาทิตฺวา คงฺคายํ ปานียํ ปิวิตฺวา ปรมปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา อญฺญตฺถ น คจฺฉติฯ ตสฺส อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺฐภาวคุเณน สกฺกสฺส ภวนํ กมฺปิฯ สกฺโก อาวชฺชมาโน ตํ ทิสฺวา ตสฺส วีมํสนตฺถํ อตฺตโน อานุภาเวน ตํ รุกฺขํ สุกฺขาเปสิฯ รุกฺโข โอภคฺโค ขาณุมตฺโต ฉิทฺทาวฉิทฺโทว หุตฺวา วาเต ปหรนฺเต อาโกฏิโต วิย สทฺทํ นิจฺฉาเรนฺโต อฏฺฐาสิฯ ตสฺส ฉิทฺเทหิ จุณฺณานิ นิกฺขมนฺติฯ สุวราชา ตานิ ขาทิตฺวา คงฺคายํ ปานียํ ปิวิตฺวา อญฺญตฺถ อคนฺตฺวา วาตาตปํ อคเณตฺวา อุทุมฺพรขาณุมตฺถเก นิสีทติฯ สกฺโก ตสฺส ปรมปฺปิจฺฉภาวํ ญตฺวา, ‘‘มิตฺตธมฺมคุณํ กถาเปตฺวา วรมสฺส ทตฺวา อุทุมฺพรํ อมตผลํ กตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ เอโก หํสราชา หุตฺวา สุชํ อสุรกญฺญํ ปุรโต กตฺวา อุทุมฺพรวนํ คนฺตฺวา อวิทูเร เอกสฺส รุกฺขสฺส สาขาย นิสีทิตฺวา เตน สทฺธิํ กเถนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘สนฺติ รุกฺขา หริปตฺตา, ทุมาเนกผลา พหู;
กสฺมา นุ สุกฺเข โกฬาเป, สุวสฺส นิรโต มโน’’ติฯ (ชา. 1.9.30);
สพฺพํ สุวชาตกํ นวกนิปาเต อาคตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ อฏฺฐุปฺปตฺติเยว หิ ตตฺถ จ อิธ จ นานา, เสสํ ตาทิสเมวฯ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา, ‘‘ตทา สกฺโก อานนฺโท อโหสิ, สุวราชา อหเมวา’’ติ วตฺวา, ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, อปฺปิจฺฉตา นาเมสา มม ตนฺติ, มม ปเวณี, อนจฺฉริยา มม ปุตฺตสฺส นิคมวาสิติสฺสสฺส มาทิสํ อาจริยํ ลภิตฺวา อปฺปิจฺฉตา, ภิกฺขุนา นาม นิคมวาสิติสฺเสน วิย อปฺปิจฺเฉเนว ภวิตพฺพํฯ เอวรูโป หิ ภิกฺขุ อภพฺโพ สมถวิปสฺสนาธมฺเมหิ วา มคฺคผเลหิ วา ปริหานาย, อญฺญทตฺถุ นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก โหตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
[32]
‘‘อปฺปมาทรโต ภิกฺขุ, ปมาเท ภยทสฺสิ วา;
อภพฺโพ ปริหานาย, นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก’’ติฯ
ตตฺถ อภพฺโพ ปริหานายาติ โส เอวรูโป ภิกฺขุ สมถวิปสฺสนาธมฺเมหิ วา มคฺคผเลหิ วา ปริหานาย อภพฺโพ, นาปิ ปตฺเตหิ ปริหายติ, น อปฺปตฺตานิ น ปาปุณาติฯ นิพฺพานสฺเสว สนฺติเกติ กิเลสปรินิพฺพานสฺสปิ อนุปาทาปรินิพฺพานสฺสาปิ สนฺติเกเยวาติฯ
คาถาปริโยสาเน นิคมวาสิติสฺสตฺเถโร สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อญฺเญปิ พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ มหาชนสฺส สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา ชาตาติฯ
นิคมวาสิติสฺสตฺเถรวตฺถุ นวมํฯ
อปฺปมาทวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ ทุติโย วคฺโคฯ
3. จิตฺตวคฺโค
1. เมฆิยตฺเถรวตฺถุ
ผนฺทนํ จปลํ จิตฺตนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา จาลิกาย ปพฺพเต วิหรนฺโต อายสฺมนฺตํ เมฆิยํ อารพฺภ กเถสิฯ
ตสฺส วตฺถุํ วิภาวนตฺถํ สพฺพํ เมฆิยสุตฺตนฺตํ (อุทา. 31) วิตฺถาเรตพฺพํฯ สตฺถา ปน ตีหิ วิตกฺเกหิ อนฺวาสตฺตตาย ตสฺมิํ อมฺพวเน ปธานํ อนุยุญฺชิตุํ อสกฺกุณิตฺวา อาคตํ เมฆิยตฺเถรํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘อติภาริยํ เต, เมฆิย, กตํ ‘อาคเมหิ ตาว, เมฆิย, เอกโกมฺหิ ยาว อญฺโญปิ โกจิ ภิกฺขุ อาคจฺฉตี’ติ มํ ยาจนฺตํ เอกกํ ปหาย คจฺฉนฺเตน ภิกฺขุนา นาม เอวํ จิตฺตวสิเกน ภวิตุํ น วฏฺฏติ, จิตฺตํ นาเมตํ ลหุกํ, ตํ อตฺตโน วเส วตฺเตตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา อิมา ทฺเว คาถา อภาสิ –
[33]
‘‘ผนฺทนํ จปลํ จิตฺตํ, ทูรกฺขํ ทุนฺนิวารยํ;
อุชุํ กโรติ เมธาวี, อุสุกาโรว เตชนํฯ
[34]
‘‘วาริโชว ถเล ขิตฺโต, โอกโมกตอุพฺภโต;
ปริปฺผนฺทติทํ จิตฺตํ, มารเธยฺยํ ปหาตเว’’ติฯ
ตตฺถ ผนฺทนนฺติ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ วิปฺผนฺทมานํฯ จปลนฺติ เอกอิริยาปเถน อสณฺฐหนฺโต คามทารโก วิย เอกสฺมิํ อารมฺมเณ อสณฺฐหนโต จปลํฯ จิตฺตนฺติ วิญฺญาณํ, ภูมิวตฺถุอารมฺมณกิริยาทิวิจิตฺตตาย ปเนตํ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ทูรกฺขนฺติ กิฏฺฐสมฺพาเธ ฐาเน กิฏฺฐขาทกโคณํ วิย เอเกกสฺมิํ สปฺปายารมฺมเณเยว ทุฏฺฐปนโต ทูรกฺขํฯ ทุนฺนิวารยนฺติ วิสภาคารมฺมณํ คจฺฉนฺตํ ปฏิเสเธตุํ ทุกฺขตฺตา ทุนฺนิวารยํฯ
