3. จูฬปนฺถกตฺเถรวตฺถุ

อุฏฺฐาเนนปฺปมาเทนาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต จูฬปนฺถกตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

ราชคเห กิร ธนเสฏฺฐิกุลสฺส ธีตา วยปฺปตฺตกาเล มาตาปิตูหิ สตฺตภูมิกสฺส ปาสาทสฺส อุปริมตเล อติวิย รกฺขิยมานา โยพฺพนมทมตฺตตาย ปุริสโลลา หุตฺวา อตฺตโน ทาเสเนว สทฺธิํ สนฺถวํ กตฺวา, ‘‘อญฺเญปิ เม อิทํ กมฺมํ ชาเนยฺยุ’’นฺติ ภีตา เอวมาห – ‘‘อมฺเหหิ อิมสฺมิํ ฐาเน น สกฺกา วสิตุํฯ สเจ เม มาตาปิตโร อิมํ โทสํ ชานิสฺสนฺติ, ขณฺฑาขณฺฑิกํ มํ กริสฺสนฺติฯ วิเทสํ คนฺตฺวา วสิสฺสามา’’ติฯ เต หตฺถสารํ คเหตฺวา อคฺคทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา, ‘‘ยตฺถ วา ตตฺถ วา อญฺเญหิ อชานนฏฺฐานํ คนฺตฺวา วสิสฺสามา’’ติ อุโภปิ อคมํสุฯ เตสํ เอกสฺมิํ ฐาเน วสนฺตานํ สํวาสมนฺวาย ตสฺสา กุจฺฉิสฺมิํ คพฺโภ ปติฏฺฐาสิฯ สา คพฺภปริปากํ อาคมฺม เตน สทฺธิํ มนฺเตสิ, ‘‘คพฺโภ เม ปริปากํ คโต, ญาติพนฺธุวิรหิเต ฐาเน คพฺภวุฏฺฐานํ นาม อุภินฺนมฺปิ อมฺหากํ ทุกฺขาวหํ, กุลเคหเมว คจฺฉามา’’ติฯ โส ‘‘สจาหํ ตตฺถ คมิสฺสามิ, ชีวิตํ เม นตฺถี’’ติ ภเยน ‘‘อชฺช คจฺฉาม, สฺเว คจฺฉามา’’ติ ทิวเส อติกฺกาเมสิฯ สา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ พาโล อตฺตโน โทสมหนฺตตาย คนฺตุํ น อุสฺสหติ, มาตาปิตโร นาม เอกนฺตหิตาว, อยํ คจฺฉตุ วา, มา วา, อหํ คมิสฺสามี’’ติฯ สา ตสฺมิํ เคหา นิกฺขนฺเต เคหปริกฺขารํ ปฏิสาเมตฺวา อตฺตโน กุลฆรํ คตภาวํ อนนฺตรเคหวาสีนํ อาโรเจตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ

โสปิ ฆรํ อาคนฺตฺวา ตํ อทิสฺวา ปฏิวิสฺสเก ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘สา กุลฆรํ คตา’’ติ สุตฺวา เวเคน อนุพนฺธิตฺวา อนฺตรามคฺเค สมฺปาปุณิฯ ตสฺสาปิ ตตฺเถว คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิฯ โส ‘‘กิํ อิทํ, ภทฺเท’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สามิ, เม เอโก ปุตฺโต ชาโต’’ติฯ ‘‘อิทานิ กิํ กริสฺสามา’’ติ? ‘‘ยสฺสตฺถาย มยํ กุลฆรํ คจฺเฉยฺยาม, ตํ กมฺมํ อนฺตรามคฺเคว นิปฺผนฺนํ, ตตฺถ คนฺตฺวา กิํ กริสฺสาม, นิวตฺติสฺสามา’’ติ ทฺเวปิ เอกจิตฺตา หุตฺวา นิวตฺติํสุฯ ตสฺส จ ทารกสฺส ปนฺเถ ชาตตฺตา ปนฺถโกติ นามํ กริํสุฯ ตสฺสา นจิรสฺเสว อปโรปิ คพฺโภ ปติฏฺฐหิฯ

สพฺพํ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ ตสฺสปิ ทารกสฺส ปนฺเถ ชาตตฺตา ปฐมชาตสฺส มหาปนฺถโกติ นามํ กตฺวา อิตรสฺส จูฬปนฺถโกติ นามํ กริํสุฯ เต ทฺเวปิ ทารเก คเหตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คตาฯ เตสํ ตตฺถ วสนฺตานํ มหาปนฺถกทารโก อญฺเญ ทารเก ‘‘จูฬปิตา มหาปิตาติ, อยฺยโก อยฺยิกา’’ติ จ วทนฺเต สุตฺวา มาตรํ ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺม, อญฺเญ ทารกา ‘อยฺยโก อยฺยิกา’ติปิ, ‘มหาปิตา จูฬปิตา’ติปิ วทนฺติ, กจฺจิ อมฺหากญฺเญว ญาตกา นตฺถี’’ติ? ‘‘อาม, ตาต, อมฺหากํ เอตฺถ ญาตกา นตฺถิฯ ราชคหนคเร ปน โว ธนเสฏฺฐิ นาม อยฺยโก, ตตฺถ อมฺหากํ พหู ญาตกา’’ติฯ ‘‘กสฺมา ตตฺถ น คจฺฉถ, อมฺมา’’ติ? สา อตฺตโน อคมนการณํ ปุตฺตสฺส อกเถตฺวา ปุตฺเตสุ ปุนปฺปุนํ กเถนฺเตสุ สามิกํ อาห – ‘‘อิเม ทารกา มํ อติวิย กิลเมนฺติ, กิํ โน มาตาปิตโร ทิสฺวา มํสํ ขาทิสฺสนฺติ, เอหิ, ทารกานํ อยฺยกกุลํ ทสฺเสสฺสามา’’ติ? ‘‘อหํ สมฺมุขา ภวิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, เต ปน นยิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ เยน เกนจิ อุปาเยน ทารกานํ อยฺยกกุลเมว ทฏฺฐุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ทฺเวปิ ชนา ทารเก อาทาย อนุปุพฺเพน ราชคหํ ปตฺวา นครทฺวาเร เอกิสฺสา สาลาย ปวิสิตฺวา ทารกมาตา ทฺเว ทารเก คเหตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ มาตาปิตูนํ อาโรจาเปสิฯ เต ตํ สาสนํ สุตฺวา, ‘‘สํสาเร วิจรนฺตานํ น ปุตฺโต น ธีตา ภูตปุพฺพา นาม นตฺถิ, เต อมฺหากํ มหาปราธิกา, น สกฺกา เตหิ อมฺหากํ จกฺขุปเถ ฐาตุํ, เอตฺตกํ นาม ธนํ คเหตฺวา ทฺเวปิ ชนา ผาสุกฏฺฐานํ คนฺตฺวา ชีวนฺตุ, ทารเก ปน อิธ เปเสนฺตู’’ติ ธนํ ทตฺวา ทูตํ ปาเหสุํฯ

เตหิ เปสิตํ ธนํ คเหตฺวา ทารเก อาคตทูตานญฺเญว หตฺเถ ทตฺวา ปหิณิํสุฯ ทารกา อยฺยกกุเล วฑฺฒนฺติฯ เตสุ จูฬปนฺถโก อติทหโร, มหาปนฺถโก ปน อยฺยเกน สทฺธิํ ทสพลสฺส ธมฺมกถํ โสตุํ คจฺฉติฯ ตสฺส นิจฺจํ สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉนฺตสฺส ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ นมิฯ โส อยฺยกํ อาห – ‘‘สเจ มํ อนุชาเนยฺยาถ, อหํ ปพฺพเชยฺย’’นฺติ ฯ ‘‘กิํ วเทสิ, ตาต, สกลสฺส โลกสฺสปิ เม ปพฺพชฺชาโต ตว ปพฺพชฺชา ภทฺทิกาฯ สเจ สกฺโกสิ ปพฺพชาหี’’ติฯ

ตํ สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา, ‘‘กิํ, คหปติ, ทารโก เต ลทฺโธ’’ติ วุตฺเต, ‘‘อาม, ภนฺเต, อยํ เม นตฺตา ตุมฺหากํ สนฺติเก ปพฺพชิตุกาโม’’ติ อาหฯ สตฺถา อญฺญตรํ ปิณฺฑปาตจาริกํ ภิกฺขุํ ‘‘อิมํ ทารกํ ปพฺพาเชหี’’ติ อาณาเปสิฯ เถโร ตสฺส ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิตฺวา ปพฺพาเชสิฯ โส พหุํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปริปุณฺณวสฺโส อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมฏฺฐานํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิฯ โส ฌานสุเขน ผลสุเขน วีตินาเมนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘สกฺกา นุ โข อิทํ สุขํ จูฬปนฺถกสฺส ทาตุ’’นฺติ! ตโต อยฺยกเสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวมาห – ‘‘มหาเสฏฺฐิ, สเจ อนุชาเนยฺยาถ, อหํ จูฬปนฺถกํ ปพฺพาเชยฺย’’นฺติฯ ‘‘ปพฺพาเชถ, ภนฺเต’’ติฯ เสฏฺฐิ กิร สาสเน จ สุปฺปสนฺโน, ‘‘กตรธีตาย โว เอเต ปุตฺตา’’ติ ปุจฺฉิยมาโน จ ‘‘ปลาตธีตายา’’ติ วตฺตุํ ลชฺชติ, ตสฺมา สุเขเนว เตสํ ปพฺพชฺชํ อนุชานิฯ เถโร จูฬปนฺถกํ ปพฺพาเชตฺวา สีเลสุ ปติฏฺฐาเปสิฯ โส ปพฺพชิตฺวาว ทนฺโธ อโหสิฯ

‘‘ปทฺมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธํ,

ปาโต สิยา ผุลฺลมวีตคนฺธํ;

องฺคีรสํ ปสฺส วิโรจมานํ,

ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลิกฺเข’’ติฯ (สํ. นิ. 1.123; อ. นิ. 5.195) –

อิมํ เอกํ คาถํ จตูหิ มาเสหิ อุคฺคณฺหิตุํ นาสกฺขิฯ โส กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปพฺพชิตฺวา ปญฺญวา หุตฺวา อญฺญตรสฺส ทนฺธภิกฺขุโน อุทฺเทสคฺคหณกาเล ปริหาสเกฬิํ อกาสิฯ โส ภิกฺขุ เตน ปริหาเสน ลชฺชิโต เนว อุทฺเทสํ คณฺหิ, น สชฺฌายมกาสิฯ เตน กมฺเมน อยํ ปพฺพชิตฺวาว ทนฺโธ ชาโต, คหิตคหิตํ ปทํ อุปรูปริปทํ คณฺหนฺตสฺส นสฺสติฯ ตสฺส อิมเมว คาถํ อุคฺคเหตุํ วายมนฺตสฺส จตฺตาโร มาสา อติกฺกนฺตาฯ อถ นํ มหาปนฺถโก, ‘‘จูฬปนฺถก, ตฺวํ อิมสฺมิํ สาสเน อภพฺโพ, จตูหิ มาเสหิ เอกํ คาถมฺปิ คณฺหิตุํ น สกฺโกสิ, ปพฺพชิตกิจฺจํ ปน กถํ มตฺถกํ ปาเปสฺสสิ, นิกฺขม อิโต’’ติ วิหารา นิกฺกฑฺฒิฯ จูฬปนฺถโก พุทฺธสาสเน สิเนเหน คิหิภาวํ น ปตฺเถติฯ

ตสฺมิญฺจ กาเล มหาปนฺถโก ภตฺตุทฺเทสโก อโหสิฯ

ชีวโก โกมารภจฺโจ พหุํ มาลาคนฺธวิเลปนํ อาทาย อตฺตโน อมฺพวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา อุฏฺฐายาสนา ทสพลํ วนฺทิตฺวา มหาปนฺถกํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘กิตฺตกา , ภนฺเต, สตฺถุ สนฺติเก ภิกฺขู’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปญฺจมตฺตานิ ภิกฺขุสตานี’’ติฯ ‘‘สฺเว, ภนฺเต, พุทฺธปฺปมุขานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย อมฺหากํ นิเวสเน ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติฯ ‘‘อุปาสก, จูฬปนฺถโก นาม ภิกฺขุ ทนฺโธ อวิรุฬฺหิธมฺโม, ตํ ฐเปตฺวา เสสานํ นิมนฺตนํ สมฺปฏิจฺฉามี’’ติ เถโร อาหฯ ตํ สุตฺวา จูฬปนฺถโก จินฺเตสิ – ‘‘เถโร เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ นิมนฺตนํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต มํ พาหิรํ กตฺวา สมฺปฏิจฺฉติ, นิสฺสํสยํ มยฺหํ ภาติกสฺส มยิ จิตฺตํ ภินฺนํ ภวิสฺสติ, กิํ ทานิ มยฺหํ อิมินา สาสเนน, คิหี หุตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺโต ชีวิสฺสามี’’ติ? โส ปุนทิวเส ปาโตว วิพฺภมิตุํ ปายาสิฯ

สตฺถา ปจฺจูสกาเลเยว โลกํ โวโลเกนฺโต อิมํ การณํ ทิสฺวา ปฐมตรํ คนฺตฺวา จูฬปนฺถกสฺส คมนมคฺเค ทฺวารโกฏฺฐเก จงฺกมนฺโต อฏฺฐาสิฯ จูฬปนฺถโก คจฺฉนฺโต สตฺถารํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘กุหิํ ปน ตฺวํ, จูฬปนฺถก, อิมาย เวลาย คจฺฉสี’’ติ อาหฯ ‘‘ภาตา มํ, ภนฺเต, นิกฺกฑฺฒติ, เตนาหํ วิพฺภมิตุํ คจฺฉามี’’ติฯ ‘‘จูฬปนฺถก, ตว ปพฺพชฺชา นาม มม สนฺตกา, ภาตรา นิกฺกฑฺฒิโต กสฺมา มม สนฺติกํ นาคญฺฉิ, เอหิ, กิํ เต คิหิภาเวน, มม สนฺติเก ภวิสฺสสี’’ติ จกฺกงฺกิตตเลน ปาณินา ตํ สิรสิ ปรามสิตฺวา อาทาย คนฺตฺวา คนฺธกุฏิปฺปมุเข นิสีทาเปตฺวา, ‘‘จูฬปนฺถก, ปุรตฺถาภิมุโข หุตฺวา อิมํ ปิโลติกํ ‘รโชหรณํ รโชหรณ’นฺติ ปริมชฺชนฺโต อิเธว โหหี’’ติ อิทฺธิยา อภิสงฺขตํ ปริสุทฺธํ ปิโลติกํ ทตฺวา กาเล อาโรจิเต ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ชีวกสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ จูฬปนฺถโกปิ สูริยํ โอโลเกนฺโต ตํ ปิโลติกํ ‘‘รโชหรณํ รโชหรณ’’นฺติ ปริมชฺชนฺโต นิสีทิฯ ตสฺส ตํ ปิโลติกขณฺฑํ ปริมชฺชนฺตสฺส กิลิฏฺฐํ อโหสิฯ ตโต จินฺเตสิ – ‘‘อิทํ ปิโลติกขณฺฑํ อติวิย ปริสุทฺธํ, อิมํ ปน อตฺตภาวํ นิสฺสาย ปุริมปกติํ วิชหิตฺวา เอวํ กิลิฏฺฐํ ชาตํ, อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ ขยวยํ ปฏฺฐเปนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒสิฯ

สตฺถา ‘‘จูฬปนฺถกสฺส จิตฺตํ วิปสฺสนํ อารุฬฺห’’นฺติ ญตฺวา, ‘‘จูฬปนฺถก, ตฺวํ ปิโลติกขณฺฑเมว สํกิลิฏฺฐํ ‘รชํ รช’นฺติ มา สญฺญํ กริ, อพฺภนฺตเร ปน เต ราครชาทโย อตฺถิ, เต หราหี’’ติ วตฺวา โอภาสํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุรโต นิสินฺโน วิย ปญฺญายมานรูโป หุตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ,

ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชฺชํ วิปฺปชหิตฺว ภิกฺขโว,

วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเนฯ

‘‘โทโส รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ,

โทสสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺว ภิกฺขโว,

วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเนฯ

‘‘โมโห รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ,

โมหสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺว ภิกฺขโว,

วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน’’ติฯ (มหานิ. 209);

คาถาปริโยสาเน จูฬปนฺถโก สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ สห ปฏิสมฺภิทาหิเยวสฺส ตีณิ ปิฏกานิ อาคมิํสุฯ

โส กิร ปุพฺเพ ราชา หุตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต นลาฏโต เสเท มุจฺจนฺเต ปริสุทฺเธน สาฏเกน นลาฏนฺตํ ปุญฺฉิ, สาฏโก กิลิฏฺโฐ อโหสิฯ โส ‘‘อิมํ สรีรํ นิสฺสาย เอวรูโป ปริสุทฺโธ สาฏโก ปกติํ ชหิตฺวา กิลิฏฺโฐ ชาโต, อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ อนิจฺจสญฺญํ ปฏิลภิฯ เต การเณนสฺส รโชหรณเมว ปจฺจโย ชาโตฯ

ชีวโกปิ โข โกมารภจฺโจ ทสพลสฺส ทกฺขิโณทกํ อุปนาเมสิฯ สตฺถา ‘‘นนุ, ชีวก, วิหาเร ภิกฺขู อตฺถี’’ติ หตฺเถน ปตฺตํ ปิทหิฯ มหาปนฺถโก ‘‘นนุ, ภนฺเต, วิหาเร ภิกฺขู นตฺถี’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘อตฺถิ, ชีวกา’’ติ อาหฯ ชีวโก ‘‘เตน หิ ภเณ คจฺฉ, วิหาเร ภิกฺขูนํ อตฺถิภาวํ วา นตฺถิภาวํ วา ตฺวญฺเญว ชานาหี’’ติ ปุริสํ เปเสสิฯ

ตสฺมิํ ขเณ จูฬปนฺถโก ‘‘มยฺหํ ภาติโก ‘วิหาเร ภิกฺขู นตฺถี’ติ ภณติ , วิหาเร ภิกฺขูนํ อตฺถิภาวมสฺส ปกาเสสฺสามี’’ติ สกลํ อมฺพวนํ ภิกฺขูนญฺเญว ปูเรสิฯ เอกจฺเจ ภิกฺขู จีวรกมฺมํ กโรนฺติ, เอกจฺเจ รชนกมฺมํ กโรนฺติ, เอกจฺเจ สชฺฌายํ กโรนฺติฯ เอวํ อญฺญมญฺญอสทิสํ ภิกฺขุสหสฺสํ มาเปสิฯ โส ปุริโส วิหาเร พหู ภิกฺขู ทิสฺวา นิวตฺติตฺวา, ‘‘อยฺย, สกลํ อมฺพวนํ ภิกฺขูหิ ปริปุณฺณ’’นฺติ ชีวกสฺส อาโรเจสิฯ เถโรปิ โข ตตฺเถว –

‘‘สหสฺสกฺขตฺตุมตฺตานํ , นิมฺมินิตฺวาน ปนฺถโก;

นิสีทมฺพวเน รมฺเม, ยาว กาลปฺปเวทนา’’ติฯ

อถ สตฺถา ตํ ปุริสํ อาห – ‘‘วิหารํ คนฺตฺวา ‘สตฺถา จูฬปนฺถกํ นาม ปกฺโกสตี’ติ วเทหี’’ติฯ เตน คนฺตฺวา ตถา วุตฺเต, ‘‘อหํ จูฬปนฺถโก, อหํ จูฬปนฺถโก’’ติ มุขสหสฺสํ อุฏฺฐหิฯ โส ปุริโส ปุน คนฺตฺวา, ‘‘สพฺเพปิ กิร, ภนฺเต, จูฬปนฺถกาเยว นามา’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ คนฺตฺวา โย ‘อหํ จูฬปนฺถโก’ติ ปฐมํ วทติ, ตํ หตฺเถ คณฺห, อวเสสา อนฺตรธายิสฺสนฺตี’’ติฯ โส ตถา อกาสิฯ ตาวเทว สหสฺสมตฺตา ภิกฺขู อนฺตรธายิํสุฯ เถโรปิ เตน ปุริเสน สทฺธิํ อคมาสิฯ สตฺถา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ชีวกํ อามนฺเตสิ – ‘‘ชีวก, จูฬปนฺถกสฺส ปตฺตํ คณฺหาหิ, อยํ เต อนุโมทนํ กริสฺสตี’’ติฯ ชีวโก ตถา อกาสิฯ เถโร สีหนาทํ นทนฺโต ตรุณสีโห วิย ตีหิ ปิฏเกหิ สงฺโขเภตฺวา อนุโมทนมกาสิฯ สตฺถา อุฏฺฐายาสนา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขูหิ วตฺเต ทสฺสิเต คนฺธกุฏิปฺปมุเข ฐตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส สุคโตวาทํ ทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ อุยฺโยเชตฺวา สุรภิคนฺธวาสิตํ คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ อุปคโตฯ อถ สายนฺหสมเย ภิกฺขู อิโต จิโต จ สโมสริตฺวา รตฺตกมฺพลสาณิยา ปริกฺขิตฺตา วิย นิสีทิตฺวา สตฺถุ คุณกถํ อารภิํสุ, ‘‘อาวุโส, มหาปนฺถโก จูฬปนฺถกสฺส อชฺฌาสยํ อชานนฺโต จตูหิ มาเสหิ เอกํ คาถํ อุคฺคณฺหาเปตุํ น สกฺโกติ, ‘ทนฺโธ อย’นฺติ วิหารา นิกฺกฑฺฒิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อตฺตโน อนุตฺตรธมฺมราชตาย เอกสฺมิํเยวสฺส อนฺตรภตฺเต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อทาสิ, ตีณิ ปิฏกานิ สห ปฏิสมฺภิทาหิเยว อาคตานิ, อโห พุทฺธานํ พลํ นาม มหนฺต’’นฺติฯ

อถ ภควา ธมฺมสภายํ อิมํ กถาปวตฺติํ ญตฺวา, ‘‘อชฺช มยา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ พุทฺธเสยฺยาย อุฏฺฐาย สุรตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา วิชฺชุลตํ วิย กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา รตฺตกมฺพลสทิสํ สุคตมหาจีวรํ ปารุปิตฺวา สุรภิคนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม มตฺตวรวารณสีหวิชมฺภิตวิลาเสน อนนฺตาย พุทฺธลีฬาย ธมฺมสภํ คนฺตฺวา อลงฺกตมณฺฑลมาฬมชฺเฌ สุปญฺญตฺตวรพุทฺธาสนํ อภิรุยฺห ฉพฺพณฺณพุทฺธรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺโต อณฺณวกุจฺฉิํ โขภยมาโน ยุคนฺธรมตฺถเก พาลสูริโย วิย อาสนมชฺเฌ นิสีทิฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปน อาคตมตฺเต ภิกฺขุสงฺโฆ กถํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ สตฺถา มุทุเกน เมตฺตจิตฺเตน ปริสํ โอโลเกตฺวา, ‘‘อยํ ปริสา อติวิย โสภติ, เอกสฺสปิ หตฺถกุกฺกุจฺจํ วา ปาทกุกฺกุจฺจํ วา อุกฺกาสิตสทฺโท วา ขิปิตสทฺโท วา นตฺถิ, สพฺเพปิ อิเม พุทฺธคารเวน สคารวา, พุทฺธเตเชน ตชฺชิตาฯ มยิ อายุกปฺปมฺปิ อกเถตฺวา นิสินฺเน ปฐมํ กถํ สมุฏฺฐาเปตฺวา น กเถสฺสนฺติฯ กถาสมุฏฺฐาปนวตฺตํ นาม มยาว ชานิตพฺพํ, อหเมว ปฐมํ กเถสฺสามี’’ติ มธุเรน พฺรหฺมสฺสเรน ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา, ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา, กา จ ปน โว อนฺตรากถา วิปฺปกตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต, ‘‘น, ภิกฺขเว, จูฬปนฺถโก อิทาเนว ทนฺโธ, ปุพฺเพปิ ทนฺโธเยวฯ น เกวลญฺจสฺสาหํ อิทาเนว อวสฺสโย ชาโต, ปุพฺเพปิ อวสฺสโย อโหสิเมวฯ ปุพฺเพ ปนาหํ อิมํ โลกิยกุฏุมฺพสฺส สามิกํ อกาสิํ, อิทานิ โลกุตฺตรกุฏุมฺพสฺสา’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ วิตฺถารโต โสตุกาเมหิ ภิกฺขูหิ อายาจิโต อตีตํ อาหริ –

‘‘อตีเต, ภิกฺขเว, พาราณสินครวาสี เอโก มาณโว ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สิปฺปุคฺคหณตฺถาย ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส ธมฺมนฺเตวาสิโก หุตฺวา ปญฺจนฺนํ มาณวกสตานํ อนฺตเร อติวิย อาจริยสฺส อุปการโก อโหสิ, ปาทปริกมฺมาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ กโรติฯ ทนฺธตาย ปน กิญฺจิ อุคฺคณฺหิตุํ น สกฺโก’’ติฯ อาจริโย ‘‘อยํ มม พหูปกาโร, สิกฺขาเปสฺสามิ น’’นฺติ วายมนฺโตปิ กิญฺจิ สิกฺขาเปตุํ น สกฺโกติฯ โส จิรํ วสิตฺวา เอกคาถมฺปิ อุคฺคณฺหิตุํ อสกฺโกนฺโต อุกฺกณฺฐิตฺวา ‘‘คมิสฺสามี’’ติ อาจริยํ อาปุจฺฉิฯ

อาจริโย จินฺเตสิ – ‘‘อยํ มยฺหํ อุปการโก, ปณฺฑิตภาวมสฺส ปจฺจาสีสามิ, น นํ กาตุํ สกฺโกมิ , อวสฺสํ มยา อิมสฺส ปจฺจุปกาโร กาตพฺโพ, เอกมสฺส มนฺตํ พนฺธิตฺวา ทสฺสามี’’ติ โส ตํ อรญฺญํ เนตฺวา ‘‘ฆฏฺเฏสิ ฆฏฺเฏสิ, กิํ การณา ฆฏฺเฏสิ? อหมฺปิ ตํ ชานามิ ชานามี’’ติ อิมํ มนฺตํ พนฺธิตฺวา อุคฺคณฺหาเปนฺโต อเนกสตกฺขตฺตุํ ปริวตฺตาเปตฺวา, ‘‘ปญฺญายติ เต’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อาม, ปญฺญายตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ทนฺเธน นาม วายามํ กตฺวา ปคุณํ กตํ สิปฺปํ น ปลายตี’’ติ จินฺเตตฺวา มคฺคปริพฺพยํ ทตฺวา, ‘‘คจฺฉ, อิมํ มนฺตํ นิสฺสาย ชีวิสฺสสิ, อปลายนตฺถาย ปนสฺส นิจฺจํ สชฺฌายํ กเรยฺยาสี’’ติ วตฺวา ตํ อุยฺโยเชสิฯ อถสฺส มาตา พาราณสิยํ สมฺปตฺตกาเล ‘‘ปุตฺโต เม สิปฺปํ สิกฺขิตฺวา อาคโต’’ติ มหาสกฺการสมฺมานํ อกาสิฯ

ตทา พาราณสิราชา ‘‘อตฺถิ นุ โข เม กายกมฺมาทีสุ โกจิ โทโส’’ติ ปจฺจเวกฺขนฺโต อตฺตโน อรุจฺจนกํ กิญฺจิ กมฺมํ อทิสฺวา ‘‘อตฺตโน วชฺชํ นาม อตฺตโน น ปญฺญายติ, ปเรสํ ปญฺญายติ, นาครานํ ปริคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา สายํ อญฺญาตกเวเสน นิกฺขมิตฺวา, ‘‘สายมาสํ ภุญฺชิตฺวา นิสินฺนมนุสฺสานํ กถาสลฺลาโป นาม นานปฺปการโก โหติ, ‘สจาหํ อธมฺเมน รชฺชํ กาเรมิ, ปาเปน อธมฺมิเกน รญฺญา ทณฺฑพลิอาทีหิ หตมฺหา’ติ วกฺขนฺติฯ ‘สเจ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรมิ, ทีฆายุโก โหตุ โน ราชา’ติอาทีนิ วตฺวา มม คุณํ กเถสฺสนฺตี’’ติ เตสํ เตสํ เคหานํ ภิตฺติอนุสาเรเนว วิจรติฯ

ตสฺมิํ ขเณ อุมงฺคโจรา ทฺวินฺนํ เคหานํ อนฺตเร อุมงฺคํ ภินฺทนฺติ เอกอุมงฺเคเนว ทฺเว เคหานิ ปวิสนตฺถายฯ ราชา เต ทิสฺวา เคหจฺฉายาย อฏฺฐาสิฯ เตสํ อุมงฺคํ ภินฺทิตฺวา เคหํ ปวิสิตฺวา ภณฺฑกํ โอโลกิตกาเล มาณโว ปพุชฺฌิตฺวา ตํ มนฺตํ สชฺฌายนฺโต ‘‘ฆฏฺเฏสิ ฆฏฺเฏสิ, กิํ การณา ฆฏฺเฏสิ? อหมฺปิ ตํ ชานามิ ชานามี’’ติ อาหฯ เต ตํ สุตฺวา, ‘‘อิมินา กิรมฺหา ญาตา, อิทานิ โน นาเสสฺสตี’’ติ นิวตฺถวตฺถานิปิ ฉฑฺเฑตฺวา ภีตา สมฺมุขสมฺมุขฏฺฐาเนเนว ปลายิํสุฯ ราชา เต ปลายนฺเต ทิสฺวา อิตรสฺส จ มนฺตสชฺฌายนสทฺทํ สุตฺวา เคหญฺเญว ววตฺถเปตฺวา นาครานํ ปริคฺคณฺหิตฺวา นิเวสนํ ปาวิสิฯ โส วิภาตาย ปน รตฺติยา ปาโตเวกํ ปุริสํ ปกฺโกสิตฺวา อาห – ‘‘คจฺฉ ภเณ, อสุกวีถิยํ นาม ยสฺมิํ เคเห อุมงฺโค ภินฺโน, ตตฺถ ตกฺกสิลโต สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา อาคตมาณโว อตฺถิ, ตํ อาเนหี’’ติฯ

โส คนฺตฺวา ‘‘ราชา ตํ ปกฺโกสตี’’ติ วตฺวา มาณวํ อาเนสิฯ อถ นํ ราชา อาห – ‘‘ตฺวํ, ตาต, ตกฺกสิลโต สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา อาคตมาณโว’’ติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘อมฺหากมฺปิ ตํ สิปฺปํ เทหี’’ติฯ ‘‘สาธุ, เทว, สมานาสเน นิสีทิตฺวา คณฺหาหี’’ติฯ ราชาปิ ตถา กตฺวา มนฺตํ คเหตฺวา ‘‘อยํ เต อาจริยภาโค’’ติ สหสฺสํ อทาสิฯ

ตทา เสนาปติ รญฺโญ กปฺปกํ อาห – ‘‘กทา รญฺโญ มสฺสุํ กริสฺสสี’’ติ? ‘‘สฺเว วา ปรสุเว วา’’ติฯ โส ตสฺส สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘กิจฺจํ เม อตฺถี’’ติ วตฺวา, ‘‘กิํ, สามี’’ติ วุตฺเต ‘‘รญฺโญ มสฺสุกมฺมํ กโรนฺโต วิย หุตฺวา ขุรํ อติวิย ปหํสิตฺวา คลนาฬิํ ฉินฺท, ตฺวํ เสนาปติ ภวิสฺสสิ, อหํ ราชา’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รญฺโญ มสฺสุกมฺมกรณทิวเส คนฺโธทเกน มสฺสุํ เตเมตฺวา ขุรํ ปหํสิตฺวา นลาฏนฺเต คเหตฺวา, ‘‘ขุโร โถกํ กุณฺฐธาโร, เอกปฺปหาเรเนว คลนาฬิํ ฉินฺทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุน เอกมนฺตํ ฐตฺวา ขุรํ ปหํสิฯ ตสฺมิํ ขเณ ราชา อตฺตโน มนฺตํ สริตฺวา สชฺฌายํ กโรนฺโต ‘‘ฆฏฺเฏสิ ฆฏฺเฏสิ, กิํ การณา ฆฏฺเฏสิ? อหมฺปิ ตํ ชานามิ ชานามี’’ติ อาหฯ นฺหาปิตสฺส นลาฏโต เสทา มุจฺจิํสุฯ โส ‘‘ชานาติ มม การณํ ราชา’’ติ ภีโต ขุรํ ภูมิยํ ขิปิตฺวา ปาทมูเล อุเรน นิปชฺชิฯ ราชาโน นาม เฉกา โหนฺติ, เตน ตํ เอวมาห – ‘‘อเร, ทุฏฺฐ, นฺหาปิต, ‘น มํ ราชา ชานาตี’ติ สญฺญํ กโรสี’’ติฯ ‘‘อภยํ เม เทหิ, เทวา’’ติฯ ‘‘โหตุ, มา ภายิ, กเถหี’’ติฯ เสนาปติ เม, เทว, สหสฺสํ ทตฺวา, ‘‘รญฺโญ มสฺสุํ กโรนฺโต วิย คลนาฬิํ ฉินฺท, อหํ ราชา หุตฺวา ตํ เสนาปติํ กริสฺสามี’’ติ อาหาติฯ ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘อาจริยํ เม นิสฺสาย ชีวิตํ ลทฺธ’’นฺติ จินฺเตตฺวา เสนาปติํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘อมฺโภ, เสนาปติ, กิํ นาม ตยา มม สนฺติกา น ลทฺธํ, อิทานิ ตํ ทฏฺฐุํ น สกฺโกมิ, มม รฏฺฐา นิกฺขมาหี’’ติ ตํ รฏฺฐา ปพฺพาเชตฺวา อาจริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘อาจริย, ตํ นิสฺสาย มยา ชีวิตํ ลทฺธ’’นฺติ วตฺวา มหนฺตํ สกฺการํ กริตฺวา ตสฺส เสนาปติฏฺฐานํ อทาสิฯ ‘‘โส ตทา จูฬปนฺถโก อโหสิ, สตฺถา ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย’’ติฯ

สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา, ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพปิ จูฬปนฺถโก ทนฺโธเยว อโหสิ, ตทาปิสฺสาหํ อวสฺสโย หุตฺวา ตํ โลกิยกุฏุมฺเพ ปติฏฺฐาเปสิ’’นฺติ วตฺวา ปุน เอกทิวสํ ‘‘อโห สตฺถา จูฬปนฺถกสฺส อวสฺสโย ชาโต’’ติ กถาย สมุฏฺฐิตาย จูฬเสฏฺฐิชาตเก อตีตวตฺถุํ กเถตฺวา –

‘‘อปฺปเกนาปิ เมธาวี, ปาภเตน วิจกฺขโณ;

สมุฏฺฐาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคิํว สนฺธม’’นฺติฯ (ชา. 1.1.4) –

คาถํ วตฺวา, ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนวาหํ อิมสฺส อวสฺสโย ชาโต, ปุพฺเพปิ อวสฺสโย อโหสิเมวฯ ปุพฺเพ ปนาหํ อิมํ โลกิยกุฏุมฺพสฺส สามิกํ อกาสิํ, อิทานิ โลกุตฺตรกุฏุมฺพสฺสฯ ตทา หิ จูฬนฺเตวาสิโก จูฬปนฺถโก อโหสิ, จูฬเสฏฺฐิ ปน ปณฺฑิโต พฺยตฺโต นกฺขตฺตโกวิโท อหเมวา’’ติ ชาตกํ สโมธาเนสิฯ

ปุเนกทิวสํ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ, ‘‘อาวุโส, จูฬปนฺถโก จตูหิ มาเสหิ จตุปฺปทํ คาถํ คเหตุํ อสกฺโกนฺโตปิ วีริยํ อโนสฺสชฺชิตฺวาว อรหตฺเต ปติฏฺฐิโต , อิทานิ โลกุตฺตรธมฺมกุฏุมฺพสฺส สามิโก ชาโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา, ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต, ‘‘ภิกฺขเว, มม สาสเน อารทฺธวีริโย ภิกฺขุ โลกุตฺตรธมฺมสฺส สามิโก โหติเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[25]

‘‘อุฏฺฐาเนนปฺปมาเทน , สํยเมน ทเมน จ;

ทีปํ กยิราถ เมธาวี, ยํ โอโฆ นาภิกีรตี’’ติฯ

ตตฺถ ทีปํ กยิราถาติ วีริยสงฺขาเตน อุฏฺฐาเนน, สติยา อวิปฺปวาสาการสงฺขาเตน อปฺปมาเทน, จตุปาริสุทฺธิสีลสงฺขาเตน สํยเมน, อินฺทฺริยทเมน จาติ อิเมหิ การณภูเตหิ จตูหิ ธมฺเมหิ ธมฺโมชปญฺญาย สมนฺนาคโต เมธาวี อิมสฺมิํ อติวิย ทุลฺลภปติฏฺฐตาย อติคมฺภีเร สํสารสาคเร อตฺตโน ปติฏฺฐานภูตํ อรหตฺตผลํ ทีปํ กยิราถ กเรยฺย, กาตุํ สกฺกุเณยฺยาติ อตฺโถฯ กีทิสํ? ยํ โอโฆ นาภิกีรตีติ ยํ จตุพฺพิโธปิ กิเลโสโฆ อภิกิริตุํ วิทฺธํเสตุํ น สกฺโกติฯ น หิ สกฺกา อรหตฺตํ โอเฆน อภิกิริตุนฺติฯ

คาถาปริโยสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ เอวํ เทสนา สมฺปตฺตปริสาย สาตฺถิกา ชาตาติฯ

จูฬปนฺถกตฺเถรวตฺถุ ตติยํฯ

4. พาลนกฺขตฺตสงฺฆุฏฺฐวตฺถุ

ปมาทมนุยุญฺชนฺตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต พาลนกฺขตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ สมเย สาวตฺถิยํ พาลนกฺขตฺตํ นาม สงฺฆุฏฺฐํฯ ตสฺมิํ นกฺขตฺเต พาลา ทุมฺเมธิโน ชนา ฉาริกาย เจว โคมเยน จ สรีรํ มกฺเขตฺวา สตฺตาหํ อสพฺภํ ภณนฺตา วิจรนฺติฯ กิญฺจิ ญาติ สุหชฺชํ วา ปพฺพชิตํ วา ทิสฺวา ลชฺชนฺตา นาม นตฺถิฯ ทฺวาเร ทฺวาเร ฐตฺวา อสพฺภํ ภณนฺติฯ มนุสฺสา เตสํ อสพฺภํ โสตุํ อสกฺโกนฺตา ยถาพลํ อฑฺฒํ วา ปาทํ วา กหาปณํ วา เปเสนฺติฯ เต เตสํ ทฺวาเร ลทฺธํ ลทฺธํ คเหตฺวา ปกฺกมนฺติฯ ตทา ปน สาวตฺถิยํ ปญฺจ โกฏิมตฺตา อริยสาวกา วสนฺติ, เต สตฺถุ สนฺติกํ สาสนํ เปสยิํสุ – ‘‘ภควา, ภนฺเต, สตฺตาหํ ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ นครํ อปฺปวิสิตฺวา วิหาเรเยว โหตู’’ติฯ ตญฺจ ปน สตฺตาหํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส วิหาเรเยว ยาคุภตฺตาทีนิ สมฺปาเทตฺวา ปหิณิํสุ, สยมฺปิ เคหา น นิกฺขมิํสุฯ เต นกฺขตฺเต ปน ปริโยสิเต อฏฺฐเม ทิวเส พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา นครํ ปเวเสตฺวา มหาทานํ ทตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา, ‘‘ภนฺเต, อติทุกฺเขน โน สตฺต ทิวสานิ อติกฺกนฺตานิ, พาลานํ อสพฺภานิ สุณนฺตานํ กณฺณา ภิชฺชนาการปฺปตฺตา โหนฺติ, โกจิ กสฺสจิ น ลชฺชติ, เตน มยํ ตุมฺหากํ อนฺโตนครํ ปวิสิตุํ นาทมฺห, มยมฺปิ เคหโต น นิกฺขมิมฺหา’’ติ อาหํสุฯ สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา, ‘‘พาลานํ ทุมฺเมธานํ กิริยา นาม เอวรูปา โหติ, เมธาวิโน ปน ธนสารํ วิย อปฺปมาทํ รกฺขิตฺวา อมตมหานิพฺพานสมฺปตฺติํ ปาปุณนฺตี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[26]

‘‘ปมาทมนุยุญฺชนฺติ, พาลา ทุมฺเมธิโน ชนา;

อปฺปมาทญฺจ เมธาวี, ธนํ เสฏฺฐํว รกฺขติฯ

[27]