2. กุมฺภโฆสกเสฏฺฐิวตฺถุ

อุฏฺฐานวโตติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต กุมฺภโฆสกํ อารพฺภ กเถสิฯ ราชคหนครสฺมิญฺหิ ราชคหเสฏฺฐิโน เคเห อหิวาตโรโค อุปฺปชฺชิ, ตสฺมิํ อุปฺปนฺเน มกฺขิกา อาทิํ กตฺวา ยาว คาวา ปฐมํ ติรจฺฉานคตา มรนฺติ, ตโต ทาสกมฺมกโร, สพฺพปจฺฉา เคหสามิกา, ตสฺมา โส โรโค สพฺพปจฺฉา เสฏฺฐิญฺจ ชายญฺจ คณฺหิฯ เต โรเคน ผุฏฺฐา ปุตฺตํ สนฺติเก ฐิตํ โอโลเกตฺวา อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ ตํ อาหํสุ – ‘‘ตาต, อิมสฺมิํ กิร โรเค อุปฺปนฺเน ภิตฺติํ ภินฺทิตฺวา ปลายนฺตาว ชีวิตํ ลภนฺติ, ตฺวํ อมฺเห อโนโลเกตฺวา ปลายิตฺวา ชีวนฺโต ปุนาคนฺตฺวา อมฺหากํ อสุกฏฺฐาเน นาม จตฺตาลีส ธนโกฏิโย นิทหิตฺวา ฐปิตา, ตา อุทฺธริตฺวา ชีวิกํ กปฺเปยฺยาสี’’ติฯ โส เตสํ วจนํ สุตฺวา รุทมาโน มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา มรณภยภีโต ภิตฺติํ ภินฺทิตฺวา ปลายิตฺวา ปพฺพตคหนํ คนฺตฺวา ทฺวาทส วสฺสานิ ตตฺถ วสิตฺวา มาตาปิตุวสนฏฺฐานํ ปจฺจาคญฺฉิฯ

อถ นํ ทหรกาเล คนฺตฺวา ปรูฬฺหเกสมสฺสุกาเล อาคตตฺตา น โกจิ สญฺชานิฯ โส มาตาปิตูหิ ทินฺนสญฺญาวเสน ธนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ธนสฺส อโรคภาวํ ญตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มํ น โกจิ สญฺชานาติ, สจาหํ ธนํ อุทฺธริตฺวา วลญฺชิสฺสามิ, ‘เอเกน ทุคฺคเตน นิธิ อุทฺธโฏ’ติ มํ คเหตฺวา วิเหเฐยฺยุํ, ยํนูนาหํ ภติํ กตฺวา ชีเวยฺย’’นฺติฯ อเถกํ ปิโลติกํ นิวาเสตฺวา, ‘‘อตฺถิ โกจิ ภตเกน อตฺถิโก’’ติ ปุจฺฉนฺโต ภตกวีถิํ ปาปุณิฯ อถ นํ ภตกา ทิสฺวา, ‘‘สเจ อมฺหากํ เอกํ กมฺมํ กริสฺสสิ, ภตฺตเวตนํ เต ทสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘กิํ กมฺมํ นามา’’ติ? ‘‘ปโพธนโจทนกมฺมํฯ สเจ อุสฺสหสิ, ปาโตว อุฏฺฐาย ‘ตาตา, อุฏฺฐหถ, สกฏานิ สนฺนยฺหถ, โคเณ โยเชถ, หตฺถิอสฺสานํ ติณตฺถาย คมนเวลา; อมฺมา, ตุมฺเหปิ อุฏฺฐหถ, ยาคุํ ปจถ, ภตฺตํ ปจถา’ติ วิจริตฺวา อาโรเจหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ อถสฺส วสนตฺถาย เอกํ ฆรํ อทํสุฯ โส เทวสิกํ ตํ กมฺมํ อกาสิฯ

อถสฺส เอกทิวสํ ราชา พิมฺพิสาโร สทฺทมสฺโสสิฯ โส ปน สพฺพรวญฺญู อโหสิฯ ตสฺมา ‘‘มหาธนสฺส ปุริสสฺเสส สทฺโท’’ติ อาหฯ อถสฺส สนฺติเก ฐิตา เอกา ปริจาริกา ‘‘ราชา ยํ วา ตํ วา น กเถสฺสติ, อิทํ มยา ญาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา – ‘‘คจฺฉ, ตาต, เอตํ ชานาหี’’ติ เอกํ ปุริสํ ปหิณิฯ โส เวเคน คนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา อาคนฺตฺวา, ‘‘เอโก ภตกานํ ภติการโก กปณมนุสฺโส เอโส’’ติ อาโรเจสิฯ ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตุณฺหี หุตฺวา ทุติยทิวเสปิ ตติยทิวเสปิ ตํ ตสฺส สทฺทํ สุตฺวา ตเถว อาหฯ สาปิ ปริจาริกา ตเถว จินฺเตตฺวา ปุนปฺปุนํ เปเสตฺวา, ‘‘กปณมนุสฺโส เอโส’’ติ วุตฺเต จินฺเตสิ – ‘‘ราชา ‘กปณมนุสฺโส เอโส’ติ วจนํ สุตฺวาปิ น สทฺทหติ, ปุนปฺปุนํ ‘มหาธนสฺส ปุริสสฺเสส สทฺโท’ติ วทติ, ภวิตพฺพเมตฺถ การเณน, ยถาสภาวโต เอตํ ญาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

สา ราชานํ อาห, ‘‘เทว , อหํ สหสฺสํ ลภมานา ธีตรํ อาทาย คนฺตฺวา เอตํ ธนํ ราชกุลํ ปเวเสสฺสามี’’ติฯ ราชา ตสฺสา สหสฺสํ ทาเปสิฯ

สา ตํ คเหตฺวา ธีตรํ เอกํ มลินธาตุกํ วตฺถํ นิวาสาเปตฺวา ตาย สทฺธิํ ราชเคหโต นิกฺขมิตฺวา มคฺคปฏิปนฺนา วิย ภตกวีถิํ คนฺตฺวา เอกํ ฆรํ ปวิสิตฺวา, ‘‘อมฺม, มยํ มคฺคปฏิปนฺนา, เอกาหทฺวีหํ อิธ วิสฺสมิตฺวา คมิสฺสามา’’ติ อาหฯ ‘‘อมฺม, พหูนิ ฆรมานุสกานิ, น สกฺกา อิธ วสิตุํ, เอตํ กุมฺภโฆสกสฺส เคหํ ตุจฺฉํ, ตตฺถ คจฺฉถา’’ติฯ สา ตตฺถ คนฺตฺวา, ‘‘สามิ, มยํ มคฺคปฏิปนฺนกา, เอกาหทฺวีหํ อิธ วสิสฺสามา’’ติ วตฺวา เตน ปุนปฺปุนํ ปฏิกฺขิตฺตาปิ, ‘‘สามิ, อชฺเชกทิวสมตฺตํ วสิตฺวา ปาโตว คมิสฺสามา’’ติ นิกฺขมิตุํ น อิจฺฉิฯ สา ตตฺเถว วสิตฺวา ปุนทิวเส ตสฺส อรญฺญคมนเวลาย, ‘‘สามิ, ตว นิวาปํ ทตฺวา ยาหิ , อาหารํ เต ปจิสฺสามี’’ติ วตฺวา, ‘‘อลํ, อมฺม, อหเมว ปจิตฺวา ภุญฺชิสฺสามี’’ติ วุตฺเต ปุนปฺปุนํ นิพนฺธิตฺวา เตน ทินฺเน คหิตมตฺตเกเยว กตฺวา อนฺตราปณโต ภาชนานิ เจว ปริสุทฺธตณฺฑุลาทีนิ จ อาหราเปตฺวา ราชกุเล ปจนนิยาเมน สุปริสุทฺธํ โอทนํ, สาธุรสานิ จ ทฺเว ตีณิ สูปพฺยญฺชนานิ ปจิตฺวา ตสฺส อรญฺญโต อาคตสฺส อทาสิฯ อถ นํ ภุญฺชิตฺวา มุทุจิตฺตตํ อาปนฺนํ ญตฺวา, ‘‘สามิ, กิลนฺตมฺห, เอกาหทฺวีหํ อิเธว โหมา’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ

อถสฺส สายมฺปิ ปุนทิวเสปิ มธุรภตฺตํ ปจิตฺวา อทาสิฯ อถ มุทุจิตฺตตํ ตสฺส ญตฺวา ‘‘สามิ, กติปาหํ อิเธว วสิสฺสามา’’ติฯ ตตฺถ วสมานา ติขิเณน สตฺเถน ตสฺส มญฺจวาณํ เหฏฺฐาอฏนิยํ ตหํ ตหํ ฉินฺทิฯ มญฺโจ ตสฺมิํ อาคนฺตฺวา นิสินฺนมตฺเตเยว เหฏฺฐา โอลมฺพิฯ โส ‘‘กสฺมา อยํ มญฺโจ เอวํ ฉิชฺชิตฺวา คโต’’ติ อาหฯ ‘‘สามิ, ทหรทารเก วาเรตุํ น สกฺโกมิ, เอตฺเถว สนฺนิปตนฺตี’’ติฯ ‘‘อมฺม, อิทํ เม ทุกฺขํ ตุมฺเห นิสฺสาย ชาตํฯ อหญฺหิ ปุพฺเพ กตฺถจิ คจฺฉนฺโต ทฺวารํ ปิทหิตฺวา คจฺฉามี’’ติฯ ‘‘กิํ กโรมิ, ตาต, วาเรตุํ น สกฺโกมี’’ติฯ สา อิมินาว นิยาเมน ทฺเว ตโย ทิวเส ฉินฺทิตฺวา เตน อุชฺฌายิตฺวา ขียิตฺวา วุจฺจมานาปิ ตเถว วตฺวา ปุน เอกํ ทฺเว รชฺชุเก ฐเปตฺวา เสเส ฉินฺทิฯ

ตํ ทิวสํ ตสฺมิํ นิสินฺนมตฺเตเยว สพฺพํ วาณํ ภูมิยํ ปติ, สีสํ ชณฺณุเกหิ สทฺธิํ เอกโต อโหสิ, โส อุฏฺฐาย, ‘‘กิํ กโรมิ, อิทานิ กุหิํ คมิสฺสามิ , นิปชฺชนมญฺจสฺสปิ ตุมฺเหหิ อสามิโก วิย กโตมฺหี’’ติ อาหฯ ‘‘ตาต, กิํ กโรมิ, ปฏิวิสฺสกทารเก วาเรตุํ น สกฺโกมิ, โหตุ, มา จินฺตยิ, อิมาย นาม เวลาย กุหิํ คมิสฺสสี’’ติ ธีตรํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘อมฺม, ตว ภาติกสฺส นิปชฺชโนกาสํ กโรหี’’ติ อาหฯ สา เอกปสฺเส สยิตฺวา ‘‘อิธาคจฺฉ, สามี’’ติ อาหฯ อิตโรปิ นํ ‘‘คจฺฉ, ตาต, ภคินิยา สทฺธิํ นิปชฺชา’’ติ วเทสิฯ โส ตาย สทฺธิํ เอกมญฺเจ นิปชฺชิตฺวา ตํ ทิวสญฺเญว สนฺถวํ อกาสิ, กุมาริกา ปโรทิฯ อถ นํ มาตา ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ, อมฺม, โรทสี’’ติ? ‘‘อมฺม, อิทํ นาม ชาต’’นฺติฯ ‘‘โหตุ, อมฺม, กิํ สกฺกา กาตุํ, ตยาปิ เอกํ ภตฺตารํ อิมินาเปกํ ปาทปริจาริกํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ ตํ ชามาตรํ อกาสิฯ เต สมคฺควาสํ วสิํสุฯ

สา กติปาหจฺจเยน รญฺโญ สาสนํ เปเสสิ – ‘‘ภตกวีถิยํ ฉณํ กโรนฺตุฯ ยสฺส ปน ฆเร ฉโณ น กรียติ, ตสฺส เอตฺตโก นาม ทณฺโฑติ โฆสนํ กาเรตู’’ติฯ ราชา ตถา กาเรสิฯ อถ นํ สสฺสุ อาห – ‘‘ตาต, ภตกวีถิยํ ราชาณาย ฉโณ กตฺตพฺโพ ชาโต, กิํ กโรมา’’ติ? ‘‘อมฺม, อหํ ภติํ กโรนฺโตปิ ชีวิตุํ น สกฺโกมิ, กิํ กริสฺสามี’’ติ? ‘‘ตาต, ฆราวาสํ วสนฺตา นาม อิณมฺปิ คณฺหนฺติ, รญฺโญ อาณา อกาตุํ น ลพฺภาฯ อิณโต นาม เยน เกนจิ อุปาเยน มุจฺจิตุํ สกฺกา, คจฺฉ, กุโตจิ เอกํ วา ทฺเว วา กหาปเณ อาหรา’’ติ อาหฯ โส อุชฺฌายนฺโต ขียนฺโต คนฺตฺวา จตฺตาลีสโกฏิธนฏฺฐานโต เอกเมว กหาปณํ อาหริฯ สา ตํ กหาปณํ รญฺโญ เปเสตฺวา อตฺตโน กหาปเณน ฉณํ กตฺวา ปุน กติปาหจฺจเยน ตเถว สาสนํ ปหิณิฯ ปุน ราชา ตเถว ‘‘ฉณํ กโรนฺตุ, อกโรนฺตานํ เอตฺตโก ทณฺโฑ’’ติ อาณาเปสิฯ ปุนปิ โส ตาย ตเถว วตฺวา นิปฺปีฬิยมาโน คนฺตฺวา ตโย กหาปเณ อาหริฯ สา เตปิ กหาปเณ รญฺโญ เปเสตฺวา ปุน กติปาหจฺจเยน ตเถว สาสนํ ปหิณิ – ‘‘อิทานิ ปุริเส เปเสตฺวา อิมํ ปกฺโกสาเปตู’’ติฯ ราชา เปเสสิฯ ปุริสา คนฺตฺวา, ‘‘กุมฺภโฆสโก นาม กตโร’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปริเยสนฺตา ตํ ทิสฺวา ‘‘เอหิ, โภ ราชา, ตํ ปกฺโกสตี’’ติ อาหํสุฯ โส ภีโต ‘‘น มํ ราชา ชานาตี’’ติอาทีนิ วตฺวา คนฺตุํ น อิจฺฉิฯ

อถ นํ พลกฺกาเรน หตฺถาทีสุ คเหตฺวา อากฑฺฒิํสุฯ สา อิตฺถี เต ทิสฺวา, ‘‘อเร, ทุพฺพินีตา, ตุมฺเห มม ชามาตรํ หตฺถาทีสุ คเหตุํ อนนุจฺฉวิกา’’ติ ตชฺเชตฺวา, ‘‘เอหิ, ตาต, มา ภายิ, ราชานํ ทิสฺวา ตว หตฺถาทิคาหกานํ หตฺเถเยว ฉินฺทาเปสฺสามี’’ติ ธีตรํ อาทาย ปุรโต หุตฺวา ราชเคหํ ปตฺวา เวสํ ปริวตฺเตตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ อิตรมฺปิ ปริกฑฺฒิตฺวา อานยิํสุเยวฯ

อถ นํ วนฺทิตฺวา ฐิตํ ราชา อาห – ‘‘ตฺวํ กุมฺภโฆสโก นามา’’ติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติ ฯ ‘‘กิํ การณา มหาธนํ วญฺเจตฺวา ขาทสี’’ติ ? ‘‘กุโต เม, เทว, ธนํ ภติํ กตฺวา ชีวนฺตสฺสา’’ติ? ‘‘มา เอวํ กริ, กิํ อมฺเห วญฺเจสี’’ติ? ‘‘น วญฺเจมิ, เทว, นตฺถิ เม ธน’’นฺติฯ อถสฺส ราชา เต กหาปเณ ทสฺเสตฺวา, ‘‘อิเม กสฺส กหาปณา’’ติ อาหฯ โส สญฺชานิตฺวา, ‘‘อโห พาโลมฺหิ, กถํ นุ โข อิเม รญฺโญ หตฺถํ ปตฺตา’’ติ อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต ตา ทฺเวปิ ปฏิมณฺฑิตปสาธนา คพฺภทฺวารมูเล ฐิตา ทิสฺวา, ‘‘ภาริยํ วติทํ กมฺมํ, อิมาหิ รญฺญา ปโยชิตาหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตสิฯ อถ นํ ราชา ‘‘วเทหิ, โภ, กสฺมา เอวํ กโรสี’’ติ อาหฯ ‘‘นิสฺสโย เม นตฺถิ, เทวา’’ติฯ ‘‘มาทิโส นิสฺสโย ภวิตุํ น วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘กลฺยาณํ, เทว, สเจ เม เทโว อวสฺสโย โหตี’’ติฯ ‘‘โหมิ, โภ, กิตฺตกํ เต ธน’’นฺติ? ‘‘จตฺตาลีสโกฏิโย, เทวา’’ติฯ ‘‘กิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘สกฏานิ เทวา’’ติ? ราชา อเนกสตานิ สกฏานิ โยชาเปตฺวา ปหิณิตฺวา ตํ ธนํ อาหราเปตฺวา ราชงฺคเณ ราสิํ การาเปตฺวา ราชคหวาสิโน สนฺนิปาตาเปตฺวา, ‘‘อตฺถิ กสฺสจิ อิมสฺมิํ นคเร ‘‘เอตฺตกํ ธน’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นตฺถิ, เทวา’’ติฯ ‘‘กิํ ปนสฺส กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘สกฺการํ, เทวา’’ติ วุตฺเต มหนฺเตน สกฺกาเรน ตํ เสฏฺฐิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ธีตรํ ตสฺเสว ทตฺวา เตน สทฺธิํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ปสฺสถิมํ ปุริสํ, เอวรูโป ธิติมา นาม นตฺถิ, จตฺตาลีสโกฏิวิภโว โหนฺโตปิ อุปฺปิลาวิตาการํ วา อสฺมิมานมตฺตํ วา น กโรติ, กปโณ วิย ปิโลติกํ นิวาเสตฺวา ภตกวีถิยํ ภติํ กตฺวา ชีวนฺโต มยา อิมินา นาม อุปาเยน ญาโตฯ

ชานิตฺวา จ ปน ปกฺโกสาเปตฺวา สธนภาวํ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา ตํ ธนํ อาหราเปตฺวา เสฏฺฐิฏฺฐาเน ฐปิโต, ธีตา จสฺส มยา ทินฺนาฯ ภนฺเต, มยา จ เอวรูโป ธิติมา น ทิฏฺฐปุพฺโพ’’ติ อาหฯ

ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘เอวํ ชีวนฺตสฺส ชีวิกํ ธมฺมิกชีวิกํ นาม, มหาราช, โจริกาทิกมฺมํ ปน อิธโลเก เจว ปีเฬติ หิํเสติ, ปรโลเก จ, ตโตนิทานํ สุขํ นาม นตฺถิฯ ปุริสสฺส หิ ธนปาริชุญฺญกาเล กสิํ วา ภติํ วา กตฺวา ชีวิกเมว ธมฺมิกชีวิกํ นามฯ เอวรูปสฺส หิ วีริยสมฺปนฺนสฺส สติสมฺปนฺนสฺส กายวาจาหิ ปริสุทฺธกมฺมสฺส ปญฺญาย นิสมฺมการิโน กายาทีหิ สญฺญตสฺส ธมฺมชีวิกํ ชีวนฺตสฺส สติอวิปฺปวาเส ฐิตสฺส อิสฺสริยํ วฑฺฒติเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[24]

‘‘อุฏฺฐานวโต สตีมโต,

สุจิกมฺมสฺส นิสมฺมการิโน;

สญฺญตสฺส ธมฺมชีวิโน,

อปฺปมตฺตสฺส ยโสภิวฑฺฒตี’’ติฯ

ตตฺถ อุฏฺฐานวโตติ อุฏฺฐานวีริยวนฺตสฺสฯ สติมโตติ สติสมฺปนฺนสฺสฯ สุจิกมฺมสฺสาติ นิทฺโทเสหิ นิรปราเธหิ กายกมฺมาทีหิ สมนฺนาคตสฺสฯ นิสมฺมการิโนติ เอวญฺเจ ภวิสฺสติ, เอวํ กริสฺสามีติ วา, อิมสฺมิํ กมฺเม เอวํ กเต อิทํ นาม ภวิสฺสตีติ วา เอวํ นิทานํ สลฺลกฺเขตฺวา โรคติกิจฺฉนํ วิย สพฺพกมฺมานิ นิสาเมตฺวา อุปธาเรตฺวา กโรนฺตสฺสฯ สญฺญตสฺสาติ กายาทีหิ สญฺญตสฺส นิจฺฉิทฺทสฺสฯ ธมฺมชีวิโนติ อคาริกสฺส ตุลากูฏาทีนิ วชฺเชตฺวา กสิโครกฺขาทีหิ, อนคาริกสฺส เวชฺชกมฺมทูตกมฺมาทีนิ วชฺเชตฺวา ธมฺเมน สเมน ภิกฺขาจริยาย ชีวิกํ กปฺเปนฺตสฺสฯ อปฺปมตฺตสฺสาติ อวิปฺปวุตฺถสติโนฯ ยโสภิวฑฺฒตีติ อิสฺสริยโภคสมฺปนฺนสงฺขาโต เจว กิตฺติวณฺณภณนสงฺขาโต จ ยโส อภิวฑฺฒตีติฯ

คาถาปริโยสาเน กุมฺภโฆสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ อญฺเญปิ พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสุฯ เอวํ มหาชนสฺส สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา ชาตาติฯ

กุมฺภโฆสกเสฏฺฐิวตฺถุ ทุติยํฯ

3. จูฬปนฺถกตฺเถรวตฺถุ

อุฏฺฐาเนนปฺปมาเทนาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต จูฬปนฺถกตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

ราชคเห กิร ธนเสฏฺฐิกุลสฺส ธีตา วยปฺปตฺตกาเล มาตาปิตูหิ สตฺตภูมิกสฺส ปาสาทสฺส อุปริมตเล อติวิย รกฺขิยมานา โยพฺพนมทมตฺตตาย ปุริสโลลา หุตฺวา อตฺตโน ทาเสเนว สทฺธิํ สนฺถวํ กตฺวา, ‘‘อญฺเญปิ เม อิทํ กมฺมํ ชาเนยฺยุ’’นฺติ ภีตา เอวมาห – ‘‘อมฺเหหิ อิมสฺมิํ ฐาเน น สกฺกา วสิตุํฯ สเจ เม มาตาปิตโร อิมํ โทสํ ชานิสฺสนฺติ, ขณฺฑาขณฺฑิกํ มํ กริสฺสนฺติฯ วิเทสํ คนฺตฺวา วสิสฺสามา’’ติฯ เต หตฺถสารํ คเหตฺวา อคฺคทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา, ‘‘ยตฺถ วา ตตฺถ วา อญฺเญหิ อชานนฏฺฐานํ คนฺตฺวา วสิสฺสามา’’ติ อุโภปิ อคมํสุฯ เตสํ เอกสฺมิํ ฐาเน วสนฺตานํ สํวาสมนฺวาย ตสฺสา กุจฺฉิสฺมิํ คพฺโภ ปติฏฺฐาสิฯ สา คพฺภปริปากํ อาคมฺม เตน สทฺธิํ มนฺเตสิ, ‘‘คพฺโภ เม ปริปากํ คโต, ญาติพนฺธุวิรหิเต ฐาเน คพฺภวุฏฺฐานํ นาม อุภินฺนมฺปิ อมฺหากํ ทุกฺขาวหํ, กุลเคหเมว คจฺฉามา’’ติฯ โส ‘‘สจาหํ ตตฺถ คมิสฺสามิ, ชีวิตํ เม นตฺถี’’ติ ภเยน ‘‘อชฺช คจฺฉาม, สฺเว คจฺฉามา’’ติ ทิวเส อติกฺกาเมสิฯ สา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ พาโล อตฺตโน โทสมหนฺตตาย คนฺตุํ น อุสฺสหติ, มาตาปิตโร นาม เอกนฺตหิตาว, อยํ คจฺฉตุ วา, มา วา, อหํ คมิสฺสามี’’ติฯ สา ตสฺมิํ เคหา นิกฺขนฺเต เคหปริกฺขารํ ปฏิสาเมตฺวา อตฺตโน กุลฆรํ คตภาวํ อนนฺตรเคหวาสีนํ อาโรเจตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ

โสปิ ฆรํ อาคนฺตฺวา ตํ อทิสฺวา ปฏิวิสฺสเก ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘สา กุลฆรํ คตา’’ติ สุตฺวา เวเคน อนุพนฺธิตฺวา อนฺตรามคฺเค สมฺปาปุณิฯ ตสฺสาปิ ตตฺเถว คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิฯ โส ‘‘กิํ อิทํ, ภทฺเท’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สามิ, เม เอโก ปุตฺโต ชาโต’’ติฯ ‘‘อิทานิ กิํ กริสฺสามา’’ติ? ‘‘ยสฺสตฺถาย มยํ กุลฆรํ คจฺเฉยฺยาม, ตํ กมฺมํ อนฺตรามคฺเคว นิปฺผนฺนํ, ตตฺถ คนฺตฺวา กิํ กริสฺสาม, นิวตฺติสฺสามา’’ติ ทฺเวปิ เอกจิตฺตา หุตฺวา นิวตฺติํสุฯ ตสฺส จ ทารกสฺส ปนฺเถ ชาตตฺตา ปนฺถโกติ นามํ กริํสุฯ ตสฺสา นจิรสฺเสว อปโรปิ คพฺโภ ปติฏฺฐหิฯ