ยถา หิ โส เอกมฺปิ ทิวสํ ทฺเวปิ ปญฺจปิ ทสปิ อฑฺฒมาสมฺปิ มาสมฺปิ วหนฺโต จกฺกํ นิวตฺเตตุํ ชหิตุํ น สกฺโกติ , อถ ขฺวสฺส ปุรโต อภิกฺกมนฺตสฺส ยุคํ คีวํ พาธติ, ปจฺฉโต ปฏิกฺกมนฺตสฺส จกฺกํ อูรุมํสํ ปฏิหนติฯ อิเมหิ ทฺวีหิ อากาเรหิ พาธนฺตํ จกฺกํ ตสฺส ปทานุปทิกํ โหติ; ตเถว มนสา ปทุฏฺเฐน ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา ฐิตํ ปุคฺคลํ นิรยาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ คตคตฏฺฐาเน ทุจฺจริตมูลกํ กายิกมฺปิ เจตสิกมฺปิ ทุกฺขมนุพนฺธตีติฯ

คาถาปริโยสาเน ติํสสหสฺสา ภิกฺขู สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ สมฺปตฺตปริภายปิ เทสนา สาตฺถิกา สผลา อโหสีติฯ

จกฺขุปาลตฺเถรวตฺถุ ปฐมํ

2. มฏฺฐกุณฺฑลีวตฺถุ

[2] มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ ทุติยคาถาปิ สาวตฺถิยํเยว มฏฺฐกุณฺฑลิํ อารพฺภ ภาสิตาฯ

สาวตฺถิยํ กิร อทินฺนปุพฺพโก นาม พฺราหฺมโณ อโหสิฯ เตน กสฺสจิ กิญฺจิ น ทินฺนปุพฺพํ, เตน ตํ ‘‘อทินฺนปุพฺพโก’’ตฺเวว สญฺชานิํสุฯ ตสฺส เอกปุตฺตโก อโหสิ ปิโย มนาโปฯ อถสฺส ปิลนฺธนํ กาเรตุกาโม ‘‘สเจ สุวณฺณกาเร กาเรสฺสามิ, ภตฺตเวตนํ ทาตพฺพํ ภวิสฺสตี’’ติ สยเมว สุวณฺณํ โกฏฺเฏตฺวา มฏฺฐานิ กุณฺฑลานิ กตฺวา อทาสิฯ เตนสฺส ปุตฺโต มฏฺฐกุณฺฑลีตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ ตสฺส โสฬสวสฺสิกกาเล ปณฺฑุโรโค อุทปาทิฯ ตสฺส มาตา ปุตฺตํ โอโลเกตฺวา, ‘‘พฺราหฺมณ, ปุตฺตสฺส เต โรโค อุปฺปนฺโน, ติกิจฺฉาเปหิ น’’นฺติ อาหฯ ‘‘โภติ สเจ เวชฺชํ อาเนสฺสามิ, ภตฺตเวตนํ ทาตพฺพํ ภวิสฺสติ; กิํ ตฺวํ มม ธนจฺเฉทํ น โอโลเกสฺสสี’’ติ? ‘‘อถ นํ กิํ กริสฺสสิ, พฺราหฺมณา’’ติ? ‘‘ยถา เม ธนจฺเฉโท น โหติ, ตถา กริสฺสามี’’ติฯ โส เวชฺชานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อสุกโรคสฺส นาม ตุมฺเห กิํ เภสชฺชํ กโรถา’’ติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส เต ยํ วา ตํ วา รุกฺขตจาทิํ อาจิกฺขนฺติฯ โส ตมาหริตฺวา ปุตฺตสฺส เภสชฺชํ กโรติฯ ตํ กโรนฺตสฺเสวสฺส โรโค พลวา อโหสิ, อเตกิจฺฉภาวํ อุปาคมิฯ

พฺราหฺมโณ ตสฺส ทุพฺพลภาวํ ญตฺวา เอกํ เวชฺชํ ปกฺโกสิฯ โส ตํ โอโลเกตฺวาว ‘‘อมฺหากํ เอกํ กิจฺจํ อตฺถิ, อญฺญํ เวชฺชํ ปกฺโกสิตฺวา ติกิจฺฉาเปหี’’ติ ตํ ปหาย นิกฺขมิฯ พฺราหฺมโณ ตสฺส มรณสมยํ ญตฺวา ‘‘อิมสฺส ทสฺสนตฺถาย อาคตา อนฺโตเคเห สาปเตยฺยํ ปสฺสิสฺสนฺติ, พหิ นํ กริสฺสามี’’ติ ปุตฺตํ นีหริตฺวา พหิอาฬินฺเท นิปชฺชาเปสิฯ

ตํ ทิวสํ ภควา พลวปจฺจูสสมเย มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ปุพฺพพุทฺเธสุ กตาธิการานํ อุสฺสนฺนกุสลมูลานํ เวเนยฺยพนฺธวานํ ทสฺสนตฺถํ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ ญาณชาลํ ปตฺถริฯ มฏฺฐกุณฺฑลี พหิอาฬินฺเท นิปนฺนากาเรเนว ตสฺส อนฺโต ปญฺญายิฯ สตฺถา ตํ ทิสฺวา ตสฺส อนฺโตเคหา นีหริตฺวา ตตฺถ นิปชฺชาปิตภาวํ ญตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข มยฺหํ เอตฺถ คตปจฺจเยน อตฺโถ’’ติ อุปธาเรนฺโต อิทํ อทฺทส – อยํ มาณโว มยิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา กาลํ กตฺวา ตาวติํสเทวโลเก ติํสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติสฺสติ, อจฺฉราสหสฺสปริวาโร ภวิสฺสติ, พฺราหฺมโณปิ ตํ ฌาเปตฺวา โรทนฺโต อาฬาหเน วิจริสฺสติฯ เทวปุตฺโต ติคาวุตปฺปมาณํ สฏฺฐิสกฏภาราลงฺการปฏิมณฺฑิตํ อจฺฉราสหสฺสปริวารํ อตฺตภาวํ โอโลเกตฺวา ‘‘เกน นุ โข กมฺเมน มยา อยํ สิริสมฺปตฺติ ลทฺธา’’ติ โอโลเกตฺวา มยิ จิตฺตปฺปสาเทน ลทฺธภาวํ ญตฺวา ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ ธนจฺเฉทภเยน มม เภสชฺชมกตฺวา อิทานิ อาฬาหนํ คนฺตฺวา โรทติ, วิปฺปการปฺปตฺตํ นํ กริสฺสามี’’ติ ปิตริ โรทนฺเต มฏฺฐกุณฺฑลิวณฺเณน อาคนฺตฺวา อาฬาหนสฺสาวิทูเร นิปชฺชิตฺวา โรทิสฺสติฯ อถ นํ พฺราหฺมโณ ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิสฺสติฯ ‘‘อหํ เต ปุตฺโต มฏฺฐกุณฺฑลี’’ติ อาจิกฺขิสฺสติฯ ‘‘กุหิํ นิพฺพตฺโตสี’’ติ? ‘‘ตาวสิํสภวเน’’ติฯ ‘‘กิํ กมฺมํ กตฺวา’’ติ วุตฺเต มยิ จิตฺตปฺปสาเทน นิพฺพตฺตภาวํ อาจิกฺขิสฺสติฯ พฺราหฺมโณ ‘‘ตุมฺเหสุ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺโต นาม อตฺถี’’ติ มํ ปุจฺฉิสฺสติฯ อถสฺสาหํ ‘‘เอตฺตกานิ สตานิ วา สหสฺสานิ วา สตสหสฺสานิ วาติ น สกฺกา คณนา ปริจฺฉินฺทิตุ’’นฺติ วตฺวา ธมฺมปเท คาถํ ภาสิสฺสามิฯ คาถาปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสติ, มฏฺฐ กุณฺฑลี โสตาปนฺโน ภวิสฺสติฯ ตถา อทินฺนปุพฺพโก พฺราหฺมโณฯ

อิติ อิมํ กุลปุตฺตํ นิสฺสาย มหาธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสตีติ ทิสฺวา ปุนทิวเส กตสรีรปฏิชคฺคโน มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา อนุปุพฺเพน พฺราหฺมณสฺส เคหทฺวารํ คโตฯ

ตสฺมิํ ขเณ มฏฺฐกุณฺฑลี อนฺโตเคหาภิมุโข นิปนฺโน โหติฯ อถสฺส สตฺถา อตฺตโน อปสฺสนภาวํ ญตฺวา เอกํ รสฺมิํ วิสฺสชฺเชสิฯ มาณโว ‘‘กิํ โอภาโส นาเมโส’’ติ ปริวตฺเตตฺวา นิปนฺโนว สตฺถารํ ทิสฺวา, ‘‘อนฺธพาลปิตรํ นิสฺสาย เอวรูปํ พุทฺธํ อุปสงฺกมิตฺวา กายเวยฺยาวฏิกํ วา กาตุํ ทานํ วา ทาตุํ ธมฺมํ วา โสตุํ นาลตฺถํ, อิทานิ เม หตฺถาปิ อนธิปเตยฺยา, อญฺญํ กตฺตพฺพํ นตฺถี’’ติ มนเมว ปสาเทสิฯ สตฺถา ‘‘อลํ เอตฺตเกน จิตฺตปฺปสาเทน อิมสฺสา’’ติ ปกฺกามิฯ โส ตถาคเต จกฺขุปถํ วิชหนฺเตเยว ปสนฺนมโน กาลํ กตฺวา สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย เทวโลเก ติํสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติฯ

พฺราหฺมโณปิสฺส สรีรํ ฌาเปตฺวา อาฬาหเน โรทนปรายโณ อโหสิ, เทวสิกํ อาฬาหนํ คนฺตฺวา โรทติ – ‘‘กหํ เอกปุตฺตก, กหํ เอกปุตฺตกา’’ติฯ เทวปุตฺโตปิ อตฺตโน สมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา, ‘‘เกน เม กมฺเมน ลทฺธา’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘สตฺถริ มโนปสาเทนา’’ติ ญตฺวา ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ มม อผาสุกกาเล เภสชฺชมกาเรตฺวา อิทานิ อาฬาหนํ คนฺตฺวา โรทติ, วิปฺปการปฺปตฺตเมว นํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ มฏฺฐกุณฺฑลิวณฺเณน อาคนฺตฺวา อาฬาหนสฺสาวิทูเร พาหา ปคฺคยฺห โรทนฺโต อฏฺฐาสิฯ พฺราหฺมโณ ตํ ทิสฺวา ‘‘อหํ ตาว ปุตฺตโสเกน โรทามิ, เอส กิมตฺถํ โรทติ, ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ ปุจฺฉนฺโต อิมํ คาถมาห –

‘‘อลงฺกโต มฏฺฐกุณฺฑลี,

มาลธารี หริจนฺทนุสฺสโท;

พาหา ปคฺคยฺห กนฺทสิ,

วนมชฺเฌ กิํ ทุกฺขิโต ตุว’’นฺติฯ (วิ. ว. 1207; เป. ว. 186);

โส มาณโว อาห –

‘‘โสวณฺณมโย ปภสฺสโร,

อุปฺปนฺโน รถปญฺชโร มม;

ตสฺส จกฺกยุคํ น วินฺทามิ,

เตน ทุกฺเขน ชหามิ ชีวิต’’นฺติฯ (ว. 1208; เป. ว. 187);

อถ นํ พฺราหฺมโณ อาห –

‘‘โสวณฺณมยํ มณิมยํ,

โลหิตกมยํ อถ รูปิยมยํ;

อาจิกฺข เม ภทฺท มาณว,

จกฺกยุคํ ปฏิปาทยามิ เต’’ติฯ (วิ. ว. 1209; เป. ว. 188);

ตํ สุตฺวา มาณโว ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ ปุตฺตสฺส เภสชฺชมกตฺวา ปุตฺตปติรูปกํ มํ ทิสฺวา โรทนฺโต ‘สุวณฺณาทิมยํ รถจกฺกํ กโรมี’ติ วทติ, โหตุ นิคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘กีว มหนฺตํ เม จกฺกยุคํ กริสฺสสี’’ติ วตฺวา ‘‘ยาว มหนฺตํ อากงฺขสิ, ตาว มหนฺตํ กริสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘จนฺทิมสูริเยหิ เม อตฺโถ, เต เม เทหี’’ติ ยาจนฺโต อาห –

‘‘โส มาณโว ตสฺส ปาวทิ,

จนฺทสูริยา อุภเยตฺถ ทิสฺสเร;

โสวณฺณมโย รโถ มม,

เตน จกฺกยุเคน โสภตี’’ติฯ (วิ. ว. 1210; เป. ว. 189);

อถ นํ พฺราหฺมโณ อาห –

‘‘พาโล โข ตฺวํ อสิ มาณว,

โย ตฺวํ ปตฺถยเส อปตฺถิยํ;

มญฺญามิ ตุวํ มริสฺสสิ,

น หิ ตฺวํ ลจฺฉสิ จนฺทสูริเย’’ติฯ (วิ. ว. 1211; เป. ว. 190);

อถ นํ มาณโว อาห –

‘‘กิํ ปน ปญฺญายมานสฺสตฺถาย โรทนฺโต พาโล โหติ, อุทาหุ อปญฺญายมานสฺสตฺถายา’’ติ วตฺวา –

‘‘คมนาคมนมฺปิ ทิสฺสติ,

วณฺณธาตุ อุภยตฺถ วีถิยา;

เปโต กาลกโต น ทิสฺสติ,

โก นิธ กนฺทตํ พาลฺยตโร’’ติฯ (วิ. ว. 1212; เป. ว. 191);

ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ‘‘ยุตฺตํ เอส วทตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา –

‘‘สจฺจํ โข วเทสิ มาณว,

อหเมว กนฺทตํ พาลฺยตโร;

จนฺทํ วิย ทารโก รุทํ,

เปตํ กาลกตาภิปตฺถยิ’’นฺติฯ (วิ. ว. 1213; เป. ว. 192) –

วตฺวา ตสฺส กถาย นิสฺโสโก หุตฺวา มาณวสฺส ถุติํ กโรนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

‘‘อาทิตฺตํ วต มํ สนฺตํ, ฆตสิตฺตํว ปาวกํ;

วารินา วิย โอสิญฺจํ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทรํฯ

‘‘อพฺพหี วต เม สลฺลํ, โสกํ หทยนิสฺสิตํ;

โย เม โสกปเรตสฺส, ปุตฺตโสกํ อปานุทิฯ

‘‘สฺวาหํ อพฺพูฬฺหสลฺโลสฺมิ, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต;

น โสจามิ น โรทามิ, ตว สุตฺวาน มาณวา’’ติฯ (วิ. ว. 1214-1216; เป. ว. 193-195);

อถ นํ ‘‘โก นาม ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉนฺโต –

‘‘เทวตานุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ สกฺโก ปุรินฺทโท;

โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติฯ (วิ. ว. 1217; เป. ว. 196) –

อาหฯ อถสฺส มาณโว –

‘‘ยญฺจ กนฺทสิ ยญฺจ โรทสิ,

ปุตฺตํ อาฬาหเน สยํ ทหิตฺวา;

สฺวาหํ กุสลํ กริตฺวา กมฺมํ,

ติทสานํ สหพฺยตํ คโต’’ติฯ (วิ. ว. 1218; เป. ว. 197) –

อาจิกฺขิ ฯ อถ นํ พฺราหฺมโณ อาห –

‘‘อปฺปํ วา พหุํ วา นาทฺทสาม,

ทานํ ททนฺตสฺส สเก อคาเร;

อุโปสถกมฺมํ วา ตาทิสํ,

เกน กมฺเมน คโตสิ เทวโลก’’นฺติฯ (วิ. ว. 1219; เป. ว. 198);

มาณโว อาห –

‘‘อาพาธิโกหํ ทุกฺขิโต คิลาโน,

อาตูรรูโปมฺหิ สเก นิเวสเน;

พุทฺธํ วิคตรชํ วิติณฺณกงฺขํ,

อทฺทกฺขิํ สุคตํ อโนมปญฺญํฯ

‘‘สฺวาหํ มุทิตธโน ปสนฺนจิตฺโต,

อญฺชลิํ อกริํ ตถาคตสฺส;

ตาหํ กุสลํ กริตฺวาน กมฺมํ,

ติทสานํ สหพฺยตํ คโต’’ติฯ (วิ. ว. 1220-1221; เป. ว. 199-200);

ตสฺมิํ กเถนฺเตเยว พฺราหฺมณสฺส สกลสรีรํ ปีติยา ปริปูริฯ โส ตํ ปีติํ ปเวเทนฺโต –

‘‘อจฺฉริยํ วต อพฺภุตํ วต,

อญฺชลิกมฺมสฺส อยมีทิโส วิปาโก;

อหมฺปิ ปมุทิตมโน ปสนฺนจิตฺโต,

อชฺเชว พุทฺธํ สรณํ วชามี’’ติฯ (วิ. ว. 1222; เป. ว. 201) –

อาหฯ อถ นํ มาณโว –

‘‘อชฺเชว พุทฺธํ สรณํ วชาหิ,

ธมฺมญฺจ สงฺฆญฺจ ปสนฺนจิตฺโต;

ตเถว สิกฺขาปทานิ ปญฺจ,

อขณฺฑผุลฺลานิ สมาทิยสฺสุฯ

ปาณาติปาตา วิรมสฺสุ ขิปฺปํ,

โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยสฺสุ;

อมชฺชโป มา จ มุสา ภณาหิ,

สเกน ทาเรน จ โหหิ ตุฏฺโฐ’’ติฯ (วิ. ว. 1223-1224; เป. ว. 202-203) –

อาห ฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

‘‘อตฺถกาโมสิ เม ยกฺข, หิตกาโมสิ เทวเต;

กโรมิ ตุยฺหํ วจนํ, ตฺวํสิ อาจริโย มมฯ

‘‘อุเปมิ สรณํ พุทฺธํ, ธมฺมญฺจาปิ อนุตฺตรํ;

สงฺฆญฺจ นรเทวสฺส, คจฺฉามิ สรณํ อหํฯ

‘‘ปาณาติปาตา วิรมามิ ขิปฺปํ,

โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยามิ;

อมชฺชโป โน จ มุสา ภณามิ,

สเกน ทาเรน จ โหมิ ตุฏฺโฐ’’ติฯ (วิ. ว. 1225-1227; เป. ว. 204-206);

อถ นํ เทวปุตฺโต, ‘‘พฺราหฺมณ, เต เคเห พหุํ ธนํ อตฺถิ, สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ทานํ เทหิ, ธมฺมํ สุณาหิ, ปญฺหํ ปุจฺฉาหี’’ติ วตฺวา ตตฺเถว อนฺตรธายิฯ

พฺราหฺมโณปิ เคหํ คนฺตฺวา พฺราหฺมณิํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘ภทฺเท, อหํ อชฺช สมณํ โคตมํ นิมนฺเตตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามิ, สกฺการํ กโรหี’’ติ วตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ เนว อภิวาเทตฺวา น ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต, ‘‘โภ โคตม, อธิวาเสหิ อชฺชตนาย ภตฺตํ สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติ อาหฯ สตฺถา อธิวาเสสิฯ โส สตฺถุ อธิวาสนํ วิทิตฺวา เวเคนาคนฺตฺวา สเก นิเวสเน ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียญฺจ ปฏิยาทาเปสิฯ สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ พฺราหฺมโณ สกฺกจฺจํ ปริวิสิ, มหาชโน สนฺนิปติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิเกน กิร ตถาคเต นิมนฺติเต ทฺเว ชนกายา สนฺนิปตนฺติ มิจฺฉาทิฏฺฐิกา ‘‘อชฺช สมณํ โคตมํ ปญฺหํ ปุจฺฉนาย วิเหฐิยมานํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สนฺนิปตนฺติ, สมฺมาทิฏฺฐิกา ‘‘อชฺช พุทฺธวิสยํ พุทฺธลีฬํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สนฺนิปตนฺติฯ

อถ โข พฺราหฺมโณ กตภตฺตกิจฺจํ ตถาคตมุปสงฺกมิตฺวา นีจาสเน นิสินฺโน ปญฺหํ ปุจฺฉิ – ‘‘โภ โคตม, ตุมฺหากํ ทานํ อทตฺวา ปูชํ อกตฺวา ธมฺมํ อสุตฺวา อุโปสถวาสํ อวสิตฺวา เกวลํ มโนปสาทมตฺเตเนว สคฺเค นิพฺพตฺตา นาม โหนฺตี’’ติ? ‘‘พฺราหฺมณ, กสฺมา มํ ปุจฺฉสิ, นนุ เต ปุตฺเตน มฏฺฐกุณฺฑลินา มยิ มนํ ปสาเทตฺวา อตฺตโน สคฺเค นิพฺพตฺตภาโว กถิโต’’ติ? ‘‘กทา, โภ โคตมา’’ติ? นนุ ตฺวํ อชฺช สุสานํ คนฺตฺวา กนฺทนฺโต อวิทูเร พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺตํ เอกํ มาณวํ ทิสฺวา ‘‘อลงฺกโต มฏฺฐกุณฺฑลี, มาลธารี หริจนฺทนุสฺสโท’’ติ ทฺวีหิ ชเนหิ กถิตกถํ ปกาเสนฺโต สพฺพํ มฏฺฐกุณฺฑลิวตฺถุํ กเถสิฯ เตเนเวตํ พุทฺธภาสิตํ นาม ชาตํฯ

ตํ กเถตฺวา จ ปน ‘‘น โข, พฺราหฺมณ, เอกสตํ วา น ทฺเวสตํ, อถ โข มยิ มนํ ปสาเทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตานํ คณนา นาม นตฺถี’’ติ อาหฯ อถ มหาชโน น นิพฺเพมติโก โหติ, อถสฺส อนิพฺเพมติกภาวํ วิทิตฺวา สตฺถา ‘‘มฏฺฐกุณฺฑลิเทวปุตฺโต วิมาเนเนว สทฺธิํ อาคจฺฉตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ โส ติคาวุตปฺปมาเณเนว ทิพฺพาภรณปฏิมณฺฑิเตน อตฺตภาเวน อาคนฺตฺวา วิมานโต โอรุยฺห สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘ตฺวํ อิมํ สมฺปตฺติํ กิํ กมฺมํ กตฺวา ปฏิลภี’’ติ ปุจฺฉนฺโต –

‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺฐสิ เทวเต;

โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา;

ปุจฺฉามิ ตํ เทว มหานุภาว, มนุสฺสภูโต กิมกาสิ ปุญฺญ’’นฺติฯ –

คาถมาหฯ ‘‘เทวปุตฺโต อยํ เม, ภนฺเต, สมฺปตฺติ ตุมฺเหสุ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ลทฺธา’’ติฯ ‘‘มยิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ลทฺธา เต’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ มหาชโน เทวปุตฺตํ โอโลเกตฺวา ‘‘อจฺฉริยา วต, โภ, พุทฺธคุณา, อทินฺนปุพฺพกพฺราหฺมณสฺส นาม ปุตฺโต อญฺญํ กิญฺจิ ปุญฺญํ อกตฺวา สตฺถริ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา เอวรูปํ สมฺปตฺติํ ปฏิลภี’’ติ ตุฏฺฐิํ ปเวเทสิฯ

อถ เนสํ กุสลากุสลกมฺมกรเณ มโนว ปุพฺพงฺคโม, มโนว เสฏฺโฐฯ ปสนฺเนน หิ มเนน กตํ กมฺมํ เทวโลกํ มนุสฺสโลกํ คจฺฉนฺตํ ปุคฺคลํ ฉายาว น วิชหตีติ อิทํ วตฺถุํ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ปติฏฺฐาปิตมตฺติกํ สาสนํ ราชมุทฺทาย ลญฺฉนฺโต วิย ธมฺมราชา อิมํ คาถมาห –

[2] ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺฐา มโนมยาฯ

มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา;

ตโต นํ สุขมนฺเวติ, ฉายาว อนปายินี’’ติฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ มโนติ อวิเสเสน สพฺพมฺปิ จตุภูมิกจิตฺตํ วุจฺจติ, อิมสฺมิํ ปน ปเท นิยมิยมานํ ววตฺถาปิยมานํ ปริจฺฉิชฺชิยมานํ อฏฺฐวิธํ กามาวจรกุสลจิตฺตํ ลพฺภติฯ วตฺถุวเสน ปนาหริยมานํ ตโตปิ โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตเมว ลพฺภติฯ ปุพฺพงฺคมาติ เตน ปฐมคามินา หุตฺวา สมนฺนาคตาฯ ธมฺมาติ เวทนาทโย ตโย ขนฺธาฯ เอเต หิ อุปฺปาทปจฺจยฏฺเฐน โสมนสฺสสมฺปยุตฺตมโน ปุพฺพงฺคโม เอเตสนฺติ มโนปุพฺพงฺคมา นามฯ ยถา หิ พหูสุ เอกโต หุตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส จีวรทานาทีนิ วา อุฬารปูชาธมฺมสฺสวนาทีนิ วา มาลาคนฺธสกฺการกรณาทีนิ วา ปุญฺญานิ กโรนฺเตสุ ‘‘โก เอเตสํ ปุพฺพงฺคโม’’ติ วุตฺเต โย เตสํ ปจฺจโย โหติ, ยํ นิสฺสาย เต ตานิ ปุญฺญานิ กโรนฺติ, โส ติสฺโส วา ผุสฺโส วา เตสํ ปุพฺพงฺคโมติ วุจฺจติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ อิติ อุปฺปาทปจฺจยฏฺเฐน มโน ปุพฺพงฺคโม เอเตสนฺติ มโนปุพฺพงฺคมาฯ น หิ เต มเน อนุปฺปชฺชนฺเต อุปฺปชฺชิตุํ สกฺโกนฺติ, มโน ปน เอกจฺเจสุ เจตสิเกสุ อนุปฺปชฺชนฺเตสุปิ อุปฺปชฺชติเยวฯ เอวํ อธิปติวเสน ปน มโน เสฏฺโฐ เอเตสนฺติ มโนเสฏฺฐาฯ ยถา หิ คณาทีนํ อธิปติ ปุริโส คณเสฏฺโฐ เสณิเสฏฺโฐติ วุจฺจติ, ตถา เตสมฺปิ มโนว เสฏฺโฐฯ ยถา ปน สุวณฺณาทีหิ นิปฺผาทิตานิ ภณฺฑานิ สุวณฺณมยาทีนิ นาม โหนฺติ, ตถา เอเตปิ มนโต นิปฺผนฺนตฺตา มโนมยา นามฯ

ปสนฺเนนาติ อนภิชฺฌาทีหิ คุเณหิ ปสนฺเนนฯ ภาสติ วา กโรติ วาติ เอวรูเปน มเนน ภาสนฺโต จตุพฺพิธํ วจีสุจริตเมว ภาสติ, กโรนฺโต ติวิธํ กายสุจริตเมว กโรติ, อภาสนฺโต อกโรนฺโต ตาย อนภิชฺฌาทีหิ ปสนฺนมานสตาย ติวิธํ มโนสุจริตํ ปูเรติฯ เอวมสฺส ทส กุสลกมฺมปถา ปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ

ตโต นํ สุขมนฺเวตีติ ตโต ติวิธสุจริตโต นํ ปุคฺคลํ สุข มนฺเวติฯ อิธ เตภูมิกมฺปิ กุสลํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา เตภูมิกสุจริตานุภาเวน สุคติภเว นิพฺพตฺตํ ปุคฺคลํ, ทุคฺคติยํ วา สุขานุภวนฏฺฐาเน ฐิตํ กายวตฺถุกมฺปิ อิตรวตฺถุกมฺปิ อวตฺถุกมฺปีติ กายิกเจตสิกํ วิปากสุขํ อนุคจฺฉติ, น วิชหตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ยถา กิํ? ฉายาว อนปายินีติ ยถา หิ ฉายา นาม สรีรปฺปฏิพทฺธา สรีเร คจฺฉนฺเต คจฺฉติ, ติฏฺฐนฺเต ติฏฺฐติ , นิสีทนฺเต นิสีทติ, น สกฺโกติ, ‘‘สณฺเหน วา ผรุเสน วา นิวตฺตาหี’’ติ วตฺวา วา โปเถตฺวา วา นิวตฺตาเปตุํฯ กสฺมา? สรีรปฺปฏิพทฺธตฺตาฯ เอวเมว อิเมสํ ทสนฺนํ กุสลกมฺมปถานํ อาจิณฺณสมาจิณฺณกุสลมูลิกํ กามาวจราทิเภทํ กายิกเจตสิกสุขํ คตคตฏฺฐาเน อนปายินี ฉายา วิย หุตฺวา น วิชหตีติฯ

คาถาปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, มฏฺฐกุณฺฑลิเทวปุตฺโต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ, ตถา อทินฺนปุพฺพโก พฺราหฺมโณฯ โส ตาวมหนฺตํ วิภวํ พุทฺธสาสเน วิปฺปกิรีติฯ

มฏฺฐกุณฺฑลีวตฺถุ ทุติยํฯ

3. ติสฺสตฺเถรวตฺถุ

อกฺโกจฺฉิ มนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิรายสฺมา ติสฺสตฺเถโร ภควโต ปิตุจฺฉาปุตฺโต อโหสิ, มหลฺลกกาเล ปพฺพชิตฺวา พุทฺธานํ อุปฺปนฺนลาภสกฺการํ ปริภุญฺชนฺโต ถูลสรีโร อาโกฏิตปจฺจาโกฏิเตหิ จีวเรหิ นิวาเสตฺวา เยภุยฺเยน วิหารมชฺเฌ อุปฏฺฐานสาลายํ นิสีทติฯ ตถาคตํ ทสฺสนตฺถาย อาคตา อาคนฺตุกภิกฺขู ตํ ทิสฺวา ‘‘เอโก มหาเถโร ภวิสฺสตี’’ติ สญฺญาย ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วตฺตํ อาปุจฺฉนฺติ, ปาทสมฺพาหนาทีนิ อาปุจฺฉนฺติฯ โส ตุณฺหี อโหสิฯ อถ นํ เอโก ทหรภิกฺขุ ‘‘กติวสฺสา ตุมฺเห’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘วสฺสํ นตฺถิ, มหลฺลกกาเล ปพฺพชิตา มย’’นฺติ วุตฺเต, ‘‘อาวุโส, ทุพฺพินีต, มหลฺลก , อตฺตโน ปมาณํ น ชานาสิ, เอตฺตเก มหาเถเร ทิสฺวา สามีจิกมฺมมตฺตมฺปิ น กโรสิ, วตฺเต อาปุจฺฉิยมาเน ตุณฺหี โหสิ, กุกฺกุจฺจมตฺตมฺปิ เต นตฺถี’’ติ อจฺฉรํ ปหริฯ โส ขตฺติยมานํ ชเนตฺวา ‘‘ตุมฺเห กสฺส สนฺติกํ อาคตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สตฺถุ สนฺติก’’นฺติ วุตฺเต ‘‘มํ ปน ‘โก เอโส’ติ สลฺลกฺเขถ, มูลเมว โว ฉินฺทิสฺสามี’’ติ วตฺวา รุทนฺโต ทุกฺขี ทุมฺมโน สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ ฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘กิํ นุ ตฺวํ ติสฺส ทุกฺขี ทุมฺมโน อสฺสุมุโข โรทมาโน อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ