2. อปฺปมาทวคฺโค

1. สามาวตีวตฺถุ

อปฺปมาโท อมตปทนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา โกสมฺพิํ อุปนิสฺสาย โฆสิตาราเม วิหรนฺโต สามาวติปฺปมุขานํ ปญฺจนฺนํ อิตฺถิสตานํ, มาคณฺฑิยปฺปมุขานญฺจ เอติสฺสา ปญฺจนฺนํ ญาติสตานํ มรณพฺยสนํ อารพฺภ กเถสิฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – อตีเต อลฺลกปฺปรฏฺเฐ อลฺลกปฺปราชา นาม, เวฐทีปกรฏฺเฐ เวฐทีปกราชา นามาติ อิเม ทฺเว ทหรกาลโต ปฏฺฐาย สหายกา หุตฺวา เอกาจริยกุเล สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ปิตูนํ อจฺจเยน ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อายาเมน ทสทสโยชนิเก รฏฺเฐ ราชาโน อเหสุํฯ เต กาเลน กาลํ สมาคนฺตฺวา เอกโต ติฏฺฐนฺตา นิสีทนฺตา นิปชฺชนฺตา มหาชนํ ชายมานญฺจ ชียมานญฺจ มียมานญฺจ ทิสฺวา ‘‘ปรโลกํ คจฺฉนฺตํ อนุคจฺฉนฺโต นาม นตฺถิ, อนฺตมโส อตฺตโน สรีรมฺปิ นานุคจฺฉติ, สพฺพํ ปหาย คนฺตพฺพํ, กิํ โน ฆราวาเสน, ปพฺพชิสฺสามา’’ติ มนฺเตตฺวา รชฺชานิ ปุตฺตทารานํ นิยฺยาเทตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส วสนฺตา มนฺตยิํสุ – ‘‘มยํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตา, น ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตาฯ เต มยํ เอกฏฺฐาเน วสนฺตา อปพฺพชิตสทิสาเยว โหม, ตสฺมา วิสุํ วสิสฺสามฯ ตฺวํ เอตสฺมิํ ปพฺพเต วส, อหํ อิมสฺมิํ ปพฺพเต วสิสฺสามิฯ อนฺวฑฺฒมาสํ ปน อุโปสถทิวเส เอกโต ภวิสฺสามา’’ติฯ อถ โข เนสํ เอตทโหสิ – ‘‘เอวมฺปิ โน คณสงฺคณิกาว ภวิสฺสติ, ตฺวํ ปน ตว ปพฺพเต อคฺคิํ ชาเลยฺยาสิ, อหํ มม ปพฺพเต อคฺคิํ ชาเลสฺสามิ, ตาย สญฺญาย อตฺถิภาวํ ชานิสฺสามา’’ติฯ เต ตถา กริํสุฯ

อถ อปรภาเค เวฐทีปกตาปโส กาลํ กตฺวา มเหสกฺโข เทวราชา หุตฺวา นิพฺพตฺโตฯ ตโต อฑฺฒมาเส สมฺปตฺเต อคฺคิํ อทิสฺวาว อิตโร ‘‘สหายโก เม กาลกโต’’ติ อญฺญาสิฯ

อิตโรปิ นิพฺพตฺตกฺขเณเยว อตฺตโน เทวสิริํ โอโลเกตฺวา กมฺมํ อุปธาเรนฺโต นิกฺขมนโต ปฏฺฐาย อตฺตโน ตปจริยํ ทิสฺวา ‘‘คนฺตฺวา มม สหายกํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มคฺคิกปุริโส วิย ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ อถ นํ โส อาห – ‘‘กุโต อาคโตสี’’ติ? ‘‘มคฺคิกปุริโส อหํ, ภนฺเต, ทูรโตว อาคโตมฺหิฯ กิํ ปน, ภนฺเต, อยฺโย อิมสฺมิํ ฐาเน เอกโกว วสติ, อญฺโญปิ โกจิ อตฺถี’’ติ? ‘‘อตฺถิ เม เอโก สหายโก’’ติฯ ‘‘กุหิํ โส’’ติ? ‘‘เอตสฺมิํ ปพฺพเต วสติ, อุโปสถทิวเส ปน อคฺคิํ น ชาเลติ, มโต นูน ภวิสฺสตี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติฯ ‘‘อหํ โส, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กุหิํ นิพฺพตฺโตสี’’ติ? ‘‘เทวโลเก มเหสกฺโข เทวราชา หุตฺวา นิพฺพตฺโตสฺมิ, ภนฺเต, ‘อยฺยํ ปสฺสิสฺสามี’ติ ปุน อาคโตมฺหิฯ อปิ นุ โข อยฺยานํ อิมสฺมิํ ฐาเน วสนฺตานํ โกจิ อุปทฺทโว อตฺถี’’ติ? ‘‘อาม, อาวุโส, หตฺถี นิสฺสาย กิลมามี’’ติฯ ‘‘กิํ โว, ภนฺเต, หตฺถี กโรนฺตี’’ติ? ‘‘สมฺมชฺชนฏฺฐาเน ลณฺฑํ ปาเตนฺติ, ปาเทหิ ภูมิยํ ปหริตฺวา ปํสุํ อุทฺธรนฺติ, สฺวาหํ ลณฺฑํ ฉฑฺเฑนฺโต ปํสุํ สมํ กโรนฺโต กิลมามี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน เตสํ อนาคมนํ อิจฺฉถา’’ติ? ‘‘อามาวุโส’’ติฯ ‘‘เตน หิ เตสํ อนาคมนํ กริสฺสามี’’ติ ตาปสสฺส หตฺถิกนฺตวีณญฺเจว หตฺถิกนฺตมนฺตญฺจ อทาสิฯ ททนฺโต จ ปน วีณาย ติสฺโส ตนฺติโย ทสฺเสตฺวา ตโย มนฺเต อุคฺคณฺหาเปตฺวา ‘‘อิมํ ตนฺติํ ปหริตฺวา อิมสฺมิํ มนฺเต วุตฺเต นิวตฺติตฺวา โอโลเกตุมฺปิ อสกฺโกนฺตา หตฺถี ปลายนฺติ, อิมํ ตนฺติํ ปหริตฺวา อิมสฺมิํ มนฺเต วุตฺเต นิวตฺติตฺวา ปจฺฉโต โอโลเกนฺตา โอโลเกนฺตา ปลายนฺติ, อิมํ ตนฺติํ ปหริตฺวา อิมสฺมิํ มนฺเต วุตฺเต หตฺถิยูถปติ ปิฏฺฐิํ อุปนาเมนฺโต อาคจฺฉตี’’ติ อาจิกฺขิตฺวา, ‘‘ยํ โว รุจฺจติ, ตํ กเรยฺยาถา’’ติ วตฺวา ตาปสํ วนฺทิตฺวา ปกฺกามิฯ ตาปโส ปลายนมนฺตํ วตฺวา ปลายนตนฺติํ ปหริตฺวา หตฺถี ปลาเปตฺวา วสิฯ

ตสฺมิํ สมเย โกสมฺพิยํ ปูรนฺตปฺโป นาม ราชา โหติฯ โส เอกทิวสํ คพฺภินิยา เทวิยา สทฺธิํ พาลสูริยตปํ ตปฺปมาโน อพฺโภกาสตเล นิสีทิฯ เทวี รญฺโญ ปารุปนํ สตสหสฺสคฺฆนิกํ รตฺตกมฺพลํ ปารุปิตฺวา นิสินฺนา รญฺญา สทฺธิํ สมุลฺลปมานา รญฺโญ องฺคุลิโต สตสหสฺสคฺฆนิกํ ราชมุทฺทิกํ นีหริตฺวา อตฺตโน องฺคุลิยํ ปิลนฺธิฯ ตสฺมิํ สมเย หตฺถิลิงฺคสกุโณ อากาเสน คจฺฉนฺโต ทูรโต รตฺตกมฺพลปารุปนํ เทวิํ ทิสฺวา ‘‘มํสเปสี’’ติ สญฺญาย ปกฺเข วิสฺสชฺเชตฺวา โอตริฯ

ราชา ตสฺส โอตรณสทฺเทน ภีโต อุฏฺฐาย อนฺโตนิเวสนํ ปาวิสิฯ เทวี ครุคพฺภตาย เจว ภีรุกชาติกตาย จ เวเคน คนฺตุํ นาสกฺขิฯ อถ นํ โส สกุโณ อชฺฌปฺปตฺโต นขปญฺชเร นิสีทาเปตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิฯ เต กิร สกุณา ปญฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรนฺติฯ ตสฺมา อากาเสน เนตฺวา ยถารุจิตฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา มํสํ ขาทนฺติฯ สาปิ เตน นียมานา มรณภยภีตา จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ วิรวิสฺสามิ, มนุสฺสสทฺโท นาม ติรจฺฉานคตานํ อุพฺเพชนีโย, ตํ สุตฺวา มํ ฉฑฺเฑสฺสติฯ เอวํ สนฺเต สห คพฺเภน ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิสฺสามิ, ยสฺมิํ ปน ฐาเน นิสีทิตฺวา มํ ขาทิตุํ อารภิสฺสติ, ตตฺร นํ สทฺทํ กตฺวา ปลาเปสฺสามี’’ติฯ สา อตฺตโน ปณฺฑิตตาย อธิวาเสสิฯ

ตทา จ หิมวนฺตปเทเส โถกํ วฑฺฒิตฺวา มณฺฑปากาเรน ฐิโต เอโก มหานิคฺโรโธ โหติฯ โส สกุโณ มิครูปาทีนิ ตตฺถ เนตฺวา ขาทติ, ตสฺมา ตมฺปิ ตตฺเถว เนตฺวา วิฏปพฺภนฺตเร ฐเปตฺวา อาคตมคฺคํ โอโลเกสิฯ อาคตมคฺโคโลกนํ กิร เตสํ ธมฺมตาฯ ตสฺมิํ ขเณ เทวี, ‘‘อิทานิ อิมํ ปลาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา อุโภ หตฺเถ อุกฺขิปิตฺวา ปาณิสทฺทญฺเจว มุขสทฺทญฺจ กตฺวา ตํ ปลาเปสิฯ อถสฺสา สูริยตฺถงฺคมนกาเล คพฺเภ กมฺมชวาตา จลิํสุฯ สพฺพทิสาสุ คชฺชนฺโต มหาเมโฆ อุฏฺฐหิฯ สุเขธิตาย ราชมเหสิยา ‘‘มา ภายิ, อยฺเย’’ติ วจนมตฺตมฺปิ อลภมานาย ทุกฺขปเรตาย สพฺพรตฺติํ นิทฺทา นาม นาโหสิฯ วิภาตาย ปน รตฺติยา วลาหกวิคโม จ อรุณุคฺคมนญฺจ ตสฺสา คพฺภวุฏฺฐานญฺจ เอกกฺขเณเยว อโหสิฯ สา เมฆอุตุญฺจ ปพฺพตอุตุญฺจ อรุณอุตุญฺจ คเหตฺวา ชาตตฺตา ปุตฺตสฺส อุเตโนติ นามํ อกาสิฯ

อลฺลกปฺปตาปสสฺสปิ โข ตโต อวิทูเร วสนฏฺฐานํ โหติฯ โส ปกติยาว วสฺสทิวเส สีตภเยน ผลาผลตฺถาย วนํ น ปวิสติ, ตํ รุกฺขมูลํ คนฺตฺวา สกุเณหิ ขาทิตมํสานํ อฏฺฐิํ อาหริตฺวา โกฏฺเฏตฺวา รสํ กตฺวา ปิวติฯ ตสฺมา ตํ ทิวสํ ‘‘อฏฺฐิํ อาหริสฺสามี’’ติ ตตฺถ คนฺตฺวา รุกฺขมูเล อฏฺฐิํ ปริเยเสนฺโต อุปริ ทารกสทฺทํ สุตฺวา อุลฺโลเกนฺโต เทวิํ ทิสฺวา ‘‘กาสิ ตฺว’’นฺติ วตฺวา ‘‘มานุสิตฺถิมฺหี’’ติฯ

‘‘กถํ อาคตาสี’’ติ? ‘‘หตฺถิลิงฺคสกุเณนานีตามฺหี’’ติ วุตฺเต ‘‘โอตราหี’’ติ อาห ฯ ‘‘ชาติสมฺเภทโต ภายามิ, อยฺยา’’ติฯ ‘‘กาสิ ตฺว’’นฺติ? ‘‘ขตฺติยามฺหี’’ติฯ ‘‘อหมฺปิ ขตฺติโยเยวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ ขตฺติยมายํ กเถหี’’ติฯ โส ขตฺติยมายํ กเถสิฯ ‘‘เตน หิ อารุยฺห ปุตฺตํ เม โอตาเรหี’’ติฯ โส เอเกน ปสฺเสน อภิรุหนมคฺคํ กตฺวา อภิรุหิตฺวา ทารกํ คณฺหิฯ ‘‘มา มํ หตฺเถน ฉุปี’’ติ จ วุตฺเต ตํ อฉุปิตฺวาว ทารกํ โอตาเรสิฯ เทวีปิ โอตริฯ อถ นํ อสฺสมปทํ เนตฺวา สีลเภทํ อกตฺวาว อนุกมฺปาย ปฏิชคฺคิ, นิมฺมกฺขิกมธุํ อาหริตฺวา สยํชาตสาลิํ อาหริตฺวา ยาคุํ ปจิตฺวา อทาสิฯ เอวํ ตสฺมิํ ปฏิชคฺคนฺเต สา อปรภาเค จินฺเตสิ – ‘‘อหํ เนว อาคตมคฺคํ ชานามิ, น คมนมคฺคํ ชานามิ, อิมินาปิ เม สทฺธิํ วิสฺสาสมตฺตมฺปิ นตฺถิฯ สเจ ปนายํ อมฺเห ปหาย กตฺถจิ คมิสฺสติ, อุโภปิ อิเธว มรณํ ปาปุณิสฺสาม, ยํกิญฺจิ กตฺวา อิมสฺส สีลํ ภินฺทิตฺวา ยถา มํ น มุญฺจติ, ตถา ตํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ อถ นํ ทุนฺนิวตฺถทุปฺปารุตทสฺสเนน ปโลเภตฺวา สีลวินาสํ ปาเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ทฺเวปิ สมคฺควาสํ วสิํสุฯ

อเถกทิวสํ ตาปโส นกฺขตฺตโยคํ อุลฺโลเกนฺโต ปูรนฺตปฺปสฺส นกฺขตฺตมิลายนํ ทิสฺวา ‘‘ภทฺเท โกสมฺพิยํ ปูรนฺตปฺปราชา มโต’’ติ อาหฯ ‘‘กสฺมา, อยฺย, เอวํ วเทสิ? กิํ เต เตน สทฺธิํ อาฆาโต อตฺถี’’ติ? ‘‘นตฺถิ, ภทฺเท, นกฺขตฺตมิลายนมสฺส ทิสฺวา เอวํ วทามี’’ติ, สา ปโรทิฯ อถ นํ ‘‘กสฺมา โรทสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตาย ตสฺส อตฺตโน สามิกภาเว อกฺขาเต อาห – ‘‘มา, ภทฺเท, โรทิ, ชาตสฺส นาม นิยโต มจฺจู’’ติฯ ‘‘ชานามิ, อยฺยา’’ติ วุตฺเต ‘‘อถ กสฺมา โรทสี’’ติ? ‘‘ปุตฺโต เม กุลสนฺตกสฺส รชฺชสฺส อนุจฺฉวิโก, ‘สเจ ตตฺร อภวิสฺส, เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาปยิสฺสฯ อิทานิ มหาชานิโก วต ชาโต’ติ โสเกน โรทามิ, อยฺยา’’ติฯ ‘‘โหตุ, ภทฺเท, มา จินฺตยิ, สจสฺส รชฺชํ ปตฺเถสิ, อหมสฺส รชฺชลภนาการํ กริสฺสามี’’ติฯ อถสฺส หตฺถิกนฺตวีณญฺเจว หตฺถิกนฺตมนฺเต จ อทาสิฯ ตทา อเนกานิ หตฺถิสหสฺสานิ อาคนฺตฺวา วฏรุกฺขมูเล นิสีทนฺติฯ อถ นํ อาห – ‘‘หตฺถีสุ อนาคเตสุเยว รุกฺขํ อภิรุหิตฺวา เตสุ อาคเตสุ อิมํ มนฺตํ วตฺวา อิมํ ตนฺติํ ปหร, สพฺเพ นิวตฺติตฺวา โอโลเกตุมฺปิ อสกฺโกนฺตา ปลายิสฺสนฺติ, อถ โอตริตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติฯ โส ตถา กตฺวา อาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ

อถ นํ ทุติยทิวเส อาห – ‘‘อชฺช อิมํ มนฺตํ วตฺวา อิมํ ตนฺติํ ปหเรยฺยาสิ , สพฺเพ นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺตา ปลายิสฺสนฺตี’’ติฯ ตทาปิ ตถา กตฺวา อาคนฺตฺวา อาโรเจสิ ฯ อถ นํ ตติยทิวเส อาห – ‘‘อชฺช อิมํ มนฺตํ วตฺวา อิมํ ตนฺติํ ปหเรยฺยาสิ, ยูถปติ ปิฏฺฐิํ อุปนาเมนฺโต อาคมิสฺสตี’’ติฯ ตทาปิ ตถา กตฺวา อาโรเจสิฯ

อถสฺส มาตรํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘ภทฺเท, ปุตฺตสฺส เต สาสนํ วเทหิ, เอตฺโตว คนฺตฺวา ราชา ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ สา ปุตฺตํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘ตาต, ตฺวํ โกสมฺพิยํ ปูรนฺตปฺปรญฺโญ ปุตฺโต, มํ สคพฺภํ หตฺถิลิงฺคสกุโณ อาเนสี’’ติ วตฺวา เสนาปติอาทีนํ นามานิ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อสทฺทหนฺตานํ อิมํ ปิตุ ปารุปนกมฺพลญฺเจว ปิลนฺธนมุทฺทิกญฺจ ทสฺเสยฺยาสี’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิฯ กุมาโร ตาปสํ ‘‘อิทานิ กิํ กโรมี’’ติ อาหฯ ‘‘รุกฺขสฺส เหฏฺฐิมสาขาย นิสีทิตฺวา อิมํ มนฺตํ วตฺวา อิมํ ตนฺติํ ปหร, เชฏฺฐกหตฺถี เต ปิฏฺฐิํ อุปนาเปตฺวา อุปสงฺกมิสฺสติ, ตสฺส ปิฏฺฐิยํ นิสินฺโนว รฏฺฐํ คนฺตฺวา รชฺชํ คณฺหาหี’’ติฯ โส มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา ตถา กตฺวา อาคตสฺส หตฺถิโน ปิฏฺฐิยํ นิสีทิตฺวา กณฺเณ มนฺตยิ – ‘‘อหํ โกสมฺพิยํ ปูรนฺตปฺปรญฺโญ ปุตฺโต, เปตฺติกํ เม รชฺชํ คณฺหิตฺวา เทหิ สามี’’ติฯ โส ตํ สุตฺวา ‘‘อเนกานิ หตฺถิสหสฺสานิ สนฺนิปตนฺตู’’ติ หตฺถิรวํ รวิ, อเนกานิ หตฺถิสหสฺสานิ สนฺนิปติํสุฯ ปุน ‘‘ชิณฺณา หตฺถี ปฏิกฺกมนฺตู’’ติ หตฺถิรวํ รวิ, ชิณฺณา หตฺถี ปฏิกฺกมิํสุฯ ปุน ‘‘อติตรุณา หตฺถี นิวตฺตนฺตู’’ติ หตฺถิรวํ รวิ, เตปิ นิวตฺติํสุฯ โส อเนเกหิ ยูถหตฺถิสหสฺเสเหว ปริวุโต ปจฺจนฺตคามํ ปตฺวา ‘‘อหํ รญฺโญ ปุตฺโต, สมฺปตฺติํ ปตฺถยมานา มยา สทฺธิํ อาคจฺฉนฺตู’’ติ อาหฯ ‘‘ตโต ปฏฺฐาย มนุสฺสานํ สงฺคหํ กโรนฺโต คนฺตฺวา นครํ ปริวาเรตฺวา ‘ยุทฺธํ วา เม เทตุ, รชฺชํ วา’’’ติ สาสนํ เปเสสิฯ นาครา อาหํสุ – ‘‘มยํ ทฺเวปิ น ทสฺสามฯ อมฺหากญฺหิ เทวี ครุคพฺภา หตฺถิลิงฺคสกุเณน นีตา, ตสฺสา อตฺถิภาวํ วา นตฺถิภาวํ วา มยํ น ชานามฯ ยาว ตสฺสา ปวตฺติํ น สุณามฯ ตาว เนว ยุทฺธํ ทสฺสาม, น รชฺช’’นฺติฯ ตทา กิร ตํ ปเวณิรชฺชํ อโหสิฯ ตโต กุมาโร ‘‘อหํ ตสฺสา ปุตฺโต’’ติ วตฺวา เสนาปติอาทีนํ นามานิ กเถตฺวา ตถาปิ อสทฺทหนฺตานํ กมฺพลญฺจ มุทฺทิกญฺจ ทสฺเสสิฯ เต กมฺพลญฺจ มุทฺทิกญฺจ สญฺชานิตฺวา นิกฺกงฺขา หุตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา ตํ รชฺเช อภิสิญฺจิํสุฯ อยํ ตาว อุเตนสฺส อุปฺปตฺติฯ

อลฺลกปฺปรฏฺเฐ ปน ทุพฺภิกฺเข ชีวิตุํ อสกฺโกนฺโต เอโก โกตุหลิโก นาม มนุสฺโส กาปิํ นาม ตรุณปุตฺตญฺจ กาฬิํ นาม ภริยญฺจ อาทาย ‘‘โกสมฺพิํ คนฺตฺวา ชีวิสฺสามี’’ติ ปาเถยฺยํ คเหตฺวา นิกฺขมิฯ ‘‘อหิวาตโรเคน มหาชเน มรนฺเต ทิสฺวา นิกฺขมี’’ติปิ วทนฺติเยวฯ เต คจฺฉนฺตา ปาเถยฺเย ปริกฺขีเณ ขุทาภิภูตา ทารกํ วหิตุํ นาสกฺขิํสุฯ อถ สามิโก ปชาปติํ อาห – ‘‘ภทฺเท, มยํ ชีวนฺตา ปุน ปุตฺตํ ลภิสฺสาม, ฉฑฺเฑตฺวา นํ คจฺฉามา’’ติฯ มาตุ หทยํ นาม มุทุกํ โหติฯ ตสฺมา สา อาห – ‘‘นาหํ ชีวนฺตเมว ปุตฺตํ ฉฑฺเฑตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติฯ ‘‘อถ กิํ กโรมา’’ติ? ‘‘วาเรน นํ วหามา’’ติฯ มาตา อตฺตโน วาเร ปุปฺผทามํ วิย นํ อุกฺขิปิตฺวา อุเร นิปชฺชาเปตฺวา องฺเกน วหิตฺวา ปิตุโน เทติฯ ตสฺส ตํ คเหตฺวา คมนกาเล ฉาตกโตปิ พลวตรา เวทนา อุปฺปชฺชิฯ โส ปุนปฺปุนํ อาห – ‘‘ภทฺเท, มยํ ชีวนฺตา ปุตฺตํ ลภิสฺสาม, ฉฑฺเฑม น’’นฺติฯ สาปิ ปุนปฺปุนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปฏิวจนํ นาทาสิฯ ทารโก วาเรน ปริวตฺติยมาโน กิลนฺโต ปิตุ หตฺเถ นิทฺทายิฯ โส ตสฺส นิทฺทายนภาวํ ญตฺวา มาตรํ ปุรโต กตฺวา เอกสฺส คจฺฉสฺส เหฏฺฐา ปณฺณสนฺถเร ตํ นิปชฺชาเปตฺวา ปายาสิฯ มาตา นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺตี ปุตฺตํ อทิสฺวา, ‘‘สามิ, กุหิํ เม ปุตฺโต’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เอกสฺส เม คจฺฉสฺส เหฏฺฐา นิปชฺชาปิโต’’ติฯ ‘‘สามิ, มา มํ นาสยิ, ปุตฺตํ วินา ชีวิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, อาเนหิ เม ปุตฺต’’นฺติ อุรํ ปหริตฺวา ปริเทวิฯ อถ นํ นิวตฺติตฺวา อาเนสิฯ ปุตฺโตปิ อนฺตรามคฺเค มโต โหติฯ อิติ โส เอตฺตเก ฐาเน ปุตฺตํ ฉฑฺเฑตฺวา ตสฺส นิสฺสนฺเทน ภวนฺตเร สตฺต วาเร ฉฑฺฑิโตฯ ‘‘ปาปกมฺมํ นาเมตํ อปฺปก’’นฺติ น อวมญฺญิตพฺพํฯ

เต คจฺฉนฺตา เอกํ โคปาลกุลํ ปาปุณิํสุฯ ตํ ทิวสญฺจ โคปาลกสฺส เธนุมงฺคลํ โหติฯ โคปาลกสฺส เคเห นิพทฺธํ เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ ภุญฺชติฯ โส ตํ โภเชตฺวา มงฺคลมกาสิฯ พหุ ปายาโส ปฏิยตฺโต โหติฯ โคปาลโก เต อาคเต ทิสฺวา, ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา สพฺพํ ปวตฺติํ สุตฺวา มุทุชาติโก กุลปุตฺโต เตสุ อนุกมฺปํ กตฺวา พหุเกน สปฺปินา ปายาสํ ทาเปสิฯ

ภริยา ‘‘สามิ, ตยิ ชีวนฺเต อหมฺปิ ชีวามิ นาม, ทีฆรตฺตํ อูโนทโรสิ, ยาวทตฺถํ ภุญฺชาหี’’ติ สปฺปิญฺจ ทธิญฺจ ตทภิมุขญฺเญว กตฺวา อตฺตนา มนฺทสปฺปินา โถกเมว ภุญฺชิฯ อิตโร พหุํ ภุญฺชิตฺวา สตฺตฏฺฐทิวเส ฉาตตาย อาหารตณฺหํ ฉินฺทิตุํ นาสกฺขิฯ โคปาลโก เตสํ ปายาสํ ทาเปตฺวา สยํ ภุญฺชิตุํ อารภิฯ โกตุหลิโก ตํ โอโลเกนฺโต นิสีทิตฺวา เหฏฺฐาปีเฐ นิปนฺนาย สุนขิยา โคปาลเกน วฑฺเฒตฺวา ทิยฺยมานํ ปายาสปิณฺฑํ ทิสฺวา ‘‘ปุญฺญา วตายํ สุนขี, นิพทฺธํ เอวรูปํ โภชนํ ลภตี’’ติ จินฺเตสิฯ โส รตฺติภาเค ตํ ปายาสํ ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต กาลํ กตฺวา ตสฺสา สุนขิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติฯ

อถสฺส ภริยา สรีรกิจฺจํ กตฺวา ตสฺมิํเยว เคเห ภติํ กตฺวา ตณฺฑุลนาฬิํ ลภิตฺวา ปจิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา, ‘‘ทาสสฺส โว ปาปุณาตู’’ติ วตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มยา อิเธว วสิตุํ วฏฺฏติ, นิพทฺธํ, อยฺโย, อิธาคจฺฉติ, เทยฺยธมฺโม โหตุ วา, มา วา, เทวสิกํ วนฺทนฺตี เวยฺยาวจฺจํ กโรนฺตี จิตฺตํ ปสาเทนฺตี พหุํ ปุญฺญํ ปสวิสฺสามี’’ติฯ สา ตตฺเถว ภติํ กโรนฺตี วสิฯ สาปิ สุนขี ฉฏฺเฐ วา สตฺตเม วา มาเส เอกเมว กุกฺกุรํ วิชายิฯ โคปาลโก ตสฺส เอกเธนุยา ขีรํ ทาเปสิฯ โส น จิรสฺเสว วฑฺฒิฯ อถสฺส ปจฺเจกพุทฺโธ ภุญฺชนฺโต นิพทฺธํ เอกํ ภตฺตปิณฺฑํ เทติฯ โส ภตฺตปิณฺฑํ นิสฺสาย ปจฺเจกพุทฺเธ สิเนหมกาสิฯ โคปาลโกปิ นิพทฺธํ ทฺเว วาเร ปจฺเจกพุทฺธสฺสุปฏฺฐานํ ยาติฯ คจฺฉนฺโตปิ อนฺตรามคฺเค วาฬมิคฏฺฐาเน ทณฺเฑน คจฺเฉ จ ภูมิญฺจ ปหริตฺวา ‘‘สุสู’’ติ ติกฺขตฺตุํ สทฺทํ กตฺวา วาฬมิเค ปลาเปติฯ สุนโขปิ เตน สทฺธิํ คจฺฉติฯ

โส เอกทิวสํ ปจฺเจกพุทฺธํ อาห – ‘‘ภนฺเต, ยทา เม โอกาโส น ภวิสฺสติ, ตทา อิมํ สุนขํ เปเสสฺสามิ, เตน สญฺญาเณน อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย อโนกาสทิวเส, ‘‘คจฺฉ, ตาต, อยฺยํ อาเนหี’’ติ สุนขํ เปเสสิฯ โส เอกวจเนเนว ปกฺขนฺทิตฺวา สามิกสฺส คจฺฉโปถนภูมิโปถนฏฺฐาเน ติกฺขตฺตุํ ภุสฺสิตฺวา เตน สทฺเทน วาฬมิคานํ ปลาตภาวํ ญตฺวา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปณฺณสาลทฺวาเร ติกฺขตฺตุํ ภุสฺสิตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ ชานาเปตฺวา เอกมนฺเต นิปชฺชติ, ปจฺเจกพุทฺเธ เวลํ สลฺลกฺเขตฺวา นิกฺขนฺเต ภุสฺสนฺโต ปุรโต คจฺฉติฯ อนฺตรนฺตรา ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ วีมํสนฺโต อญฺญํ มคฺคํ ปฏิปชฺชติฯ

อถสฺส ปุรโต ติริยํ ฐตฺวา ภุสฺสิตฺวา อิตรมคฺคเมว นํ อาโรเปติฯ อเถกทิวสํ อญฺญํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา เตน ปุรโต ติริยํ ฐตฺวา วาริยมาโนปิ อนิวตฺติตฺวา สุนขํ ปาเทน ปหริตฺวา ปายาสิฯ สุนโข ตสฺส อนิวตฺตนภาวํ ญตฺวา นิวาสนกณฺเณ ฑํสิตฺวา อากฑฺฒนฺโต อิตรมคฺคเมว นํ อาโรเปสิฯ เอวํ โส ตสฺมิํ พลวสิเนหํ อุปฺปาเทสิฯ

ตโต อปรภาเค ปจฺเจกพุทฺธสฺส จีวรํ ชีริฯ อถสฺส โคปาลโก จีวรวตฺถานิ อทาสิฯ ตเมนํ ปจฺเจกพุทฺโธ อาห – ‘‘อาวุโส, จีวรํ นาม เอกเกน กาตุํ ทุกฺกรํ, ผาสุกฏฺฐานํ คนฺตฺวา กาเรสฺสามี’’ติฯ ‘‘อิเธว, ภนฺเต, กโรถา’’ติฯ ‘‘น สกฺกา, อาวุโส’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, มา จิรํ พหิ วสิตฺถา’’ติฯ สุนโข เตสํ กถํ สุณนฺโตว อฏฺฐาสิ, ปจฺเจกพุทฺโธปิ ‘‘ติฏฺฐ, อุปาสกา’’ติ โคปาลกํ นิวตฺตาเปตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา คนฺธมาทนาภิมุโข ปายาสิฯ สุนขสฺส ตํ อากาเสน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ภุกฺกริตฺวา ฐิตสฺส ตสฺมิํ จกฺขุปถํ วิชหนฺเต หทยํ ผลิตฺวา มโตฯ ติรจฺฉานา กิร นาเมเต อุชุชาติกา โหนฺติ อกุฏิลาฯ มนุสฺสา ปน อญฺญํ หทเยน จินฺเตนฺติ, อญฺญํ มุเขน กเถนฺติฯ เตเนวาห – ‘‘คหนญฺเหตํ, ภนฺเต, ยทิทํ มนุสฺสา, อุตฺตานกญฺเหตํ, ภนฺเต, ยทิทํ ปสโว’’ติ (ม. นิ. 2.3)ฯ

อิติ โส ตาย อุชุจิตฺตตาย อกุฏิลตาย กาลํ กตฺวา ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺโต อจฺฉราสหสฺสปริวุโต มหาสมฺปตฺติํ อนุโภสิฯ ตสฺส กณฺณมูเล มนฺตยนฺตสฺส สทฺโท โสฬสโยชนฏฺฐานํ ผรติ, ปกติกถาสทฺโท ปน สกลํ ทสโยชนสหสฺสํ เทวนครํ ฉาเทติฯ เตเนวสฺส ‘‘โฆสกเทวปุตฺโต’’ติ นามํ อโหสิฯ ‘‘กิสฺส ปเนส นิสฺสนฺโท’’ติฯ ปจฺเจกพุทฺเธ เปเมน ภุกฺกรณสฺส นิสฺสนฺโทฯ โส ตตฺถ น จิรํ ฐตฺวา จวิฯ เทวโลกโต หิ เทวปุตฺตา อายุกฺขเยน ปุญฺญกฺขเยน อาหารกฺขเยน โกเปนาติ จตูหิ การเณหิ จวนฺติฯ

ตตฺถ เยน พหุํ ปุญฺญกมฺมํ กตํ โหติ, โส เทวโลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา อุปรูปริ นิพฺพตฺตติฯ เอวํ อายุกฺขเยน จวติ นามฯ

เยน ปริตฺตํ ปุญฺญํ กตํ โหติ, ตสฺส ราชโกฏฺฐาคาเร ปกฺขิตฺตํ ติจตุนาฬิมตฺตํ ธญฺญํ วิย อนฺตราว ตํ ปุญฺญํขียติ, อนฺตราว กาลํ กโรติ ฯ เอวํ ปุญฺญกฺขเยน จวติ นามฯ อปโรปิ กามคุเณ ปริภุญฺชมาโน สติสมฺโมเสน อาหารํ อปริภุญฺชิตฺวา กิลนฺตกาโย กาลํ กโรติฯ เอวํ อาหารกฺขเยน จวติ นามฯ อปโรปิ ปรสฺส สมฺปตฺติํ อสหนฺโต กุชฺฌิตฺวา กาลํ กโรติฯ เอวํ โกเปน จวติ นามฯ

อยํ ปน กามคุเณ ปริภุญฺชนฺโต มุฏฺฐสฺสติ หุตฺวา อาหารกฺขเยน จวิ, จวิตฺวา จ ปน โกสมฺพิยํ นครโสภินิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ สาปิ ชาตทิวเส ‘‘กิํ เอต’’นฺติ ทาสิํ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘ปุตฺโต, อยฺเย’’ติ วุตฺเต – ‘‘หนฺท, เช, อิมํ ทารกํ กตฺตรสุปฺเป อาโรเปตฺวา สงฺการกูเฏ ฉฑฺเฑหี’’ติ ฉฑฺฑาเปสิฯ นครโสภินิโย หิ ธีตรํ ปฏิชคฺคนฺติ, น ปุตฺตํฯ ธีตรา หิ ตาสํ ปเวณี ฆฏียติฯ ทารกํ กากาปิ สุนขาปิ ปริวาเรตฺวา นิสีทิํสุฯ ปจฺเจกพุทฺเธ สิเนหปฺปภวสฺส ภุกฺกรณสฺส นิสฺสนฺเทน เอโกปิ อุปคนฺตุํ น วิสหิฯ ตสฺมิํ ขเณ เอโก มนุสฺโส พหิ นิกฺขนฺโต ตํ กากสุนขสนฺนิปาตํ ทิสฺวา, ‘‘กิํ นุ โข เอต’’นฺติ คนฺตฺวา ทารกํ ทิสฺวา ปุตฺตสิเนหํ ปฏิลภิตฺวา ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ เคหํ เนสิฯ ตทา โกสมฺพกเสฏฺฐิ ราชกุลํ คจฺฉนฺโต ราชนิเวสนโต อาคจฺฉนฺตํ ปุโรหิตํ ทิสฺวา, ‘‘กิํ, อาจริย, อชฺช เต ติถิกรณนกฺขตฺตโยโค โอโลกิโต’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, มหาเสฏฺฐิ, อมฺหากํ กิํ อญฺญํ กิจฺจนฺติ? ชนปทสฺส กิํ ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘อญฺญํ นตฺถิ, อิมสฺมิํ ปน นคเร อชฺช ชาตทารโก เชฏฺฐกเสฏฺฐิ ภวิสฺสตี’’ติฯ ตทา เสฏฺฐิโน ภริยา ครุคพฺภา โหติฯ ตสฺมา โส สีฆํ เคหํ ปุริสํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ ภเณ, ชานาหิ นํ วิชาตา วา, โน วา’’ติฯ ‘‘น วิชายตี’’ติ สุตฺวา ราชานํ ทิสฺวาว เวเคน เคหํ คนฺตฺวา กาฬิํ นาม ทาสิํ ปกฺโกสิตฺวา สหสฺสํ ทตฺวา, ‘‘คจฺฉ เช, อิมสฺมิํ นคเร อุปธาเรตฺวา สหสฺสํ ทตฺวา อชฺช ชาตทารกํ คณฺหิตฺวา เอหี’’ติฯ สา อุปธาเรนฺตี ตํ เคหํ คนฺตฺวา ทารกํ ทิสฺวา, ‘‘อยํ ทารโก กทา ชาโต’’ติ คหปตานิํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อชฺช ชาโต’’ติ วุตฺเต, ‘‘อิมํ มยฺหํ เทหี’’ติ เอกกหาปณํ อาทิํ กตฺวา มูลํ วฑฺเฒนฺตี สหสฺสํ ทตฺวา ตํ อาเนตฺวา เสฏฺฐิโน ทสฺเสสิฯ เสฏฺฐิ ‘‘สเจ เม ธีตา วิชายิสฺสติ, ตาย นํ สทฺธิํ นิเวเสตฺวา เสฏฺฐิฏฺฐานสฺส สามิกํ กริสฺสามิฯ สเจ เม ปุตฺโต วิชายิสฺสติ, มาเรสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตํ เคเห กาเรสิฯ

อถสฺส ภริยา กติปาหจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิฯ เสฏฺฐิ ‘‘อิมสฺมิํ อสติ มม ปุตฺโตว เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภิสฺสติ, อิทาเนว ตํ มาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา กาฬิํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘คจฺฉ, เช, วชโต คุนฺนํ นิกฺขมนเวลาย วชทฺวารมชฺเฌ อิมํ ติริยํ นิปชฺชาเปหิ, คาวิโย นํ มทฺทิตฺวา มาเรสฺสนฺติ, มทฺทิตามทฺทิตภาวํ ปนสฺส ญตฺวา เอหี’’ติ อาหฯ สา คนฺตฺวา โคปาลเกน วชทฺวาเร วิวฏมตฺเตเยว ตํ ตถา นิปชฺชาเปสิฯ โคคณเชฏฺฐโก อุสโภ อญฺญสฺมิํ กาเล สพฺพปจฺฉา นิกฺขมนฺโตปิ ตํ ทิวสํ สพฺพปฐมํ นิกฺขมิตฺวา ทารกํ จตุนฺนํ ปาทานํ อนฺตเร กตฺวา อฏฺฐาสิฯ อเนกสตคาวิโย อุสภสฺส ทฺเว ปสฺสานิ ฆํสนฺติโย นิกฺขมิํสุฯ โคปาลโกปิ ‘‘อยํ อุสโภ ปุพฺเพ สพฺพปจฺฉา นิกฺขมติ, อชฺช ปน สพฺพปฐมํ นิกฺขมิตฺวา วชทฺวารมชฺเฌ นิจฺจโลว ฐิโต, กิํ นุ โข เอต’’นฺติ จินฺเตตฺวา คนฺตฺวา ตสฺส เหฏฺฐา นิปนฺนํ ทารกํ ทิสฺวา ปุตฺตสิเนหํ ปฏิลภิตฺวา, ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ เคหํ เนสิฯ

กาฬี คนฺตฺวา เสฏฺฐินา ปุจฺฉิตา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา, ‘‘คจฺฉ, นํ ปุน สหสฺสํ ทตฺวา อาเนหี’’ติ วุตฺตา สหสฺสํ ทตฺวา ปุน อาเนตฺวา อทาสิฯ อถ นํ อาห – ‘‘อมฺม, กาฬิ อิมสฺมิํ นคเร ปญฺจ สกฏสตานิ ปจฺจูสกาเล อุฏฺฐาย วาณิชฺชาย คจฺฉนฺติ, ตฺวํ อิมํ เนตฺวา จกฺกมคฺเค นิปชฺชาเปหิ, โคณา วา นํ มทฺทิสฺสนฺติ, จกฺกา วา ฉินฺทิสฺสนฺติ, ปวตฺติํ จสฺส ญตฺวาว อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติฯ สา ตํ เนตฺวา จกฺกมคฺเค นิปชฺชาเปสิฯ ตทา สากฏิกเชฏฺฐโก ปุรโต อโหสิฯ อถสฺส โคณา ตํ ฐานํ ปตฺวา ธุรํ ฉฑฺเฑสุํ, ปุนปฺปุนํ อาโรเปตฺวา ปาชิยมานาปิ ปุรโต น คจฺฉิํสุฯ เอวํ ตสฺส เตหิ สทฺธิํ วายมนฺตสฺเสว อรุณํ อุฏฺฐหิฯ โส ‘‘กิํ นาเมตํ โคณา กริํสู’’ติ มคฺคํ โอโลเกนฺโต ทารกํ ทิสฺวา, ‘‘ภาริยํ วต เม กมฺม’’นฺติ จินฺเตตฺวา, ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ ตุฏฺฐมานโส ตํ เคหํ เนสิฯ

กาฬี คนฺตฺวา เสฏฺฐินา ปุจฺฉิตา ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา, ‘‘คจฺฉ, นํ ปุน สหสฺสํ ทตฺวา อาเนหี’’ติ วุตฺตา ตถา อกาสิฯ อถ นํ โส อาห – ‘‘อิทานิ นํ อามกสุสานํ เนตฺวา คจฺฉนฺตเร นิปชฺชาเปหิ, ตตฺถ สุนขาทีหิ วา ขาทิโต, อมนุสฺเสหิ วา ปหโฏ มริสฺสติ, มาตามตภาวญฺจสฺส ชานิตฺวาว อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติฯ สา ตํ เนตฺวา ตตฺถ นิปชฺชาเปตฺวา เอกมนฺเต อฏฺฐาสิฯ

ตํ สุนโข วา กาโก วา อมนุสฺโส วา อุปสงฺกมิตุํ นาสกฺขิฯ ‘‘นนุ จสฺส เนว มาตา น ปิตา น ภาติกาทีสุ โกจิ รกฺขิตา นาม อตฺถิ, โก ตํ รกฺขตี’’ติ? สุนขกาเล ปจฺเจกพุทฺเธ สิเนเหน ปวตฺติตภุกฺกรณมตฺตเมว ตํ รกฺขติฯ อเถโก อชปาลโก อเนกสหสฺสา อชา โคจรํ เนนฺโต สุสานปสฺเสน คจฺฉติฯ เอกา อชา ปณฺณานิ ขาทมานา คจฺฉนฺตรํ ปวิฏฺฐา ทารกํ ทิสฺวา ชณฺณุเกหิ ฐตฺวา ทารกสฺส ถนํ อทาสิ, อชปาลเกน ‘‘เห เห’’ติ สทฺเท กเตปิ น นิกฺขมิฯ โส ‘‘ยฏฺฐิยา นํ ปหริตฺวา นีหริสฺสามี’’ติ คจฺฉนฺตรํ ปวิฏฺโฐ ชณฺณุเกหิ ฐตฺวา ทารกํ ขีรํ ปายนฺติํ อชิํ ทิสฺวา ทารเก ปุตฺตสิเนหํ ปฏิลภิตฺวา, ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ อาทาย ปกฺกามิฯ

กาฬี คนฺตฺวา เสฏฺฐินา ปุจฺฉิตา ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา, ‘‘คจฺฉ, ตํ ปุน สหสฺสํ ทตฺวา อาเนหี’’ติ วุตฺตา ตถา อกาสิฯ อถ นํ อาห – ‘‘อมฺม กาฬิ, อิมํ อาทาย โจรปปาตปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา ปปาเต ขิป, ปพฺพตกุจฺฉิยํ ปฏิหญฺญมาโน ขณฺฑาขณฺฑิโก หุตฺวา ภูมิยํ ปติสฺสติ, มตามตภาวญฺจสฺส ญตฺวาว อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติฯ สา ตํ ตตฺถ เนตฺวา ปพฺพตมตฺถเก ฐตฺวา ขิปิฯ ตํ โข ปน ปพฺพตกุจฺฉิํ นิสฺสาย มหาเวฬุคุมฺโพ ปพฺพตานุสาเรเนว วฑฺฒิ, ตสฺส มตฺถกํ ฆนชาโต ชิญฺชุกคุมฺโพ อวตฺถริฯ ทารโก ปตนฺโต โกชวเก วิย ตสฺมิํ ปติฯ ตํ ทิวสญฺจ นฬการเชฏฺฐกสฺส เวฬุพลิ ปตฺโต โหติฯ โส ปุตฺเตน สทฺธิํ คนฺตฺวา ตํ เวฬุคุมฺพํ ฉินฺทิตุํ อารภิฯ ตสฺมิํ จลนฺเต ทารโก สทฺทมกาสิฯ โส ‘‘ทารกสทฺโท วิยา’’ติ เอเกน ปสฺเสน อภิรุหิตฺวา ตํ ทิสฺวา, ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ ตุฏฺฐจิตฺโต อาทาย คโตฯ

กาฬี เสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เตน ปุจฺฉิตา ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา, ‘‘คจฺฉ, นํ ปุน สหสฺสํ ทตฺวา อาเนหี’’ติ วุตฺตา ตถา อกาสิฯ เสฏฺฐิโน อิทญฺจิทญฺจ กโรนฺตสฺเสว ทารโก วฑฺฒิโต ‘‘โฆสโก’’ตฺเววสฺส นามํ อโหสิฯ โส เสฏฺฐิโน อกฺขิมฺหิ กณฺฏโก วิย ขายิ, อุชุกํ ตํ โอโลเกตุมฺปิ น วิสติฯ

อถสฺส มารณูปายํ จินฺเตนฺโต อตฺตโน สหายกสฺส กุมฺภการสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘กทา ตฺวํ อาวาปํ อาลิมฺเปสฺสสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา – ‘‘สฺเว’’ติ วุตฺเต, ‘‘เตน หิ อิทํ สหสฺสํ คเหตฺวา มม เอกํ กมฺมํ กโรหี’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ, สามี’’ติ? ‘‘เอโก เม อวชาตปุตฺโต อตฺถิ, ตํ ตว สนฺติกํ เปเสสฺสามิ, อถ นํ คเหตฺวา คพฺภํ ปเวเสตฺวา ติขิณาย วาสิยา ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา จาฏิยํ ปกฺขิปิตฺวา อาวาเป ปเจยฺยาสิ, อิทํ เต สหสฺสํ สจฺจการสทิสํฯ อุตฺตริํ ปน เต กตฺตพฺพยุตฺตกํ ปจฺฉา กริสฺสามี’’ติฯ กุมฺภกาโร ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ เสฏฺฐิ ปุนทิวเส โฆสกํ ปกฺโกสิตฺวา, ‘‘หิยฺโย มยา กุมฺภกาโร เอกํ กมฺมํ อาณตฺโต, เอหิ, ตฺวํ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวํ วเทหิ – ‘หิยฺโย กิร เม ปิตรา อาณตฺตํ กมฺมํ นิปฺผาเทหี’’’ติ ปหิณิฯ โส ‘‘สาธู’’ติ อคมาสิฯ ตํ ตตฺถ คจฺฉนฺตํ อิตโร เสฏฺฐิโน ปุตฺโต ทารเกหิ สทฺธิํ คุฬํ กีฬนฺโต ทิสฺวา ตํ ปกฺโกสิตฺวา, ‘‘กุหิํ คจฺฉสิ ภาติกา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปิตุ สาสนํ คเหตฺวา กุมฺภการสฺส สนฺติก’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อหํ ตตฺถ คมิสฺสามิฯ อิเม มํ ทารกา พหุํ ลกฺขํ ชินิํสุ, ตํ เม ปฏิชินิตฺวา เทหี’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ ปิตุ ภายามี’’ติฯ ‘‘มา ภายิ, ภาติก, อหํ ตํ สาสนํ หริสฺสามิฯ พหูหิ ชิโต, ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตาว เม ลกฺขํ ปฏิชินา’’ติฯ

โฆสโก กิร คุฬกีฬาย เฉโก, เตน นํ เอวํ นิพนฺธิฯ โสปิ ตํ ‘‘เตน หิ คนฺตฺวา กุมฺภการํ วเทหิ – ‘ปิตรา กิร เม หิยฺโย เอกํ กมฺมํ อาณตฺตํ, ตํ นิปฺผาเทหี’’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิฯ โส ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตถา อวจฯ อถ นํ กุมฺภกาโร เสฏฺฐินา วุตฺตนิยาเมเนว มาเรตฺวา อาวาเป ขิปิฯ โฆสโกปิ ทิวสภาคํ กีฬิตฺวา สายนฺหสมเย เคหํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ, ตาต, น คโตสี’’ติ วุตฺเต อตฺตโน อคตการณญฺจ กนิฏฺฐสฺส คตการณญฺจ อาโรเจสิฯ ตํ สุตฺวา เสฏฺฐิ ‘‘อหํ ธี’’ติ มหาวิรวํ วิรวิตฺวา สกลสรีเร ปกฺกุถิตโลหิโต วิย หุตฺวา, ‘‘อมฺโภ, กุมฺภการ, มา มํ นาสยิ, มา มํ นาสยี’’ติ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺโต ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ กุมฺภกาโร ตํ ตถา อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา, ‘‘สามิ, มา สทฺทํ กริ, กมฺมํ เต นิปฺผนฺน’’นฺติ อาหฯ โส ปพฺพเตน วิย มหนฺเตน โสเกน อวตฺถโฏ หุตฺวา อนปฺปกํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทสิฯ ยถา ตํ อปฺปทุฏฺฐสฺส ปทุสฺสมาโนฯ เตนาห ภควา –

‘‘โย ทณฺเฑน อทณฺเฑสุ, อปฺปทุฏฺเฐสุ ทุสฺสติ;

ทสนฺนมญฺญตรํ ฐานํ, ขิปฺปเมว นิคจฺฉติฯ

‘‘เวทนํ ผรุสํ ชานิํ, สรีรสฺส จ เภทนํ;

ครุกํ วาปิ อาพาธํ, จิตฺตกฺเขปญฺจ ปาปุเณฯ

‘‘ราชโต วา อุปสคฺคํ, อพฺภกฺขานญฺจ ทารุณํ;

ปริกฺขยญฺจ ญาตีนํ, โภคานญฺจ ปภงฺคุรํฯ

‘‘อถ วาสฺส อคารานิ, อคฺคิ ฑหติ ปาวโก;

กายสฺส เภทา ทุปฺปญฺโญ, นิรยํ โสปปชฺชตี’’ติฯ (ธ. ป. 137-140);

เอวํ สนฺเตปิ ปุน นํ เสฏฺฐิ อุชุกํ โอโลเกตุํ น สกฺโกติฯ ‘‘กินฺติ นํ มาเรยฺย’’นฺติ จินฺเตนฺโต, ‘‘มม คามสเต อายุตฺตกสฺส สนฺติกํ เปเสตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ อุปายํ ทิสฺวา, ‘‘อยํ เม อวชาตปุตฺโต, อิมํ มาเรตฺวา วจฺจกูเป ขิปตุ, เอวํ กเต อหํ มาตุลสฺส กตฺตพฺพยุตฺตกํ ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ ตสฺส ปณฺณํ ลิขิตฺวา, ‘‘ตาต โฆสก, อมฺหากํ คามสเต อายุตฺตโก อตฺถิ, อิมํ ปณฺณํ หริตฺวา ตสฺส เทหี’’ติ วตฺวา ปณฺณํ ตสฺส ทุสฺสนฺเต พนฺธิฯ โส ปน อกฺขรสมยํ น ชานาติฯ ทหรกาลโต ปฏฺฐาย หิ นํ มาราเปนฺโตว เสฏฺฐิ มาเรตุํ นาสกฺขิ, กิํ อกฺขรสมยํ สิกฺขาเปสฺสติ? อิติ โส อตฺตโน มาราปนปณฺณเมว ทุสฺสนฺเต พนฺธิตฺวา นิกฺขมนฺโต อาห – ‘‘ปาเถยฺยํ เม, ตาต, นตฺถี’’ติฯ ‘‘ปาเถยฺเยน เต กมฺมํ นตฺถิ, อนฺตรามคฺเค ‘อสุกคาเม นาม มมสหายโก เสฏฺฐิ อตฺถิ, ตสฺส ฆเร ปาตราสํ กตฺวา ปุรโต คจฺฉาหี’’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปิตรํ วนฺทิตฺวา นิกฺขนฺโต ตํ คามํ ปตฺวา เสฏฺฐิสฺส ฆรํ ปุจฺฉิตฺวา คนฺตฺวา เสฏฺฐิชายํ ปสฺสิฯ ‘‘ตฺวํ กุโต อาคโตสี’’ติ จ วุตฺเต, ‘‘อนฺโตนครโต’’ติ อาหฯ ‘‘กสฺส ปุตฺโตสี’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ สหายกเสฏฺฐิโน, อมฺมา’’ติฯ ‘‘ตฺวํสิ โฆสโก นามา’’ติ? ‘‘อาม, อมฺมา’’ติฯ ตสฺสา สห ทสฺสเนเนว ตสฺมิํ ปุตฺตสิเนโห อุปฺปชฺชิฯ เสฏฺฐิโน ปเนกา ธีตา อตฺถิ ปนฺนรสโสฬสวสฺสุทฺเทสิกา อภิรูปา ปาสาทิกา, ตํ รกฺขิตุํ เอกเมว เปสนการิกํ ทาสิํ ทตฺวา สตฺตภูมิกสฺส ปาสาทสฺส อุปริมตเล สิริคพฺเภ วสาเปนฺติฯ เสฏฺฐิธีตา ตสฺมิํ ขเณ ตํ ทาสิํ อนฺตราปณํ เปเสสิฯ

อถ นํ เสฏฺฐิชายา ทิสฺวา, ‘‘กุหิํ คจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อยฺยธีตาย เปสเนนา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิโต ตาว เอหิ, ติฏฺฐตุ เปสนํ, ปุตฺตสฺส เม ปีฐกํ อตฺถริตฺวา ปาเท โธวิตฺวา เตลํ มกฺขิตฺวา สยนํ อตฺถริตฺวา เทหิ, ปจฺฉา เปสนํ กริสฺสสี’’ติ อาหฯ สา ตถา อกาสิฯ

อถ นํ จิเรนาคตํ เสฏฺฐิธีตา สนฺตชฺเชสิฯ อถ นํ สา อาห – ‘‘มา เม กุชฺฌิ, เสฏฺฐิปุตฺโต โฆสโก อาคโต, ตสฺส อิทญฺจิทญฺจ กตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา อาคตามฺหี’’ติฯ เสฏฺฐิธีตาย ‘‘เสฏฺฐิปุตฺโต โฆสโก’’ติ นามํ สุตฺวาว เปมํ ฉวิยาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ ฐิตํฯ โกตุหลกาลสฺมิญฺหิ สา ตสฺส ปชาปตี หุตฺวา นาฬิโกทนํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส อทาสิ, ตสฺสานุภาเวนาคนฺตฺวา อิมสฺมิํ เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺตาฯ อิติ ตํ โส ปุพฺพสิเนโห อวตฺถริตฺวา คณฺหิฯ เตนาห ภควา –

‘‘ปุพฺเพว สนฺนิวาเสน, ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา;

เอวํ ตํ ชายเต เปมํ, อุปฺปลํว ยโถทเก’’ติฯ (ชา. 1.2.174);

อถ นํ ปุจฺฉิ – ‘‘กุหิํ โส, อมฺมา’’ติ? ‘‘สยเน นิปนฺโน นิทฺทายตี’’ติฯ ‘‘อตฺถิ ปนสฺส หตฺเถ กิญฺจี’’ติ? ‘‘ทุสฺสนฺเต ปณฺณํ อตฺถี’’ติฯ สา ‘‘กิํ ปณฺณํ นุ โข เอต’’นฺติ ตสฺมิํ นิทฺทายนฺเต มาตาปิตูนํ อญฺญวิหิตตาย อปสฺสนฺตานํ โอตริตฺวา สมีปํ คนฺตฺวา ตํ ปณฺณํ โมเจตฺวา อาทาย อตฺตโน คพฺภํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย วาตปานํ วิวริตฺวา อกฺขรสมเย กุสลตาย ปณฺณํ วาเจตฺวา, ‘‘อโห วต พาโล, อตฺตโน มรณปณฺณํ ทุสฺสนฺเต พนฺธิตฺวา วิจรติ, สเจ มยา น ทิฏฺฐํ อสฺส, นตฺถิสฺส ชีวิต’’นฺติ ตํ ปณฺณํ ผาเลตฺวา เสฏฺฐิสฺส วจเนน อปรํ ปณฺณํ ลิขิ – ‘‘อยํ มม ปุตฺโต โฆสโก นาม, คามสตโต ปณฺณาการํ อาหราเปตฺวา อิมสฺส ชนปทเสฏฺฐิโน ธีตรา สทฺธิํ มงฺคลํ กตฺวา อตฺตโน วสนคามสฺส มชฺเฌ ทฺวิภูมกํ เคหํ กาเรตฺวา ปาการปริกฺเขเปน เจว ปุริสคุตฺติยา จ สุสํวิหิตารกฺขํ กโรตุ, มยฺหญฺจ ‘อิทญฺจิทญฺจ มยา กต’นฺติ สาสนํ เปเสตุ, เอวํ กเต อหํ มาตุลสฺส กตฺตพฺพยุตฺตกํ ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ, ลิขิตฺวา จ ปน สงฺฆริตฺวา โอตริตฺวา ทุสฺสนฺเตเยวสฺส พนฺธิฯ

โส ทิวสภาคํ นิทฺทายิตฺวา อุฏฺฐาย ภุญฺชิตฺวา ปกฺกามิฯ ปุนทิวเส ปาโตว ตํ คามํ คนฺตฺวา อายุตฺตกํ คามกิจฺจํ กโรนฺตํเยว ปสฺสิฯ โส ตํ ทิสฺวา, ‘‘กิํ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปิตรา เม ตุมฺหากํ ปณฺณํ เปสิต’’นฺติฯ ‘‘กิํ ปณฺณํ, ตาต, อาหรา’’ติ ปณฺณํ คเหตฺวา วาเจตฺวา ตุฏฺฐมานโส ‘‘ปสฺสถ, โภ, มม สามิโน มยิ สิเนหํ กตฺวา เชฏฺฐปุตฺตสฺส เม มงฺคลํ กโรตู’’ติ มม สนฺติกํ ปหิณิฯ ‘‘สีฆํ ทารุอาทีนิ อาหรถา’’ติ คหปติเก วตฺวา คามมชฺเฌ วุตฺตปการํ เคหํ การาเปตฺวา คามสตโต ปณฺณาการํ อาหราเปตฺวา ชนปทเสฏฺฐิโน สนฺติกา ธีตรํ อาเนตฺวา มงฺคลํ กตฺวา เสฏฺฐิสฺส สาสนํ ปหิณิ ‘‘อิทญฺจิทญฺจ มยา กต’’นฺติฯ

ตํ สุตฺวา เสฏฺฐิโน ‘‘ยํ กาเรมิ, ตํ น โหติ; ยํ น กาเรมิ, ตเทว โหตี’’ติ มหนฺตํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิฯ ปุตฺตโสเกน สทฺธิํ โส โสโก เอกโต หุตฺวา กุจฺฉิฑาหํ อุปฺปาเทตฺวา อติสารํ ชเนสิฯ เสฏฺฐิธีตาปิ ‘‘สเจ โกจิ เสฏฺฐิโน สนฺติกา อาคจฺฉติ, มม อกเถตฺวา เสฏฺฐิปุตฺตสฺส ปฐมตรํ มา กถยิตฺถา’’ติ ชเน อาณาเปสิฯ เสฏฺฐิปิ โข ‘‘ทานิ ตํ ทุฏฺฐปุตฺตํ มม สาปเตยฺยสฺส สามิกํ น กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกํ อายุตฺตกํ อาห – ‘‘มาตุล, ปุตฺตํ เม ทฏฺฐุกาโมมฺหิ, เอกํ ปาทมูลิกํ เปเสตฺวา มม ปุตฺตํ ปกฺโกสาเปหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา ปณฺณํ ทตฺวา เอกํ ปุริสํ เปเสสิฯ เสฏฺฐิธีตาปิ ตสฺส อาคนฺตฺวา ทฺวาเร ฐิตภาวํ สุตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘กิํ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิฯ โส อาห – ‘‘เสฏฺฐิ คิลาโน, ปุตฺตํ ปสฺสิตุํ ปกฺโกสาเปสิ, อยฺเย’’ติฯ ‘‘กิํ, ตาต, พลวา, ทุพฺพโล’’ติ? ‘‘พลวา ตาว, อาหารํ ภุญฺชติเยว, อยฺเย’’ติฯ สา เสฏฺฐิปุตฺตํ อชานาเปตฺวาว ตสฺส นิเวสนญฺจ ปริพฺพยญฺจ ทาเปตฺวา ‘‘มยา เปสิตกาเล คมิสฺสสิ, อจฺฉสฺสุ ตาวา’’ติ อาหฯ เสฏฺฐิ ปุน อายุตฺตกํ อวจ, ‘‘กิํ, มาตุล, น เต มม ปุตฺตสฺส สนฺติกํ ปหิต’’นฺติ? ‘‘ปหิตํ, สามิ, คตปุริโส น ตาว เอตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ ปุน อปรํ เปเสหี’’ติฯ โส เปเสสิฯ เสฏฺฐิธีตา ตสฺมิมฺปิ ตเถว ปฏิปชฺชิฯ อถ เสฏฺฐิโน โรโค พลวา ชาโต, เอกํ ภาชนํ ปวิสติ, เอกํ นิกฺขมติฯ

ปุน เสฏฺฐิ อายุตฺตกํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ, มาตุล, น เต มม ปุตฺตสฺส สนฺติกํ ปหิต’’นฺติ? ‘‘ปหิตํ, สามิ, คตปุริโส น ตาว เอตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ ปุน อปรํ เปเสหี’’ติฯ โส เปเสสิฯ เสฏฺฐิธีตา ตติยวาเร อาคตมฺปิ ตํ ปวตฺติํ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘พาฬฺหคิลาโน, อยฺเย, เสฏฺฐิ อาหารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา มจฺจุปรายโณ ชาโต, เอกํ ภาชนํ นิกฺขมติ , เอกํ ปวิสตี’’ติ อาหฯ เสฏฺฐิธีตา ‘‘อิทานิ คนฺตุํ กาโล’’ติ เสฏฺฐิปุตฺตสฺส ‘‘ปิตา เต กิร คิลาโน’’ติ อาโรเจตฺวา ‘‘กิํ วเทสิ ภทฺเท’’ติ วุตฺเต ‘‘อผาสุกมสฺส, สามี’’ติ อาหฯ ‘‘อิทานิ กิํ กาตพฺพ’’นฺติฯ สามิ? ‘‘คามสตโต วุฏฺฐานกปณฺณาการํ อาทาย คนฺตฺวา ปสฺสิสฺสาม น’’นฺติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปณฺณาการํ อาหราเปตฺวา สกเฏหิ อาทาย ปกฺกามิฯ

อถ นํ สา ‘‘ปิตา เต ทุพฺพโล, เอตฺตกํ ปณฺณาการํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตานํ ปปญฺโจ ภวิสฺสติ, เอตํ นิวตฺตาเปหี’’ติ วตฺวา ตํ สพฺพํ อตฺตโน กุลเคหํ เปเสตฺวา ปุน ตํ อาห – ‘‘สามิ, ตฺวํ อตฺตโน ปิตุ ปาทปสฺเส ติฏฺเฐยฺยาสิ, อหํ อุสฺสีสกปสฺเส ฐสฺสามี’’ติฯ เคหํ ปวิสมานาเยว จ ‘‘เคหสฺส ปุรโต จ ปจฺฉโต จ อารกฺขํ คณฺหถา’’ติ อตฺตโน ปุริเส อาณาเปสิฯ ปวิฏฺฐกาเล ปน เสฏฺฐิปุตฺโต ปิตุ ปาทปสฺเส อฏฺฐาสิ, อิตรา อุสฺสีสกปสฺเสฯ

ตสฺมิํ ขเณ เสฏฺฐิ อุตฺตานโก นิปนฺโน โหติฯ อายุตฺตโก ปน ตสฺส ปาเท ปริมชฺชนฺโต ‘‘ปุตฺโต เต, สามิ, อาคโต’’ติ อาหฯ ‘‘กุหิํ โส’’ติ? ‘‘เอส ปาทมูเล ฐิโต’’ติฯ อถ นํ ทิสฺวา อายกมฺมิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘มม เคเห กิตฺตกํ ธน’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สามิ, ธนสฺเสว จตฺตาลีสโกฏิโย, อุปโภคปริโภคภณฺฑานํ ปน วนคามกฺเขตฺตทฺวิปทจตุปฺปทยานวาหนานญฺจ อยญฺจ อยญฺจ ปริจฺเฉโท’’ติ วุตฺเต, ‘‘อหํ เอตฺตกํ ธนํ มม ปุตฺตสฺส โฆสกสฺส น เทมี’’ติ วตฺตุกาโม ‘‘เทมี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา เสฏฺฐิธีตา ‘‘อยํ ปุน กเถนฺโต อญฺญํ กิญฺจิ กเถยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา โสกาตุรา วิย เกเส วิกิริตฺวา โรทมานา ‘‘กิํ นาเมตํ, ตาต, วเทถ, อิทมฺปิ นาม โว วจนํ สุโณม, อลกฺขิกา วตมฺหา’’ติ วตฺวา มตฺถเกน นํ อุรมชฺเฌ ปหรนฺตี ปติตฺวา ยถา ปุน วตฺตุํ น สกฺโกติ, ตถาสฺส อุรมชฺเฌ มตฺถเกน ฆํเสนฺตี อาโรทนํ ทสฺเสสิฯ เสฏฺฐิ ตํขณญฺเญว กาลมกาสิฯ

‘‘เสฏฺฐิ มโต’’ติ คนฺตฺวา อุเตนสฺส รญฺโญ อาโรจยิํสุฯ ราชา ตสฺส สรีรกิจฺจํ การาเปตฺวา, ‘‘อตฺถิ ปนสฺส ปุตฺโต วา ธีตา วา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อตฺถิ, เทว, โฆสโก นาม ตสฺส ปุตฺโต, สพฺพํ สาปเตยฺยํ ตสฺส นิยฺยาเทตฺวาว มโต, เทวา’’ติฯ

ราชา อปรภาเค เสฏฺฐิปุตฺตํ ปกฺโกสาเปสิฯ ตสฺมิญฺจ ทิวเส เทโว วสฺสิฯ ราชงฺคเณ ตตฺถ ตตฺถ อุทกํ สณฺฐาติฯ เสฏฺฐิปุตฺโต ‘‘ราชานํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ปายาสิฯ ราชา วาตปานํ วิวริตฺวา ตํ อาคจฺฉนฺตํ โอโลเกนฺโต ราชงฺคเณ อุทกํ ลงฺฆิตฺวา อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ฐิตํ ‘‘ตฺวํ โฆสโก นาม, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘ปิตา เม มโตติ มา โสจิ, ตว เปตฺติกํ เสฏฺฐิฏฺฐานํ ตุยฺหเมว ทสฺสามี’’ติ ตํ สมสฺสาเสตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตาตา’’ติ อุยฺโยเชสิฯ ราชา คจฺฉนฺตญฺจ นํ โอโลเกนฺโตว อฏฺฐาสิฯ โส อาคมนกาเล ลงฺฆิตํ อุทกํ คมนกาเล โอตริตฺวา สณิกํ อคมาสิฯ อถ นํ ราชา ตโตว ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘กิํ นุ โข, ตาต, ตฺวํ มม สนฺติกํ อาคจฺฉนฺโต อุทกํ ลงฺฆิตฺวา อาคมฺม คจฺฉนฺโต โอตริตฺวา สณิกํ คจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, เทว, อหํ ตสฺมิํ ขเณ กุมารโก, กีฬนกาโล นาม, โส อิทานิ ปน เม เทเวน ฐานนฺตรํ ปฏิสฺสุตํฯ ตสฺมา ยถา ปุเร อจริตฺวา อิทานิ สนฺนิสินฺเนน หุตฺวา จริตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘ธิติมายํ ปุริโส, อิทาเนวสฺส ฐานนฺตรํ ทสฺสามี’’ติ ปิตรา ภุตฺตํ โภคํ ทตฺวา สพฺพสเตน เสฏฺฐิฏฺฐานํ อทาสิฯ

โส รเถ ฐตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ อกาสิฯ โอโลกิโตโลกิตฏฺฐานํ กมฺปติฯ เสฏฺฐิธีตา กาฬิทาสิยา สทฺธิํ มนฺตยมานา นิสินฺนา ‘‘อมฺม กาฬิ, ปุตฺตสฺส เต เอตฺติกา สมฺปตฺติ มํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนา’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ การณา, อมฺมา’’ติ? ‘‘อยญฺหิ อตฺตโน มรณปณฺณํ ทุสฺสนฺเต พนฺธิตฺวา อมฺหากํ ฆรํ อาคโต, อถสฺส มยา ตํ ปณฺณํ ผาเลตฺวา มยา สทฺธิํ มงฺคลกรณตฺถาย อญฺญํ ปณฺณํ ลิขิตฺวา เอตฺตกํ กาลํ ตตฺถ อารกฺโข กโต’’ติฯ ‘‘อมฺม, ตฺวํ เอตฺตกํ ปสฺสสิ, อิมํ ปน เสฏฺฐิ ทหรกาลโต ปฏฺฐาย มาเรตุกาโม มาเรตุํ นาสกฺขิ, เกวลํ อิมํ นิสฺสาย พหุํ ธนํ ขียี’’ติฯ ‘‘อมฺม, อติภาริยํ วต เสฏฺฐินา กต’’นฺติฯ

นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา เคหํ ปวิสนฺตํ ปน นํ ทิสฺวา, ‘‘อยํ เอตฺติกา สมฺปตฺติ มํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนา’’ติ หสิตํ อกาสิฯ อถ นํ เสฏฺฐิปุตฺโต ทิสฺวา, ‘‘กิํ การณา หสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เอกํ การณํ นิสฺสายา’’ติฯ ‘‘กเถหิ น’’นฺติ? ‘‘สา น กเถสิ’’ฯ โส ‘‘สเจ น กเถสฺสสิ, ทฺวิธา ตํ ฉินฺทิสฺสามี’’ติ ตชฺเชตฺวา อสิํ นิกฺกฑฺฒิฯ สา ‘‘อยํ เอตฺติกา สมฺปตฺติ ตยา มํ นิสฺสาย ลทฺธาติ จินฺเตตฺวา หสิต’’นฺติ อาหฯ ‘‘ยทิ มม ปิตรา อตฺตโน สนฺตกํ มยฺหํ นิยฺยาทิตํ, ตฺวํ เอตฺถ กิํ โหสี’’ติ? โส กิร เอตฺตกํ กาลํ กิญฺจิ น ชานาติ, เตนสฺสา วจนํ น สทฺทหิฯ อถสฺส สา ‘‘ตุมฺหากํ ปิตรา มรณปณฺณํ ทตฺวา เปสิตา, ตุมฺเห มยา อิทญฺจิทญฺจ กตฺวา รกฺขิตา’’ติ สพฺพํ กเถสิฯ ‘‘ตฺวํ อภูตํ กเถสี’’ติ อสทฺทหนฺโต ‘‘มาตรํ กาฬิํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘เอวํ กิร, อมฺมา’’ติฯ ‘‘อาม, ตาต, ทหรกาลโต ปฏฺฐาย ตํ มาเรตุกาโม มาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ตํ นิสฺสาย พหุํ ธนํ ขียิ, สตฺตสุ ฐาเนสุ ตฺวํ มรณโต มุตฺโต, อิทานิ โภคคามโต อาคมฺม สพฺพสเตน สทฺธิํ เสฏฺฐิฏฺฐานํ ปตฺโต’’ติฯ โส ตํ สุตฺวา ‘‘ภาริยํ วต กมฺมํ, เอวรูปา โข ปน มรณา มุตฺตสฺส มม ปมาทชีวิตํ ชีวิตุํ อยุตฺตํ, อปฺปมตฺโต ภวิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เทวสิกํ สหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา อทฺธิกกปณาทีนํ ทานํ ปฏฺฐเปสิฯ มิตฺโต นามสฺส กุฏุมฺพิโก ทานพฺยาวโฏ อโหสิฯ อยํ โฆสกเสฏฺฐิโน อุปฺปตฺติฯ

ตสฺมิํ ปน กาเล ภทฺทวตีนคเร ภทฺทวติยเสฏฺฐิ นาม โฆสกเสฏฺฐิโน อทิฏฺฐปุพฺพสหายโก อโหสิฯ ภทฺทวตีนครโต อาคตานํ วาณิชานํ สนฺติเก โฆสกเสฏฺฐิ ภทฺทวติยเสฏฺฐิโน สมฺปตฺติญฺจ วยปฺปเทสญฺจ สุตฺวา เตน สทฺธิํ สหายกภาวํ อิจฺฉนฺโต ปณฺณาการํ เปเสสิฯ ภทฺทวติยเสฏฺฐิปิ โกสมฺพิโต อาคตานํ วาณิชานํ สนฺติเก โฆสกเสฏฺฐิโน สมฺปตฺติญฺจ วยปฺปเทสญฺจ สุตฺวา เตน สทฺธิํ สหายกภาวํ อิจฺฉนฺโต ปณฺณาการํ เปเสสิฯ เอวํ เต อญฺญมญฺญํ อทิฏฺฐปุพฺพสหายกา หุตฺวา วสิํสุฯ อปรภาเค ภทฺทวติยเสฏฺฐิโน เคเห อหิวาตโรโค ปติโตฯ ตสฺมิํ ปติเต ปฐมํ มกฺขิกา มรนฺติ, ตโต อนุกฺกเมเนว กีฏา มูสิกา กุกฺกุฏา สูกรา คาโว ทาสี ทาสา สพฺพปจฺฉา ฆรมานุสกาปิ มรนฺติฯ

เตสุ เย ภิตฺติํ ภินฺทิตฺวา ปลายนฺติ, เต ชีวิตํ ลภนฺติ, ตทา ปน เสฏฺฐิ จ ภริยา จ ธีตา จสฺส ตถา ปลายิตฺวา โฆสกเสฏฺฐิํ ปสฺสิตุํ ปตฺเถนฺตา โกสมฺพิมคฺคํ ปฏิปชฺชิํสุฯ เต อนฺตรามคฺเคเยว ขีณปาเถยฺยา วาตาตเปน เจว ขุปฺปิปาสาหิ จ กิลนฺตสรีรา กิจฺเฉน โกสมฺพิํ ปตฺวา อุทกผาสุกฏฺฐาเน ฐตฺวา นฺหตฺวา นครทฺวาเร เอกํ สาลํ ปวิสิํสุฯ

ตโต เสฏฺฐิ ภริยํ อาห – ‘‘ภทฺเท, อิมินา นีหาเรน คจฺฉนฺตา วิชาตมาตุยาปิ อมนาปา โหนฺติ, สหายโก กิร เม อทฺธิกกปณาทีนํ เทวสิกํ สหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา ทานํ ทาเปสิฯ ตตฺถ ธีตรํ เปเสตฺวา อาหารํ อาหราเปตฺวา เอกาหํ ทฺวีหํ อิเธว สรีรํ สนฺตปฺเปตฺวา สหายกํ ปสฺสิสฺสามา’’ติฯ สา ‘‘สาธุ, สามี’’ติฯ เต สาลายเมว วสิํสุฯ ปุนทิวเส กาเล อาโรจิเต กปณทฺธิกาทีสุ อาหารตฺถาย คจฺฉนฺเตสุ มาตาปิตโร, ‘‘อมฺม, คนฺตฺวา อมฺหากํ อาหารํ อาหรา’’ติ ธีตรํ เปสยิํสุฯ มหาโภคกุลสฺส ธีตา วิปตฺติยา อจฺฉินฺนลชฺชิตาย อลชฺชมานา ปาติํ คเหตฺวา กปณชเนน สทฺธิํ อาหารตฺถาย คนฺตฺวา ‘‘กติ ปฏิวีเส คณฺหิสฺสสิ, อมฺมา’’ติ ปุฏฺฐา จ ปน ‘‘ตโย’’ติ อาหฯ อถสฺสา ตโย ปฏิวีเส อทาสิฯ ตาย ภตฺเต อาหเฏ ตโยปิ เอกโต ภุญฺชิตุํ นิสีทิํสุฯ

อถ มาตาธีตโร เสฏฺฐิํ อาหํสุ – ‘‘สามิ, วิปตฺติ นาม มหากุลานมฺปิ อุปฺปชฺชติ, มา อมฺเห โอโลเกตฺวา ภุญฺช, มา จินฺตยี’’ติฯ อิติ นํ นานปฺปกาเรหิ ยาจิตฺวา โภเชสุํฯ โส ภุญฺชิตฺวา อาหารํ ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต อรุเณ อุคฺคจฺฉนฺเต กาลมกาสิฯ มาตาธีตโร นานปฺปกาเรหิ ปริเทวิตฺวา โรทิํสุฯ กุมาริกา ปุนทิวเส โรทมานา อาหารตฺถาย คนฺตฺวา, ‘‘กติ ปฏิวีเส คณฺหิสฺสสี’’ติ วุตฺตา, ‘‘ทฺเว’’ติ วตฺวา อาหารํ อาหริตฺวา มาตรํ ยาจิตฺวา โภเชสิฯ สาปิ ตาย ยาจิยมานา ภุญฺชิตฺวา อาหารํ ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺตี ตํ ทิวสเมว กาลมกาสิฯ กุมาริกา เอกิกาว โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา ตาย ทุกฺขุปฺปตฺติยา อติวิย สญฺชาตฉาตกทุกฺขา ปุนทิวเส ยาจเกหิ สทฺธิํ โรทนฺตี อาหารตฺถาย คนฺตฺวา, ‘‘กติ ปฏิวีเส คณฺหิสฺสสิ, อมฺมา’’ติ วุตฺตา ‘‘เอก’’นฺติ อาหฯ มิตฺตกุฏุมฺพิโก ตํ ตโย ทิวเส ภตฺตํ คณฺหนฺติํ สญฺชานาติ, เตน ตํ ‘‘อเปหิ นสฺส, วสลิ, อชฺช ตว กุจฺฉิปฺปมาณํ อญฺญาสี’’ติ อาหฯ

หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺนา กุลธีตา ปจฺโจรสฺมิํ สตฺติปหารํ วิย วเณ ขาโรทกเสจนกํ วิย จ ปตฺวา ‘‘กิํ, สามี’’ติ อาหฯ ‘‘ตยา ปุเร ตโย โกฏฺฐาสา คหิตา, หิยฺโย ทฺเว, อชฺช เอกํ คณฺหาสิฯ อชฺช เต อตฺตโน กุจฺฉิปฺปมาณํ ญาต’’นฺติฯ ‘‘มา มํ, สามิ, ‘อตฺตโนว อตฺถาย คณฺหี’ติ มญฺญิตฺถา’’ติฯ ‘‘อถ กสฺมา เอวํ คณฺหี’’ติ? ‘‘ปุเร ตโย ชนา อหุมฺห, สามิ, หิยฺโย ทฺเว, อชฺช เอกิกาว ชาตามฺหี’’ติฯ โส ‘‘เกน การเณนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย ตาย กถิตํ สพฺพํ ปวตฺติํ สุตฺวา อสฺสูนิ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต สญฺชาตพลวโทมนสฺโส หุตฺวา, ‘‘อมฺม, เอวํ สนฺเต มา จินฺตยิ, ตฺวํ ภทฺทวติยเสฏฺฐิโน ธีตา อชฺชกาลโต ปฏฺฐาย มม ธีตาเยว นามา’’ติ วตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา ฆรํ เนตฺวา อตฺตโน เชฏฺฐธีตุฏฺฐาเน ฐเปสิฯ

สา ทานคฺเค อุจฺจาสทฺทํ มหาสทฺทํ สุตฺวา, ‘‘ตาต, กสฺมา เอตํ ชนํ นิสฺสทฺทํ กตฺวา ทานํ น เทถา’’ติ อาหฯ ‘‘น สกฺกา กาตุํ, อมฺมา’’ติฯ ‘‘สกฺกา, ตาตา’’ติฯ ‘‘กถํ สกฺกา, อมฺมา’’ติ? ‘‘ตาต ทานคฺคํ ปริกฺขิปิตฺวา เอเกกสฺเสว ปเวสนปฺปมาเณน ทฺเว ทฺวารานิ โยเชตฺวา, ‘เอเกน ทฺวาเรน ปวิสิตฺวา เอเกน นิกฺขมถา’ติ วเทถ, เอวํ นิสฺสทฺทา หุตฺวาว คณฺหิสฺสนฺตี’’ติฯ โส ตํ สุตฺวา, ‘‘ภทฺทโกว, อมฺม, อุปาโย’’ติ ตถา กาเรสิฯ สาปิ ปุพฺเพ สามา นามฯ วติยา ปน การิตตฺตา สามาวตี นาม ชาตาฯ ตโต ปฏฺฐาย ทานคฺเค โกลาหลํ ปจฺฉินฺทีฯ โฆสกเสฏฺฐิ ปุพฺเพ ตํ สทฺทํ สุณนฺโต ‘‘มยฺหํ ทานคฺเค สทฺโท’’ติ ตุสฺสติฯ ทฺวีหตีหํ ปน สทฺทํ อสุณนฺโต มิตฺตกุฏุมฺพิกํ อตฺตโน อุปฏฺฐานํ อาคตํ ปุจฺฉิ – ‘‘ทิยฺยติ กปณทฺธิกาทีนํ ทาน’’นฺติ? ‘‘อาม, สามี’’ติฯ ‘‘อถ กิํ ทฺวีหตีหํ สทฺโท น สุยฺยตี’’ติ? ‘‘ยถา นิสฺสทฺทา หุตฺวา คณฺหนฺติ, ตถา เม อุปาโย กโต’’ติฯ ‘‘อถ ปุพฺเพว กสฺมา นากาสี’’ติ? ‘‘อชานนตาย, สามี’’ติฯ ‘‘อิทานิ กถํ เต ญาโต’’ติ? ‘‘ธีตรา เม อกฺขาโต, สามี’’ติฯ มยฺหํ อวิทิตา ‘‘ตว ธีตา นาม อตฺถี’’ติฯ โส อหิวาตโรคุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย สพฺพํ ภทฺทวติยเสฏฺฐิโน ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา ตสฺสา อตฺตโน เชฏฺฐธีตุฏฺฐาเน ฐปิตภาวํ อาโรเจสิฯ อถ นํ เสฏฺฐิ ‘‘เอวํ สนฺเต มม กสฺมา น กเถสิ, มม สหายกสฺส ธีตา มม ธีตา นามา’’ติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺม, เสฏฺฐิโน ธีตาสี’’ติ? ‘‘อาม, ตาตา’’ติฯ

‘‘เตน หิ มา จินฺตยิ, ตฺวํ มม ธีตาสี’’ติ ตํ สีเส จุมฺพิตฺวา ปริวารตฺถาย ตสฺสา ปญฺจ อิตฺถิสตานิ ทตฺวา ตํ อตฺตโน เชฏฺฐธีตุฏฺฐาเน ฐเปสิฯ

อเถกทิวสํ ตสฺมิํ นคเร นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺฐํ โหติฯ ตสฺมิํ ปน นกฺขตฺเต พหิ อนิกฺขมนกา กุลธีตโรปิ อตฺตโน ปริวาเรน สทฺธิํ ปทสาว นทิํ คนฺตฺวา นฺหายนฺติฯ ตสฺมา ตํ ทิวสํ สามาวตีปิ ปญฺจหิ อิตฺถิสเตหิ ปริวาริตา ราชงฺคเณเนว นฺหายิตุํ อคมาสิฯ อุเตโน สีหปญฺชเร ฐิโต ตํ ทิสฺวา ‘‘กสฺสิมา นาฏกิตฺถิโย’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น กสฺสจิ นาฏกิตฺถิโย, เทวา’’ติฯ ‘‘อถ กสฺส ธีตโร’’ติ? ‘‘โฆสกเสฏฺฐิโน ธีตา เทว, สามาวตี นาเมสา’’ติฯ โส ทิสฺวาว อุปฺปนฺนสิเนโห เสฏฺฐิโน สาสนํ ปาเหสิ – ‘‘ธีตรํ กิร เม เปเสตู’’ติฯ ‘‘น เปเสมิ, เทวา’’ติฯ ‘‘มา กิร เอวํ กโรตุ, เปเสตุเยวา’’ติฯ ‘‘มยํ คหปติกา นาม กุมาริกานํ โปเถตฺวา วิเหเฐตฺวา กฑฺฒนภเยน น เทม, เทวา’’ติฯ ราชา กุชฺฌิตฺวา เคหํ ลญฺฉาเปตฺวา เสฏฺฐิญฺจ ภริยญฺจ หตฺเถ คเหตฺวา พหิ การาเปสิฯ สามาวตี, นฺหายิตฺวา อาคนฺตฺวา เคหํ ปวิสิตุํ โอกาสํ อลภนฺตี, ‘‘กิํ เอตํ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อมฺม, ราชา ตว การณา ปหิณิฯ อถ ‘น มยํ ทสฺสามา’ติ วุตฺเต ฆรํ ลญฺฉาเปตฺวา อมฺเห พหิ การาเปสี’’ติฯ ‘‘ตาต, ภาริยํ โว กมฺมํ กตํ, รญฺญา นาม ปหิเต ‘น, เทมา’ติ อวตฺวา ‘สเจ เม ธีตรํ สปริวารํ คณฺหถ, เทมา’ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, ตาตา’’ติฯ ‘‘สาธุ, อมฺม, ตว รุจิยา สติ เอวํ กริสฺสามี’’ติ รญฺโญ ตถา สาสนํ ปาเหสิฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ สปริวารํ อาเนตฺวา อภิสิญฺจิตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ เสสา ตสฺสาเยว ปริวาริตฺถิโย อเหสุํฯ อยํ สามาวติยา อุปฺปตฺติฯ

อุเตนสฺส ปน อปราปิ วาสุลทตฺตา นาม เทวี อโหสิ จณฺฑปชฺโชตสฺส ธีตาฯ อุชฺเชนิยญฺหิ จณฺฑปชฺโชโต นาม ราชา อโหสิฯ โส เอกทิวสํ อุยฺยานโต อาคจฺฉนฺโต อตฺตโน สมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา, ‘‘อตฺถิ นุ โข อญฺญสฺสปิ กสฺสจิ เอวรูปา สมฺปตฺตี’’ติ วตฺวา ตํ สุตฺวา มนุสฺเสหิ ‘‘กิํ สมฺปตฺติ นาเมสา, โกสมฺพิยํ อุเตนสฺส รญฺโญ อติมหตี สมฺปตี’’ติ วุตฺเต ราชา อาห – ‘‘เตน หิ คณฺหิสฺสาม น’’นฺติ? ‘‘น สกฺกา โส คเหตุ’’นฺติฯ ‘‘กิญฺจิ กตฺวา คณฺหิสฺสามเยวา’’ติ? ‘‘น สกฺกา เทวา’’ติฯ

‘‘กิํ การณา’’ติ? ‘‘โส หตฺถิกนฺตํ นาม สิปฺปํ ชานาติ, มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา หตฺถิกนฺตวีณํ วาเทนฺโต นาเค ปลาเปติปิ คณฺหาติปิฯ หตฺถิวาหนสมฺปนฺโน เตน สทิโส นาม นตฺถี’’ติฯ ‘‘น สกฺกา มยา โส คเหตุ’’นฺติฯ ‘‘สเจ เต, เทว, เอกนฺเตน อยํ นิจฺฉโย, เตน หิ ทารุหตฺถิํ กาเรตฺวา ตสฺสาสนฺนฏฺฐานํ เปเสหิฯ โส หตฺถิวาหนํ วา อสฺสวาหนํ วา สุตฺวา ทูรมฺปิ คจฺฉติฯ ตตฺถ นํ อาคตํ คเหตุํ สกฺกา ภวิสฺสตี’’ติฯ

ราชา ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ ทารุมยํ ยนฺตหตฺถิํ การาเปตฺวา พหิ ปิโลติกาหิ เวเฐตฺวา กตจิตฺตกมฺมํ กตฺวา ตสฺส วิชิเต อาสนฺนฏฺฐาเน เอกสฺมิํ สรตีเร วิสฺสชฺชาเปสิฯ หตฺถิโน อนฺโตกุจฺฉิยํ สฏฺฐิ ปุริสา อปราปรํ จงฺกมนฺติ, หตฺถิลณฺฑํ อาหริตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ฉฑฺเฑสุํฯ เอโก วนจรโก หตฺถิํ ทิสฺวา, ‘‘อมฺหากํ รญฺโญ อนุจฺฉวิโก’’ติ จินฺเตตฺวา, คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ – ‘‘เทว, มยา สพฺพเสโต เกลาสกูฏปฏิภาโค ตุมฺหากญฺเญว อนุจฺฉวิโก วรวารโณ ทิฏฺโฐ’’ติฯ อุเตโน ตเมว มคฺคเทสกํ กตฺวา หตฺถิํ อภิรุยฺห สปริวาโร นิกฺขมิฯ ตสฺส อาคมนํ ญตฺวา จรปุริสา คนฺตฺวา จณฺฑปชฺโชตสฺส อาโรเจสุํฯ โส อาคนฺตฺวา มชฺเฌ ตุจฺฉํ กตฺวา อุโภสุ ปสฺเสสุ พลกายํ ปโยเชสิฯ อุเตโน ตสฺสาคมนํ อชานนฺโต หตฺถิํ อนุพนฺธิฯ อนฺโต ฐิตมนุสฺสา เวเคน ปลาเปสุํฯ กฏฺฐหตฺถี รญฺโญ มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา วีณํ วาเทนฺตสฺส ตนฺติสทฺทํ อสุณนฺโต วิย ปลายติเยวฯ ราชา หตฺถินาคํ ปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺโต อสฺสํ อารุยฺห อนุพนฺธิฯ ตสฺมิํ เวเคน อนุพนฺธนฺเต พลกาโย โอหียิฯ ราชา เอกโกว อโหสิฯ อถ นํ อุโภสุ ปสฺเสสุ ปยุตฺตา จณฺฑปชฺโชตสฺส ปุริสา คณฺหิตฺวา อตฺตโน รญฺโญ อทํสุฯ อถสฺส พลกาโย อมิตฺตวสํ คตภาวํ ญตฺวา พหินคเรว ขนฺธาวารํ นิเวเสตฺวา อจฺฉิฯ

จณฺฑปชฺโชโตปิ อุเตนํ ชีวคฺคาหเมว คาหาเปตฺวา เอกสฺมิํ โจรเคเห ปกฺขิปิตฺวา ทฺวารํ ปิทหาเปตฺวา ตโย ทิวเส ชยปานํ ปิวิฯ อุเตโน ตติยทิวเส อารกฺขเก ปุจฺฉิ – ‘‘กหํ โว, ตาต, ราชา’’ติ? ‘‘‘ปจฺจามิตฺโต เม คหิโต’ติ ชยปานํ ปิวตี’’ติฯ

‘‘กา นาเมสา มาตุคามสฺส วิย ตุมฺหากํ รญฺโญ กิริยา, นนุ ปฏิราชูนํ คเหตฺวา วิสฺสชฺเชตุํ วา มาเรตุํ วา วฏฺฏติ, อมฺเห ทุกฺขํ นิสีทาเปตฺวา ชยปานํ กิร ปิวตี’’ติฯ เต คนฺตฺวา ตมตฺถํ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ โส อาคนฺตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ เอวํ วทสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ‘‘สาธุ ตํ วิสฺสชฺเชสฺสามิ, เอวรูโป กิร เต มนฺโต อตฺถิ, ตํ มยฺหํ ทสฺสสี’’ติฯ ‘‘สาธุ ทสฺสามิ, คหณสมเย มํ วนฺทิตฺวา ตํ คณฺหาหิฯ กิํ ปน ตฺวํ วนฺทิสฺสสี’’ติ? ‘‘กฺยาหํ ตํ วนฺทิสฺสามิ, น วนฺทิสฺสามี’’ติ? ‘‘อหมฺปิ เต น ทสฺสามี’’ติ ฯ ‘‘เอวํ สนฺเต ราชาณํ เต กริสฺสามี’’ติฯ ‘‘กโรหิ, สรีรสฺส เม อิสฺสโร, น ปน จิตฺตสฺสา’’ติฯ ราชา ตสฺส สูรคชฺชิตํ สุตฺวา, ‘‘กถํ นุ โข อิมํ มนฺตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘อิมํ มนฺตํ อญฺญํ ชานาเปตุํ น สกฺกา, มม ธีตรํ เอตสฺส สนฺติเก อุคฺคณฺหาเปตฺวา อหํ ตสฺสา สนฺติเก คณฺหิสฺสามี’’ติฯ อถ นํ อาห – ‘‘อญฺญสฺส วนฺทิตฺวา คณฺหนฺตสฺส ทสฺสสี’’ติฯ ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ‘‘เตน หิ อมฺหากํ ฆเร เอกา ขุชฺชา อตฺถิ ตสฺสา อนฺโตสาณิยํ วนฺทิตฺวา นิสินฺนาย ตฺวํ พหิสาณิยํ ฐิโตว มนฺตํ วาเจหี’’ติฯ ‘‘สาธุ, มหาราช, ขุชฺชา วา โหตุ ปีฐสปฺปิ วา, วนฺทนฺติยา ทสฺสามี’’ติฯ ตโต ราชา คนฺตฺวา ธีตรํ วาสุลทตฺตํ อาห – ‘‘อมฺม, เอโก สงฺขกุฏฺฐี อนคฺฆมนฺตํ ชานาติ, ตํ อญฺญํ ชานาเปตุํ น สกฺกาฯ ตฺวํ อนฺโตสาณิยํ นิสีทิตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา มนฺตํ คณฺห, โส พหิสาณิยํ ฐตฺวา ตุยฺหํ วาเจสฺสติฯ ตว สนฺติกา อหํ ตํ คณฺหิสฺสามี’’ติฯ

เอวํ โส เตสํ อญฺญมญฺญํ สนฺถวกรณภเยน ธีตรํ ขุชฺชํ, อิตรํ สงฺขกุฏฺฐิํ กตฺวา กเถสิฯ โส ตสฺสา อนฺโตสาณิยํ วนฺทิตฺวา นิสินฺนาย พหิ ฐิโต มนฺตํ วาเจสิฯ อถ นํ เอกทิวสํ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมานมฺปิ มนฺตปทํ วตฺตุํ อสกฺโกนฺติํ ‘‘อเร ขุชฺเช อติพหโลฏฺฐกโปลํ เต มุขํ, เอวํ นาม วเทหี’’ติ อาหฯ ‘‘สา กุชฺฌิตฺวา อเร ทุฏฺฐสงฺขกุฏฺฐิ กิํ วเทสิ, กิํ มาทิสา ขุชฺชา นาม โหตี’’ติ? สาณิกณฺณํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘กาสิ ตฺว’’นฺติ วุตฺเต, ‘‘รญฺโญ ธีตา วาสุลทตฺตา นามาห’’นฺติ อาหฯ ‘‘ปิตา เต ตํ มยฺหํ กเถนฺโต ‘ขุชฺชา’ติ กเถสี’’ติฯ ‘‘มยฺหมฺปิ กเถนฺโต ตํ สงฺขกุฏฺฐิํ กตฺวา กเถสี’’ติฯ เต อุโภปิ ‘‘เตน หิ อมฺหากํ สนฺถวกรณภเยน กถิตํ ภวิสฺสตี’’ติ อนฺโตสาณิยญฺเญว สนฺถวํ กริํสุฯ

ตโต ปฏฺฐาย มนฺตคฺคหณํ วา สิปฺปคฺคหณํ วา นตฺถิฯ ราชาปิ ธีตรํ นิจฺจํ ปุจฺฉติ – ‘‘สิปฺปํ คณฺหสิ, อมฺมา’’ติ? ‘‘คณฺหามิ, ตาตา’’ติฯ

อถ นํ เอกทิวสํ อุเตโน อาห – ‘‘ภทฺเท, สามิเกน กตฺตพฺพํ นาม เนว มาตาปิตโร น ภาตุภคินิโย กาตุํ สกฺโกนฺติ, สเจ มยฺหํ ชีวิตํ ทสฺสสิ, ปญฺจ เต อิตฺถิสตานิ ปริวารํ ทตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐานํ ทสฺสามี’’ติฯ ‘‘สเจ อิมสฺมิํ วจเน ปติฏฺฐาตุํ สกฺขิสฺสถ, ทสฺสามิ โว ชีวิต’’นฺติฯ ‘‘สกฺขิสฺสามิ, ภทฺเท’’ติฯ สา ‘‘สาธุ, สามี’’ติ ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ อถ นํ โส ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺม, นิฏฺฐิตํ สิปฺป’’นฺติ? ‘‘น ตาว นิฏฺฐิตํ, ตาต, สิปฺป’’นฺติฯ อถ นํ โส ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ, อมฺมา’’ติ? ‘‘อมฺหากํ เอกํ ทฺวารญฺจ เอกํ วาหนญฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ตาตา’’ติฯ ‘‘อิทํ กิํ, อมฺมา’’ติ? ‘‘ตาต, รตฺติํ กิร ตารกสญฺญาย มนฺตสฺส อุปจารตฺถาย เอกํ โอสธํ คเหตพฺพํ อตฺถิฯ ตสฺมา อมฺหากํ เวลาย วา อเวลาย วา นิกฺขมนกาเล เอกํ ทฺวารญฺเจว เอกํ วาหนญฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ เต อตฺตโน อภิรุจิตํ เอกํ ทฺวารํ หตฺถคตํ กริํสุฯ รญฺโญ ปน ปญฺจ วาหนานิ อเหสุํฯ ภทฺทวตี นาม กเรณุกา เอกทิวสํ ปญฺญาส โยชนานิ คจฺฉติ, กาโก นาม ทาโส สฏฺฐิ โยชนานิ คจฺฉติ, เจลกฏฺฐิ จ มุญฺจเกสี จาติ ทฺเว อสฺสา โยชนสตํ คจฺฉนฺติ, นาฬาคิริ หตฺถี วีสติ โยชนสตนฺติฯ

โส กิร ราชา อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ เอกสฺส อิสฺสรสฺส อุปฏฺฐาโก อโหสิฯ อเถกทิวสํ อิสฺสเร พหินครํ คนฺตฺวา นฺหตฺวา อาคจฺฉนฺเต เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ นครํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา สกลนครวาสีนํ มาเรน อาวฏฺฏิตตฺตา เอกํ ภิกฺขามฺปิ อลภิตฺวา ยถาโธเตน ปตฺเตน นิกฺขมิฯ อถ นํ นครทฺวารํ ปตฺตกาเล มาโร อญฺญาตกเวเสน อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘อปิ, ภนฺเต, โว กิญฺจิ ลทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘กิํ ปน เม ตฺวํ อลภนาการํ กรี’’ติ? ‘‘เตน หิ นิวตฺติตฺวา ปุน ปวิสถ, อิทานิ น กริสฺสามี’’ติฯ ‘‘นาหํ ปุน นิวตฺติสฺสามี’’ติฯ สเจ หิ นิวตฺเตยฺย, ปุน โส สกลนครวาสีนํ สรีเร อธิมุญฺจิตฺวา ปาณิํ ปหริตฺวา หสนเกฬิํ กเรยฺยฯ ปจฺเจกพุทฺเธ อนิวตฺติตฺวา คเต มาโร ตตฺเถว อนฺตรธายิฯ อถ โส อิสฺสโร ยถาโธเตเนว ปตฺเตน อาคจฺฉนฺตํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา, ‘‘อปิ, ภนฺเต, กิญฺจิ ลทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘จริตฺวา นิกฺขนฺตมฺหาวุโส’’ติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘อยฺโย, มยา ปุจฺฉิตํ อกเถตฺวา อญฺญํ วทติ, น กิญฺจิ ลทฺธํ ภวิสฺสตี’’ติฯ

อถสฺส ปตฺตํ โอโลเกนฺโต ตุจฺฉํ ทิสฺวา เคเห ภตฺตสฺส นิฏฺฐิตานิฏฺฐิตภาวํ อชานนตาย สูโร หุตฺวา ปตฺตํ คเหตุํ อวิสหนฺโต ‘‘โถกํ, ภนฺเต, อธิวาเสถา’’ติ วตฺวา เวเคน ฆรํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺหากํ ภตฺตํ นิฏฺฐิต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘นิฏฺฐิต’’นฺติ วุตฺเต ตํ อุปฏฺฐากํ อาห – ‘‘ตาต, อญฺโญ ตยา สมฺปนฺนเวคตโร นาม นตฺถิ, สีเฆน ชเวน ภทนฺตํ ปตฺวา ‘ปตฺตํ เม, ภนฺเต, เทถา’ติ วตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา เวเคน เอหี’’ติฯ โส เอกวจเนเนว ปกฺขนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา อาหริฯ อิสฺสโรปิ อตฺตโน โภชนสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา ‘‘อิมํ สีฆํ คนฺตฺวา อยฺยสฺส สมฺปาเทหิ, อหํ เต อิโต ปตฺติํ ทมฺมี’’ติ อาหฯ

โสปิ ตํ คเหตฺวา ชเวน คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺตํ ทตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ‘เวลา อุปกฏฺฐา’ติ อหํ อติสีเฆน ชเวน อาคโต จ คโต จ, เอตสฺส เม ชวสฺส ผเลน โยชนานํ ปณฺณาสสฏฺฐิสตวีสสตคมนสมตฺถานิ ปญฺจ วาหนานิ นิพฺพตฺตนฺตุ, อาคจฺฉนฺตสฺส จ เม คจฺฉนฺตสฺส จ สรีรํ สูริยเตเชน ตตฺถํ, ตสฺส เม ผเลน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน อาณา สูริยเตชสทิสา โหตุ, อิมสฺมิํ เม ปิณฺฑปาเต สามินา ปตฺติ ทินฺนา, ตสฺสา เม นิสฺสนฺเทน ตุมฺเหหิ ทิฏฺฐธมฺมสฺส ภาคี โหมี’’ติ อาหฯ ปจฺเจกพุทฺโธ ‘‘เอวํ โหตู’’ติ วตฺวา –

‘‘อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, สพฺพเมว สมิชฺฌตุ;

สพฺเพ ปูเรนฺตุ สงฺกปฺปา, จนฺโท ปนฺนรโส ยถาฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.95 ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปตฺติกถา; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1. 192);

‘‘อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ;

สพฺเพ ปูเรนฺตุ สงฺกปฺปา, มณิโชติรโส ยถา’’ติฯ –

อนุโมทนํ อกาสิฯ ปจฺเจกพุทฺธานํ กิร อิธาว ทฺเว คาถา อนุโมทนคาถา นาม โหนฺติฯ ตตฺถ โชติรโสติ สพฺพกามททํ มณิรตนํ วุจฺจติฯ อิทํ ตสฺส ปุพฺพจริตํฯ โส เอตรหิ จณฺฑปชฺโชโต อโหสิฯ ตสฺส จ กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน อิมานิ ปญฺจ วาหนานิ นิพฺพตฺติํสุฯ อเถกทิวสํ ราชา อุยฺยานกีฬาย นิกฺขมิฯ อุเตโน ‘‘อชฺช ปลายิตพฺพ’’นฺติ มหนฺตามหนฺเต จมฺมปสิพฺพเก หิรญฺญสุวณฺณสฺส ปูเรตฺวา กเรณุกาปิฏฺเฐ ฐเปตฺวา วาสุลทตฺตํ อาทาย ปลายิฯ อนฺเตปุรปาลกา ปลายนฺตํ ตํ ทิสฺวา คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ‘‘สีฆํ คจฺฉถา’’ติ พลํ ปหิณิฯ

อุเตโน พลสฺส ปกฺขนฺทภาวํ ญตฺวา กหาปณปสิพฺพกํ โมเจตฺวา ปาเตสิ, มนุสฺสา กหาปเณ อุจฺจินิตฺวา ปุน ปกฺขนฺทิํสุฯ อิตโร สุวณฺณปสิพฺพกํ โมเจตฺวา ปาเตตฺวา เนสํ สุวณฺณโลเภน ปปญฺเจนฺตานญฺเญว พหิ นิวุฏฺฐํ อตฺตโน ขนฺธาวารํ ปาปุณิฯ อถ นํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวาว อตฺตโน พลกาโย ปริวาเรตฺวา นครํ ปเวเสสิฯ โส ปตฺวาว วาสุลทตฺตํ อภิสิญฺจิตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ อยํ วาสุลทตฺตาย อุปฺปตฺติฯ

อปรา ปน มาคณฺฑิยา นาม รญฺโญ สนฺติกา อคฺคมเหสิฏฺฐานํ ลภิฯ สา กิร กุรุรฏฺเฐ มาคณฺฑิยพฺราหฺมณสฺส ธีตาฯ มาตาปิสฺสา มาคณฺฑิยาเยว นามํฯ จูฬปิตาปิสฺสา มาคณฺฑิโยว, สา อภิรูปา อโหสิ เทวจฺฉรปฏิภาคาฯ ปิตา ปนสฺสา อนุจฺฉวิกํ สามิกํ อลภนฺโต มหนฺเตหิ มหนฺเตหิ กุเลหิ ยาจิโตปิ ‘‘น มยฺหํ ธีตุ ตุมฺเห อนุจฺฉวิกา’’ติ ตชฺเชตฺวา อุยฺโยเชสิฯ อเถกทิวสํ สตฺถา ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺโต มาคณฺฑิยพฺราหฺมณสฺส สปชาปติกสฺส อนาคามิผลูปนิสฺสยํ ทิสฺวา อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย ตสฺส พหินิคเม อคฺคิปริจรณฏฺฐานํ อคมาสิฯ โส ตถาคตสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ โอโลเกตฺวา, ‘‘อิมสฺมิํ โลเก อิมินา ปุริเสน สทิโส อญฺโญ ปุริโส นาม นตฺถิ, อยํ มยฺหํ ธีตุ อนุจฺฉวิโก, อิมสฺส โปสาปนตฺถาย ธีตรํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘สมณ, เอกา เม ธีตา อตฺถิ, อหํ เอตฺตกํ กาลํ ตสฺสา อนุจฺฉวิกํ ปุริสํ น ปสฺสามิ, ตุมฺเห ตสฺสา อนุจฺฉวิกา, สา จ ตุมฺหากญฺเญว อนุจฺฉวิกาฯ ตุมฺหากญฺหิ ปาทปริจาริกา, ตสฺสา จ ภตฺตา ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ตํ โว อหํ ทสฺสามิ, ยาว มมาคมนา อิเธว ติฏฺฐถา’’ติ อาหฯ สตฺถา กิญฺจิ อวตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ พฺราหฺมโณ เวเคน ฆรํ คนฺตฺวา, ‘‘โภติ, โภติ ธีตุ เม อนุจฺฉวิโก ปุริโส ทิฏฺโฐ, สีฆํ สีฆํ นํ อลงฺกโรหี’’ติ ตํ อลงฺการาเปตฺวา สทฺธิํ พฺราหฺมณิยา อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ ปายาสิฯ สกลนครํ สงฺขุภิฯ อยํ ‘‘เอตฺตกํ กาลํ มยฺหํ ธีตุ อนุจฺฉวิโก นตฺถี’’ติ กสฺสจิ อทตฺวา ‘‘อชฺช เม ธีตุ อนุจฺฉวิโก ทิฏฺโฐ’’ติ กิร วเทติ, ‘‘กีทิโส นุ โข โส ปุริโส, ปสฺสิสฺสาม น’’นฺติ มหาชโน เตเนว สทฺธิํ นิกฺขมิฯ

ตสฺมิํ ธีตรํ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺเต สตฺถา เตน วุตฺตฏฺฐาเน อฏฺฐตฺวา ตตฺถ ปทเจติยํ ทสฺเสตฺวา คนฺตฺวา อญฺญสฺมิํ ฐาเน อฏฺฐาสิฯ พุทฺธานญฺหิ ปทเจติยํ อธิฏฺฐหิตฺวา อกฺกนฺตฏฺฐาเนเยว ปญฺญายติ, น อญฺญตฺถฯ เยสญฺจตฺถาย อธิฏฺฐิตํ โหติ, เตเยว นํ ปสฺสนฺติฯ เตสํ ปน อทสฺสนกรณตฺถํ หตฺถิอาทโย วา อกฺกมนฺตุ, มหาเมโฆ วา ปวสฺสตุ, เวรมฺภวาตา วา ปหรนฺตุ, น ตํ โกจิ มกฺเขตุํ สกฺโกติฯ อถ พฺราหฺมณี พฺราหฺมณํ อาห – ‘‘กุหิํ โส ปุริโส’’ติฯ ‘‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน ติฏฺฐาหี’ติ นํ อวจํ, กุหิํ นุ โข โส คโต’’ติ อิโต จิโต โอโลเกนฺโต ปทเจติยํ ทิสฺวา ‘‘อยมสฺส ปทวลญฺโช’’ติ อาหฯ พฺราหฺมณี สลกฺขณมนฺตานํ ติณฺณํ เวทานํ ปคุณตาย ลกฺขณมนฺเต ปริวตฺเตตฺวา ปทลกฺขณํ อุปธาเรตฺวา, ‘‘นยิทํ, พฺราหฺมณ, ปญฺจกามคุณเสวิโน ปท’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘รตฺตสฺส หิ อุกฺกุฏิกํ ปทํ ภเว,

ทุฏฺฐสฺส โหติ สหสานุปีฬิตํ;

มูฬฺหสฺส โหติ อวกฑฺฒิตํ ปทํ,

วิวฏฺฏจฺฉทสฺส อิทมีทิสํ ปท’’นฺติฯ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.260-261; วิสุทฺธิ. 1.45);

อถ นํ พฺราหฺมโณ เอวมาห – ‘‘โภติ ตฺวํ อุทกปาติยํ กุมฺภีลํ, เคหมชฺเฌ จ ปน โจรํ วิย มนฺเต ปสฺสนสีลา, ตุณฺหี โหหี’’ติฯ พฺราหฺมณ, ยํ อิจฺฉสิ, ตํ วเทหิ, นยิทํ ปญฺจกามคุณเสวิโน ปทนฺติฯ ตโต อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต สตฺถารํ ทิสฺวา, ‘‘อยํ โส ปุริโส’’ติ วตฺวา พฺราหฺมโณ คนฺตฺวา, ‘‘สมณ, ธีตรํ เม ตว โปสาปนตฺถาย เทมี’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘ธีตรา เต มยฺหํ อตฺโถ อตฺถิ วา นตฺถิ วา’’ติ อวตฺวาว, ‘‘พฺราหฺมณ, เอกํ เต การณํ กเถมี’’ติ วตฺวา, ‘‘กเถหิ สมณา’’ติ วุตฺเต มหาภินิกฺขมนโต ปฏฺฐาย ยาว อชปาลนิคฺโรธมูลา มาเรน อนุพทฺธภาวํ อชปาลนิคฺโรธมูเล จ ปน ‘‘อตีโต ทานิ เม เอส วิสย’’นฺติ ตสฺส โสกาตุรสฺส โสกวูปสมนตฺถํ อาคตาหิ มารธีตาหิ กุมาริกวณฺณาทิวเสน ปโยชิตํ ปโลภนํ อาจิกฺขิตฺวา, ‘‘ตทาปิ มยฺหํ ฉนฺโท นาโหสี’’ติ วตฺวา –

‘‘ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ,

นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมิํ;

กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ,

ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ’’ติฯ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.260-261; สุ. นิ. 841) –

อิมํ คาถมาหฯ คาถาปริโยสาเน พฺราหฺมโณ จ พฺราหฺมณี จ อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ มาคณฺฑิยาปิ โข ‘‘สจสฺส มยา อตฺโถ นตฺถิ, อนตฺถิกภาโวว วตฺตพฺโพ, อยํ ปน มํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ กโรติ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉติ, โหตุ, อตฺตโน ชาติกุลปเทสโภคยสวยสมฺปตฺติํ อาคมฺม ตถารูปํ ภตฺตารํ ลภิตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส กตฺตพฺพยุตฺตกํ ชานิสฺสามี’’ติ สตฺถริ อาฆาตํ พนฺธิฯ ‘‘กิํ ปน สตฺถา ตาย อตฺตนิ อาฆาตุปฺปตฺติํ ชานาติ, โน’’ติ? ‘‘ชานาติเยวฯ ชานนฺโต กสฺมา คาถมาหา’’ติ? อิตเรสํ ทฺวินฺนํ วเสนฯ พุทฺธา หิ อาฆาตํ อคเณตฺวา มคฺคผลาธิคมารหานํ วเสน ธมฺมํ เทเสนฺติเยวฯ มาตาปิตโร ตํ เนตฺวา จูฬมาคณฺฑิยํ กนิฏฺฐํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ จูฬมาคณฺฑิโยปิ จินฺเตสิ – ‘‘มม ธีตา โอมกสตฺตสฺส น อนุจฺฉวิกา, เอกสฺส รญฺโญว อนุจฺฉวิกา’’ติฯ ตํ อาทาย โกสมฺพิํ คนฺตฺวา สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา, ‘‘อิมํ อิตฺถิรตนํ เทวสฺส อนุจฺฉวิก’’นฺติ อุเตนสฺส รญฺโญ อทาสิฯ โส ตํ ทิสฺวาว อุปฺปนฺนพลวสิเนโห อภิเสกํ กตฺวา ปญฺจสตมาตุคามปริวารํ ทตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ อยํ มาคณฺฑิยาย อุปฺปตฺติฯ

เอวมสฺส ทิยฑฺฒสหสฺสนาฏกิตฺถิปริวารา ติสฺโส อคฺคมเหสิโย อเหสุํฯ ตสฺมิํ โข ปน สมเย โฆสกเสฏฺฐิ กุกฺกุฏเสฏฺฐิ ปาวาริกเสฏฺฐีติ โกสมฺพิยํ ตโย เสฏฺฐิโน โหนฺติฯ เต อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย ปญฺจสตตาปเส หิมวนฺตโต อาคนฺตฺวา นคเร ภิกฺขาย จรนฺเต ทิสฺวา ปสีทิตฺวา นิสีทาเปตฺวา โภเชตฺวา ปฏิญฺญํ คเหตฺวา จตฺตาโร มาเส อตฺตโน สนฺติเก วสาเปตฺวา ปุน วสฺสารตฺเต อาคมนตฺถาย ปฏิชานาเปตฺวา อุยฺโยเชสุํฯ

ตาปสาปิ ตโต ปฏฺฐาย อฏฺฐ มาเส หิมวนฺเต วสิตฺวา จตฺตาโร มาเส เตสํ สนฺติเก วสิํสุฯ เต อปรภาเค หิมวนฺตโต อาคจฺฉนฺตา อรญฺญายตเน เอกํ มหานิคฺโรธํ ทิสฺวา ตสฺส มูเล นิสีทิํสุฯ เตสุ เชฏฺฐกตาปโส จินฺเตสิ – ‘‘อิมสฺมิํ รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา โอรมตฺติกา น ภวิสฺสติ, มเหสกฺเขเนเวตฺถ เทวราเชน ภวิตพฺพํ , สาธุ วต สจายํ อิสิคณสฺส ปานียํ ทเทยฺยา’’ติฯ โสปิ ปานียํ อทาสิฯ ตาปโส นฺหาโนทกํ จินฺเตสิ, ตมฺปิ อทาสิฯ ตโต โภชนํ จินฺเตสิ, ตมฺปิ อทาสิฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยํ เทวราชา อมฺเหหิ จินฺติตํ จินฺติตํ สพฺพํ เทติ, อโห วต นํ ปสฺเสยฺยามา’’ติฯ โส รุกฺขกฺขนฺธํ ปทาเลตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ อถ นํ ตาปสา, ‘‘เทวราช, มหตี เต สมฺปตฺติ, กิํ นุ โข กตฺวา อยํ เต ลทฺธา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘มา ปุจฺฉถ, อยฺยา’’ติฯ ‘‘อาจิกฺข, เทวราชา’’ติฯ โส อตฺตนา กตกมฺมสฺส ปริตฺตกตฺตา ลชฺชมาโน กเถตุํ น วิสหิฯ เตหิ ปุนปฺปุนํ นิปฺปีฬิยมาโน ปน ‘‘เตน หิ สุณาถา’’ติ วตฺวา กเถสิฯ

โส กิเรโก ทุคฺคตมนุสฺโส หุตฺวา ภติํ ปริเยสนฺโต อนาถปิณฺฑิกสฺส สนฺติเก ภติกมฺมํ ลภิตฺวา ตํ นิสฺสาย ชีวิกํ กปฺเปสิฯ อเถกสฺมิํ อุโปสถทิวเส สมฺปตฺเต อนาถปิณฺฑิโก วิหารโต อาคนฺตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ตสฺส ภติกสฺส อชฺชุโปสถทิวสภาโว เกนจิ กถิโต’’ติ? ‘‘น กถิโต, สามี’’ติฯ ‘‘เตน หิสฺส สายมาสํ ปจถา’’ติฯ อถสฺส ปตฺโถทนํ ปจิํสุฯ โส ทิวสํ อรญฺเญ กมฺมํ กตฺวา สายํ อาคนฺตฺวา ภตฺเต วฑฺเฒตฺวา ทินฺเน ‘‘ฉาโตมฺหี’’ติ สหสา อภุญฺชิตฺวาว ‘‘อญฺเญสุ ทิวเสสุ อิมสฺมิํ เคเห ‘ภตฺตํ เทถ, สูปํ เทถ, พฺยญฺชนํ เทถา’ติ มหาโกลาหลํ อโหสิ, อชฺช เต สพฺเพ นิสฺสทฺทา นิปชฺชิํสุ, มยฺหเมว เอกสฺสาหารํ วฑฺฒยิํสุ, กิํ นุ โข เอต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘อวเสสา ภุญฺชิํสุ, น ภุญฺชิํสู’’ติ? ‘‘น ภุญฺชิํสุ, ตาตา’’ติฯ ‘‘กิํ การณา’’ติ? อิมสฺมิํ เคเห อุโปสถทิวเสสุ สายมาสํ น ภุญฺชนฺติ, สพฺเพว อุโปสถิกา โหนฺติฯ อนฺตมโส ถนปายิโนปิ ทารเก มุขํ วิกฺขาลาเปตฺวา จตุมธุรํ มุเข ปกฺขิปาเปตฺวา มหาเสฏฺฐิ อุโปสถิเก กาเรติฯ คนฺธเตลปฺปทีเป ชาลนฺเต ขุทฺทกมหลฺลกทารกา สยนคตา ทฺวตฺติํสาการํ สชฺฌายนฺติฯ ตุยฺหํ ปน อุโปสถทิวสภาวํ กเถตุํ สติํ น กริมฺหาฯ ตสฺมา ตเวว ภตฺตํ ปกฺกํ, นํ ภุญฺชสฺสูติฯ

สเจ อิทานิ อุโปสถิเกน ภวิตุํ วฏฺฏติ, อหมฺปิ ภเวยฺยนฺติฯ ‘‘อิทํ เสฏฺฐิ ชานาตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ นํ ปุจฺฉถา’’ติฯ เต คนฺตฺวา เสฏฺฐิํ ปุจฺฉิํสุฯ โส เอวมาห – ‘‘อิทานิ ปน อภุญฺชิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐหนฺโต อุปฑฺฒํ อุโปสถกมฺมํ ลภิสฺสตี’’ติฯ อิตโร ตํ สุตฺวา ตถา อกาสิฯ

ตสฺส สกลทิวสํ กมฺมํ กตฺวา ฉาตสฺส สรีเร วาตา กุปฺปิํสุฯ โส โยตฺเตน อุรํ พนฺธิตฺวา โยตฺตโกฏิยํ คเหตฺวา ปริวตฺตติฯ เสฏฺฐิ ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา อุกฺกาหิ ธาริยมานาหิ จตุมธุรํ คาหาเปตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา, ‘‘กิํ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สามิ, วาตา เม กุปฺปิตา’’ติฯ ‘‘เตน หิ อุฏฺฐาย อิทํ เภสชฺชํ ขาทาหี’’ติฯ ‘‘ตุมฺเหปิ ขาทถ, สามี’’ติฯ ‘‘อมฺหากํ อผาสุกํ นตฺถิ, ตฺวํ ขาทาหี’’ติฯ ‘‘สามิ, อหํ อุโปสถกมฺมํ กโรนฺโต สกลํ กาตุํ นาสกฺขิํ, อุปฑฺฒกมฺมมฺปิ เม วิกลํ มา อโหสี’’ติ น อิจฺฉิฯ ‘‘มา เอวํ กริ, ตาตา’’ติ วุจฺจมาโนปิ อนิจฺฉิตฺวา อรุเณ อุฏฺฐหนฺเต มิลาตมาลา วิย กาลํ กตฺวา ตสฺมิํ นิคฺโรธรุกฺเข เทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺมา อิมมตฺถํ กเถตฺวา ‘‘โส เสฏฺฐิ พุทฺธมามโก, ธมฺมมามโก, สงฺฆมามโก, ตํ นิสฺสาย กตสฺส อุปฑฺฒุโปสถกมฺมสฺส นิสฺสนฺเทเนสา สมฺปตฺติ มยา ลทฺธา’’ติ อาหฯ

‘‘พุทฺโธ’’ติ วจนํ สุตฺวาว ปญฺจสตา ตาปสา อุฏฺฐาย เทวตาย อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ‘‘พุทฺโธติ วเทสิ, พุทฺโธติ วเทสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘พุทฺโธติ วทามิ, พุทฺโธติ วทามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ ปฏิชานาเปตฺวา ‘‘โฆโสปิ โข เอโส ทุลฺลโภ โลกสฺมิ’’นฺติ อุทานํ อุทาเนตฺวา ‘‘เทวเต อเนเกสุ กปฺปสตสหสฺเสสุ อสุตปุพฺพํ สทฺทํ ตยา สุณาปิตมฺหา’’ติ อาหํสุฯ อถ อนฺเตวาสิโน อาจริยํ เอตทโวจุํ – ‘‘เตน หิ สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉามา’’ติฯ ‘‘ตาตา, ตโย เสฏฺฐิโน อมฺหากํ พหูปการา, สฺเว เตสํ นิเวสเน ภิกฺขํ คณฺหิตฺวา เตสมฺปิ อาจิกฺขิตฺวา คมิสฺสาม, อธิวาเสถ, ตาตา’’ติฯ เต อธิวาสยิํสุฯ ปุนทิวเส เสฏฺฐิโน ยาคุภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา ‘‘อชฺช โน อยฺยานํ อาคมนทิวโส’’ติ ญตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา เต อาทาย นิเวสนํ คนฺตฺวา นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ อทํสุฯ เต กตภตฺตกิจฺจา มหาเสฏฺฐิโน ‘‘มยํ คมิสฺสามา’’ติ วทิํสุฯ

‘‘นนุ, ภนฺเต, ตุมฺเหหิ จตฺตาโร วสฺสิเก มาเส อมฺหากํ คหิตาว ปฏิญฺญา, อิทานิ กุหิํ คจฺฉถา’’ติ? ‘‘โลเก กิร พุทฺโธ อุปฺปนฺโน, ธมฺโม อุปฺปนฺโน, สงฺโฆ อุปฺปนฺโน, ตสฺมา สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสามา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ตสฺส สตฺถุโน สนฺติกํ ตุมฺหากญฺเญว คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘อญฺเญสมฺปิ อวาริตํ, อาวุโส’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, อาคเมถ, มยมฺปิ คมนปริวจฺฉํ กตฺวา คจฺฉามา’’ติฯ ‘‘ตุมฺเหสุ ปริวจฺฉํ กโรนฺเตสุ อมฺหากํ ปปญฺโจ โหติ, มยํ ปุรโต คจฺฉาม, ตุมฺเห ปจฺฉา อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติ วตฺวา เต ปุเรตรํ คนฺตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา อภิตฺถวิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ อถ เนสํ สตฺถา อนุปุพฺพิํ กถํ กเถตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน สพฺเพปิ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ วจนสมนนฺตรํเยว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา เอหิภิกฺขู อเหสุํฯ

เตปิ โข ตโย เสฏฺฐิโน ปญฺจหิ ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ภตฺตจฺฉาทนสปฺปิมธุผาณิตาทีนิ ทานูปกรณานิ อาทาย สาวตฺถิํ ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา กถาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย อทฺธมาสมตฺตมฺปิ ทานํ ททมานา สตฺถุ สนฺติเก วสิตฺวา โกสมฺพิํ อาคมนตฺถาย สตฺถารํ ยาจิตฺวา สตฺถารา ปฏิญฺญํ ททนฺเตน ‘‘สุญฺญาคาเร โข คหปตโย ตถาคตา อภิรมนฺตี’’ติ วุตฺเต, ‘‘อญฺญาตํ, ภนฺเต, อมฺเหหิ ปหิตสาสเนน อาคนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา โกสมฺพิํ คนฺตฺวา โฆสกเสฏฺฐิ โฆสิตารามํ, กุกฺกุฏเสฏฺฐิ กุกฺกุฏารามํ, ปาวาริกเสฏฺฐิ ปาวาริการามนฺติ ตโย มหาวิหาเร กาเรตฺวา สตฺถุ อาคมนตฺถาย สาสนํ ปหิณิํสุฯ สตฺถา เตสํ สาสนํ สุตฺวา ตตฺถ อคมาสิฯ เต ปจฺจุคฺคนฺตฺวา สตฺถารํ วิหารํ ปเวเสตฺวา วาเรน วาเรน ปฏิชคฺคนฺติฯ สตฺถา เทวสิกํ เอเกกสฺมิํ วิหาเร วสติฯ ยสฺส วิหาเร วุฏฺโฐ โหติ, ตสฺเสว ฆรทฺวาเร ปิณฺฑาย จรติฯ เตสํ ปน ติณฺณํ เสฏฺฐีนํ อุปฏฺฐาโก สุมโน นาม มาลากาโร อโหสิฯ โส เต เสฏฺฐิโน เอวมาห – ‘‘อหํ ตุมฺหากํ ทีฆรตฺตํ อุปการโก, สตฺถารํ โภเชตุกาโมมฺหิ, มยฺหมฺปิ เอกทิวสํ สตฺถารํ เทถา’’ติฯ ‘‘เตน หิ ภเณ สฺเว โภเชหี’’ติฯ ‘‘สาธุ, สามี’’ติ โส สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา สกฺการํ ปฏิยาเทสิฯ

ตทา ราชา สามาวติยา เทวสิกํ ปุปฺผมูเล อฏฺฐ กหาปเณ เทติฯ ตสฺสา ขุชฺชุตฺตรา นาม ทาสี สุมนมาลาการสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา นิพทฺธํ ปุปฺผานิ คณฺหาติฯ อถ นํ ตสฺมิํ ทิวเส อาคตํ มาลากาโร อาห – ‘‘มยา สตฺถา นิมนฺติโต, อชฺช ปุปฺเผหิ สตฺถารํ ปูเชสฺสามิ, ติฏฺฐ ตาว, ตฺวํ ปริเวสนาย สหายิกา หุตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา อวเสสานิ ปุปฺผานิ คเหตฺวา คมิสฺสสี’’ติ ฯ สา ‘‘สาธู’’ติ อธิวาเสสิฯ สุมโน พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสิตฺวา อนุโมทนกรณตฺถาย ปตฺตํ อคฺคเหสิฯ สตฺถา อนุโมทนธมฺมเทสนํ อารภิฯ ขุชฺชุตฺตราปิ สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺตีเยว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ สา อญฺเญสุ ทิวเสสุ จตฺตาโร กหาปเณ อตฺตโน คเหตฺวา จตูหิ ปุปฺผานิ คเหตฺวา คจฺฉติ, ตํ ทิวสํ อฏฺฐหิปิ ปุปฺผานิ คเหตฺวา คตาฯ อถ นํ สามาวตี อาห – ‘‘กิํ นุ โข, อมฺม, อชฺช อมฺหากํ รญฺญา ทฺวิคุณํ ปุปฺผมูลํ ทินฺน’’นฺติ? ‘‘โน, อยฺเย’’ติฯ ‘‘อถ กสฺมา พหูนิ ปุปฺผานี’’ติ? ‘‘อญฺเญสุ ทิวเสสุ อหํ จตฺตาโร กหาปเณ อตฺตโน คเหตฺวา จตูหิ ปุปฺผานิ อาหรามี’’ติฯ ‘‘อชฺช กสฺมา น คณฺหี’’ติ? ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ธมฺมสฺส อธิคตตฺตา’’ติฯ อถ นํ ‘‘อเร, ทุฏฺฐทาสิ เอตฺตกํ กาลํ ตยา คหิตกหาปเณ เม เทหี’’ติ อตชฺเชตฺวา, ‘‘อมฺม, ตยา ปิวิตํ อมตํ อมฺเหปิ ปาเยหี’’ติ วตฺวา ‘‘เตน หิ มํ นฺหาเปหี’’ติ วุตฺเต โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ นฺหาเปตฺวา ทฺเว มฏฺฐสาฏเก ทาเปสิฯ สา เอกํ นิวาเสตฺวา เอกํ เอกํสํ ปารุปิตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา เอกํ พีชนิํ อาหราเปตฺวา อาสเน นิสีทิตฺวา จิตฺรพีชนิํ อาทาย ปญฺจ มาตุคามสตานิ อามนฺเตตฺวา ตาสํ สตฺถารา เทสิตนิยาเมเนว ธมฺมํ เทเสสิฯ ตสฺสา ธมฺมกถํ สุตฺวา ตา สพฺพาปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ

ตา สพฺพาปิ ขุชฺชุตฺตรํ วนฺทิตฺวา, ‘‘อมฺม , อชฺชโต ปฏฺฐาย ตฺวํ กิลิฏฺฐกมฺมํ มา กริ, อมฺหากํ มาตุฏฺฐาเน จ อาจริยฏฺฐาเน จ ฐตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารา เทสิตํ ธมฺมํ สุตฺวา อมฺหากํ กเถหี’’ติ วทิํสุฯ สา ตถา กโรนฺตี อปรภาเค ติปิฏกธรา ชาตาฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวิกานํ อุปาสิกานํ พหุสฺสุตานํ ธมฺมกถิกานํ ยทิทํ ขุชฺชุตฺตรา’’ติ เอตทคฺเค ฐเปสิฯ

ตาปิ โข ปญฺจสตา อิตฺถิโย ตํ เอวมาหํสุ – ‘‘อมฺม, สตฺถารํ ทฏฺฐุกามามฺหา, ตํ โน ทสฺเสหิ, คนฺธมาลาทีหิ ตํ ปูเชสฺสามา’’ติฯ ‘‘อยฺเย, ราชกุลํ นาม ภาริยํ, ตุมฺเห คเหตฺวา พหิ คนฺตุํ น สกฺกา’’ติฯ ‘‘อมฺม, โน มา นาเสหิ, ทสฺเสเหว อมฺหากํ สตฺถาร’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ ตุมฺหากํ วสนคพฺภานํ ภิตฺตีสุ ยตฺตเกน โอโลเกตุํ สกฺกา โหติ, ตตฺตกํ ฉิทฺทํ กตฺวา คนฺธมาลาทีนิ อาหราเปตฺวา สตฺถารํ ติณฺณํ เสฏฺฐีนํ ฆรทฺวารํ คจฺฉนฺตํ ตุมฺเห เตสุ เตสุ ฐาเนสุ ฐตฺวา โอโลเกถ เจว, หตฺเถ จ ปสาเรตฺวา วนฺทถ, ปูเชถ จา’’ติฯ ตา ตถา กตฺวา สตฺถารํ คจฺฉนฺตญฺจ อาคจฺฉนฺตญฺจ โอโลเกตฺวา วนฺทิํสุ เจว ปูเชสุญฺจฯ

อเถกทิวสํ มาคณฺฑิยา อตฺตโน ปาสาทตลโต นิกฺขมิตฺวา จงฺกมมานา ตาสํ วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา คพฺเภสุ ฉิทฺทํ ทิสฺวา, ‘‘อิทํ กิ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา, ตาหิ ตสฺสา สตฺถริ อาฆาตพทฺธภาวํ อชานนฺตีหิ ‘‘สตฺถา อิมํ นครํ อาคโต, มยํ เอตฺถ ฐตฺวา สตฺถารํ วนฺทาม เจว ปูเชม จา’’ติ วุตฺเต, ‘‘อาคโต นาม อิมํ นครํ สมโณ โคตโม, อิทานิสฺส กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามิ, อิมาปิ ตสฺส อุปฏฺฐายิกา, อิมาสมฺปิ กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ – ‘‘มหาราช, สามาวติมิสฺสิกานํ พหิทฺธา ปตฺถนา อตฺถิ, กติปาเหเนว เต ชีวิตํ มาเรสฺสนฺตี’’ติฯ ราชา ‘‘น ตา เอวรูปํ กริสฺสนฺตี’’ติ น สทฺทหิฯ ปุนปฺปุนํ วุตฺเตปิ น สทฺทหิ เอวฯ อถ นํ เอวํ ติกฺขตฺตุํ วุตฺเตปิ อสทฺทหนฺตํ ‘‘สเจ เม น สทฺทหสิ, ตาสํ วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา อุปจาเรหิ, มหาราชา’’ติ อาหฯ ราชา คนฺตฺวา คพฺเภสุ ฉิทฺทํ ทิสฺวา, ‘‘อิทํ กิ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา, ตสฺมิํ อตฺเถ อาโรจิเต ตาสํ อกุชฺฌิตฺวา, กิญฺจิ อวตฺวาว ฉิทฺทานิ ปิทหาเปตฺวา สพฺพคพฺเภสุ อุทฺธจฺฉิทฺทกวาตปานานิ กาเรสิฯ อุทฺธจฺฉิทฺทกวาตปานานิ กิร ตสฺมิํ กาเล อุปฺปนฺนานิฯ มาคณฺฑิยา ตาสํ กิญฺจิ กาตุํ อสกฺกุณิตฺวา, ‘‘สมณสฺส โคตมสฺเสว กตฺตพฺพํ กริสฺสามี’’ติ นาครานํ ลญฺชํ ทตฺวา, ‘‘สมณํ โคตมํ อนฺโตนครํ ปวิสิตฺวา วิจรนฺตํ ทาสกมฺมกรโปริเสหิ อกฺโกเสตฺวา ปริภาเสตฺวา ปลาเปถา’’ติ อาณาเปสิฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิกา ตีสุ รตเนสุ อปฺปสนฺนา อนฺโตนครํ ปวิฏฺฐํ สตฺถารํ อนุพนฺธิตฺวา , ‘‘โจโรสิ , พาโลสิ, มูฬฺโหสิ, โอฏฺโฐสิ, โคโณสิ, คทฺรโภสิ, เนรยิโกสิ, ติรจฺฉานคโตสิ, นตฺถิ ตุยฺหํ สุคติ, ทุคฺคติเยว ตุยฺหํ ปาฏิกงฺขา’’ติ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติฯ

ตํ สุตฺวา อายสฺมา อานนฺโท สตฺถารํ เอตทโวจ – ‘‘ภนฺเต, อิเม นาครา อมฺเห อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ, อิโต อญฺญตฺถ คจฺฉามา’’ติฯ ‘‘กุหิํ, อานนฺโทติ’’? ‘‘อญฺญํ นครํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ตตฺถ มนุสฺเสสุ อกฺโกสนฺเตสุ ปุน กตฺถ คมิสฺสาม, อานนฺโท’’ติ? ‘‘ตโตปิ อญฺญํ นครํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ตตฺถาปิ มนุสฺเสสุ อกฺโกสนฺเตสุ กุหิํ คมิสฺสามา’’ติ? ‘‘ตโตปิ อญฺญํ นครํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อานนฺท, เอวํ กาตุํ น วฏฺฏติฯ ยตฺถ อธิกรณํ อุปฺปนฺนํ, ตตฺเถว ตสฺมิํ วูปสนฺเต อญฺญตฺถ คนฺตุํ วฏฺฏติฯ เก ปน เต, อานนฺท, อกฺโกสนฺตี’’ติ? ‘‘ภนฺเต, ทาสกมฺมกเร อุปาทาย สพฺเพ อกฺโกสนฺตี’’ติฯ ‘‘อหํ, อานนฺท, สงฺคามํ โอติณฺณหตฺถิสทิโส, สงฺคามํ โอติณฺณหตฺถิโน หิ จตูหิ ทิสาหิ อาคเต สเร สหิตุํ ภาโร, ตเถว พหูหิ ทุสฺสีเลหิ กถิตกถานํ สหนํ นาม มยฺหํ ภาโร’’ติ วตฺวา อตฺตานํ อารพฺภ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา นาควคฺเค ติสฺโส คาถา อภาสิ –

‘‘อหํ นาโคว สงฺคาเม, จาปโต ปติตํ สรํ;

อติวากฺยํ ติติกฺขิสฺสํ, ทุสฺสีโล หิ พหุชฺชโนฯ

‘‘ทนฺตํ นยนฺติ สมิติํ, ทนฺตํ ราชาภิรูหติ;

ทนฺโต เสฏฺโฐ มนุสฺเสสุ, โยติวากฺยํ ติติกฺขติฯ

‘‘วรมสฺสตรา ทนฺตา, อาชานียา จ สินฺธวา;

กุญฺชรา จ มหานาคา, อตฺตทนฺโต ตโต วร’’นฺติฯ (ธ. ป. 320-322);

ธมฺมกถา สมฺปตฺตมหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสิฯ เอวํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มา จินฺตยิ, อานนฺท, เอเต สตฺตาหมตฺตเมว อกฺโกสิสฺสนฺติ, อฏฺฐเม ทิวเส ตุณฺหี ภวิสฺสนฺติ, พุทฺธานญฺหิ อุปฺปนฺนํ อธิกรณํ สตฺตาหโต อุตฺตริ น คจฺฉติฯ

มาคณฺฑิยา สตฺถารํ อกฺโกสาเปตฺวา ปลาเปตุํ อสกฺโกนฺตี, ‘‘กิํ นุ โข กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘อิมา เอตสฺส อุปตฺถมฺภภูตา, เอตาสมฺปิ พฺยสนํ กริสฺสามี’’ติ เอกทิวสํ รญฺโญ สุราปานฏฺฐาเน อุปฏฺฐานํ กโรนฺตี จูฬปิตุ สาสนํ ปหิณิ ‘‘อตฺโถ เม กิร กุกฺกุเฏหิ , อฏฺฐ มตกุกฺกุเฏ, อฏฺฐ สชีวกุกฺกุเฏ จ คเหตฺวา อาคจฺฉตุ, อาคนฺตฺวา จ โสปานมตฺถเก ฐตฺวา อาคตภาวํ นิเวเทตฺวา ‘ปวิสตู’ติ วุตฺเตปิ อปวิสิตฺวา ปฐมํ อฏฺฐ สชีวกุกฺกุเฏ ปหิณตุ, ‘ปจฺฉา อิตเร’’’ติฯ จูฬาปฏฺฐากสฺส จ ‘‘มม วจนํ กเรยฺยาสี’’ติ ลญฺชํ อทาสิฯ มาคณฺฑิโย อาคนฺตฺวา, รญฺโญ นิเวทาเปตฺวา, ‘‘ปวิสตู’’ติ วุตฺเต, ‘‘รญฺโญ อาปานภูมิํ น ปวิสิสฺสามี’’ติ อาหฯ อิตรา จูฬุปฏฺฐากํ ปหิณิ – ‘‘คจฺฉ, ตาต, มม จูฬปิตุ สนฺติก’’นฺติฯ โส คนฺตฺวา เตน ทินฺเน อฏฺฐ สชีวกุกฺกุเฏ อาเนตฺวา, ‘‘เทว, ปุโรหิเตน ปณฺณากาโร ปหิโต’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘ภทฺทโก วต โน อุตฺตริภงฺโค อุปฺปนฺโน, โก นุ โข ปเจยฺยา’’ติ อาหฯ มาคณฺฑิยา, ‘‘มหาราช, สามาวติปฺปมุขา ปญฺจสตา อิตฺถิโย นิกฺกมฺมิกา วิจรนฺติ, ตาสํ เปเสหิ, ตา ปจิตฺวา อาหริสฺสนฺตี’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘คจฺฉ, ตาสํ ทตฺวา อญฺญสฺส กิร หตฺเถ อทตฺวา สยเมว มาเรตฺวา ปจนฺตู’’ติ เปเสสิฯ จูฬุปฏฺฐาโก ‘‘สาธุ เทวา’’ติ คนฺตฺวา ตถา วตฺวา ตาหิ ‘‘มยํ ปาณาติปาตํ น กโรมา’’ติ ปฏิกฺขิตฺโต อาคนฺตฺวา ตมตฺถํ รญฺโญ อาโรเจสิฯ มาคณฺฑิยา ‘‘ทิฏฺฐํ เต, มหาราช, อิทานิ ตาสํ ปาณาติปาตสฺส กรณํ วา อกรณํ วา ชานิสฺสสิ, ‘สมณสฺส โคตมสฺส ปจิตฺวา เปเสนฺตู’ติ วเทหิ เทวา’’ติ อาหฯ ราชา ตถา วตฺวา เปเสสิฯ อิตโร เต คเหตฺวา คจฺฉนฺโต วิย หุตฺวา คนฺตฺวา เต กุกฺกุเฏ ปุโรหิตสฺส ทตฺวา มตกุกฺกุเฏ ตาสํ สนฺติกํ เนตฺวา, ‘‘อิเม กิร กุกฺกุเฏ ปจิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ ปหิณถา’’ติ อาหฯ ตา, ‘‘สามิ, อาหร, อิทํ นาม อมฺหากํ กิจฺจ’’นฺติ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา คณฺหิํสุฯ โส รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘กิํ, ตาตา’’ติ ปุฏฺโฐ, ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส ปจิตฺวา เปเสถาติ วุตฺตมตฺเตเยว ปฏิมคฺคํ อาคนฺตฺวา คณฺหิํสู’’ติ อาจิกฺขิฯ มาคณฺฑิยา ‘‘ปสฺส, มหาราช, น ตา ตุมฺหาทิสานํ กโรนฺติ, พหิทฺธา ปตฺถนา ตาสํ อตฺถีติ วุตฺเต น สทฺทหสี’’ติ อาหฯ ราชา ตํ สุตฺวาปิ อธิวาเสตฺวา ตุณฺหีเยว อโหสิฯ มาคณฺฑิยา ‘‘กิํ นุ โข กริสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ

ตทา ปน ราชา ‘‘สามาวติยา วาสุลทตฺตาย มาคณฺฑิยาย จา’’ติ ติสฺสนฺนมฺปิ เอตาสํ ปาสาทตเล วาเรน วาเรน สตฺตาหํ สตฺตาหํ วีตินาเมติ ฯ อถ นํ ‘‘สฺเว วา ปรสุเว วา สามาวติยา ปาสาทตลํ คมิสฺสตี’’ติ ญตฺวา มาคณฺฑิยา จูฬปิตุ สาสนํ ปหิณิ – ‘‘อคเทน กิร ทาฐา โธวิตฺวา เอกํ สปฺปํ เปเสตู’’ติฯ โส ตถา กตฺวา เปเสสิฯ ราชา อตฺตโน คมนฏฺฐานํ หตฺถิกนฺตวีณํ อาทายเยว คจฺฉติ, ตสฺสา โปกฺขเร เอกํ ฉิทฺทํ อตฺถิฯ มาคณฺฑิยา เตน ฉิทฺเทน สปฺปํ ปเวเสตฺวา ฉิทฺทํ มาลาคุเฬน ถเกสิฯ สปฺโป ทฺวีหตีหํ อนฺโตวีณายเมว อโหสิฯ มาคณฺฑิยา รญฺโญ คมนทิวเส ‘‘อชฺช กตริสฺสิตฺถิยา ปาสาทํ คมิสฺสสิ เทวา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สามาวติยา’’ติ วุตฺเต, ‘‘อชฺช มยา, มหาราช, อมนาโป สุปิโน ทิฏฺโฐฯ น สกฺกา ตตฺถ คนฺตุํ, เทวา’’ติ? ‘‘คจฺฉาเมวา’’ติฯ สา ยาว ตติยํ วาเรตฺวา, ‘‘เอวํ สนฺเต อหมฺปิ ตุมฺเหหิ สทฺธิํ คมิสฺสามิ, เทวา’’ติ วตฺวา นิวตฺติยมานาปิ อนิวตฺติตฺวา, ‘‘น ชานามิ, กิํ ภวิสฺสติ เทวา’’ติ รญฺญา สทฺธิํเยว อคมาสิฯ

ราชา สามาวติมิสฺสิกาหิ ทินฺนานิ วตฺถปุปฺผคนฺธาภรณานิ ธาเรตฺวา สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา วีณํ อุสฺสีสเก ฐเปตฺวา สยเน นิปชฺชิฯ มาคณฺฑิยา อปราปรํ วิจรนฺตี วิย หุตฺวา วีณาฉิทฺทโต ปุปฺผคุฬํ อปเนสิฯ สปฺโป ทฺวีหตีหํ นิราหาโร เตน ฉิทฺเทน นิกฺขมิตฺวา ปสฺสสนฺโต ผณํ กตฺวา สยนปิฏฺเฐ นิปชฺชิ ฯ มาคณฺฑิยา ตํ ทิสฺวา, ‘‘ธี ธี, เทว, สปฺโป’’ติ มหาสทฺทํ กตฺวา ราชานญฺจ ตา จ อกฺโกสนฺตี, ‘‘อยํ อนฺธพาลราชา อลกฺขิโก มยฺหํ วจนํ น สุณาติ, อิมาปิ นิสฺสิรีกา ทุพฺพินีตา, กิํ นาม รญฺโญ สนฺติกา น ลภนฺติ, กิํ นุ ตุมฺเห อิมสฺมิํ มเตเยว สุขํ ชีวิสฺสถ, ชีวนฺเต ทุกฺขํ ชีวถ, ‘อชฺช มยา ปาปสุปิโน ทิฏฺโฐ, สามาวติยา ปาสาทํ คนฺตุํ น วฏฺฏตี’ติ วาเรนฺติยาปิ เม วจนํ น สุณสิ, เทวา’’ติ อาหฯ ราชา สปฺปํ ทิสฺวา มรณภยตชฺชิโต ‘‘เอวรูปมฺปิ นาม อิมา กริสฺสนฺติ, อโห ปาปา, อหํ อิมาสํ ปาปภาวํ อาจิกฺขนฺติยาปิ อิมิสฺสา วจนํ น สทฺทหิํ, ปฐมํ อตฺตโน คพฺเภสุ ฉิทฺทานิ กตฺวา นิสินฺนา, ปุน มยา เปสิเต กุกฺกุเฏ ปฏิปหิณิํสุ, อชฺช สยเน สปฺปํ วิสฺสชฺชิํสู’’ติ โกเธน สมฺปชฺชลิโต วิย อโหสิฯ

สามาวตีปิ ปญฺจนฺนํ อิตฺถิสตานํ โอวาทํ อทาสิ – ‘‘อมฺมา, อมฺหากํ อญฺญํ ปฏิสรณํ นตฺถิ, นรินฺเท จ เทวิยา จ อตฺตนิ จ สมเมว เมตฺตจิตฺตํ ปวตฺเตถ, มา กสฺสจิ โกปํ กริตฺถา’’ติฯ ราชา สหสฺสถามํ สิงฺคธนุํ อาทาย ชิยํ โปเถตฺวา วิสปีตํ สรํ สนฺนยฺหิตฺวา สามาวติํ ธุเร กตฺวา สพฺพา ตา ปฏิปาฏิยา ฐปาเปตฺวา สามาวติยา อุเร สรํ วิสฺสชฺเชสิฯ โส ตสฺสา เมตฺตานุภาเวน ปฏินิวตฺติตฺวา อาคตมคฺคาภิมุโขว หุตฺวา รญฺโญ หทยํ ปวิสนฺโต วิย อฏฺฐาสิฯ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘มยา ขิตฺโต สโร สิลมฺปิ วินิวิชฺฌิตฺวา คจฺฉติ, อากาเส ปฏิหนนกฏฺฐานํ นตฺถิ, อถ จ ปเนส นิวตฺติตฺวา มม หทยาภิมุโข ชาโต, อยญฺหิ นาม นิสฺสตฺโต นิชฺชีโว สโรปิ เอติสฺสา คุณํ ชานาติ, อหํ มนุสฺสภูโตปิ น ชานามี’’ติ, โส ธนุํ ฉฑฺเฑตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห สามาวติยา ปาทมูเล อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘สมฺมุยฺหามิ ปมุยฺหามิ, สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา;

สามาวติ มํ ตายสฺสุ, ตฺวญฺจ เม สรณํ ภวา’’ติฯ

สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา, ‘‘สาธุ, เทว, มํ สรณํ คจฺฉา’’ติ อวตฺวา, ‘‘ยมหํ, มหาราช, สรณํ คตา, ตเมว ตฺวมฺปิ สรณํ คจฺฉาหี’’ติ อิทํ วตฺวา สามาวตี สมฺมาสมฺพุทฺธสาวิกา –

‘‘มา มํ ตฺวํ สรณํ คจฺฉ, ยมหํ สรณํ คตา;

เอส พุทฺโธ มหาราช, เอส พุทฺโธ อนุตฺตโร;

สรณํ คจฺฉ ตํ พุทฺธํ, ตฺวญฺจ เม สรณํ ภวา’’ติฯ –

อาห ฯ ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา, ‘‘อิทานาหํ อติเรกตรํ ภายามี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘เอส ภิยฺโย ปมุยฺหามิ, สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา;

สามาวติ มํ ตายสฺสุ, ตฺวญฺจ เม สรณํ ภวา’’ติฯ

อถ นํ สา ปุริมนเยเนว ปุน ปฏิกฺขิปิตฺวา, ‘‘เตน หิ ตฺวญฺจ สรณํ คจฺฉามิ, สตฺถารญฺจ สรณํ คจฺฉามิ, วรญฺจ เต ทมฺมี’’ติ วุตฺเต, ‘‘วโร คหิโต โหตุ, มหาราชา’’ติ อาหฯ

โส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สรณํ คนฺตฺวา นิมนฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา สามาวติํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘อุฏฺเฐหิ, วรํ คณฺหา’’ติ อาหฯ ‘‘มหาราช, มยฺหํ หิรญฺญาทีหิ อตฺโถ นตฺถิ, อิมํ ปน เม วรํ เทหิ, ตถา กโรหิ, ยถา สตฺถา นิพทฺธํ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ อิธาคจฺฉติ, ธมฺมํ สุณิสฺสามี’’ติฯ ราชา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ นิพทฺธํ อิธาคจฺฉถ, สามาวติมิสฺสิกา ‘ธมฺมํ สุณิสฺสามา’ติ วทนฺตี’’ติ อาหฯ ‘‘มหาราช, พุทฺธานํ นาม เอกสฺมิํ ฐาเน นิพทฺธํ คนฺตุํ น วฏฺฏติ, มหาชโน สตฺถารํ อาคมนตฺถาย ปจฺจาสีสตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, เอกํ ภิกฺขุํ อาณาเปถา’’ติฯ สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ อาณาเปสิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย นิพทฺธํ ราชกุลํ คจฺฉติฯ ตาปิ เทวิโย นิพทฺธํ เถรํ สปริวารํ โภเชนฺติ, ธมฺมํ สุณนฺติฯ ตา เอกทิวสํ เถรสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสีทิตฺวา, ปญฺจหิ อุตฺตราสงฺคสเตหิ ธมฺมปูชํ อกํสุ ฯ เอเกโก อุตฺตราสงฺโค ปญฺจ สตานิ ปญฺจ สตานิ อคฺฆติฯ

ตา เอกวตฺถา ทิสฺวา ราชา ปุจฺฉิ – ‘‘กุหิํ โว อุตฺตราสงฺโค’’ติฯ ‘‘อยฺยสฺส โน ทินฺนา’’ติฯ ‘‘เตน สพฺเพ คหิตา’’ติ? ‘‘อาม, คหิตา’’ติฯ ราชา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ตาหิ อุตฺตราสงฺคานํ ทินฺนภาวํ ปุจฺฉิตฺวา ตาหิ ทินฺนภาวญฺจ เถเรน คหิตภาวญฺจ สุตฺวา, ‘‘นนุ, ภนฺเต, อติพหูนิ วตฺถานิ, เอตฺตเกหิ กิํ กริสฺสถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อมฺหากํ ปโหนกานิ วตฺถานิ คณฺหิตฺวา เสสานิ ชิณฺณจีวริกานํ ภิกฺขูนํ ทสฺสามิ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘เต อตฺตโน ชิณฺณจีวรานิ กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘ชิณฺณตรจีวริกานํ ทสฺสนฺตี’’ติฯ ‘‘เต อตฺตโน ชิณฺณตรจีวรานิ กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘ปจฺจตฺถรณานิ กริสฺสนฺตี’’ติฯ ‘‘ปุราณปจฺจตฺถรณานิ กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘ภูมตฺถรณานิ กริสฺสนฺตี’’ติฯ ‘‘ปุราณภูมตฺถรณานิ กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘ปาทปุญฺฉนานิ กริสฺสนฺติ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘ปุราณปาทปุญฺฉนานิ กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘ขณฺฑาขณฺฑิกํ โกฏฺเฏตฺวา มตฺติกาย มทฺทิตฺวา ภิตฺติํ ลิมฺปิสฺสนฺตี’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, เอตฺตกานิ กตฺวาปิ อยฺยานํ ทินฺนานิ น นสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ราชา ปสนฺโน อปรานิปิ ปญฺจ วตฺถสตานิ อาหราเปตฺวา เถรสฺส ปาทมูเล ฐปาเปสิฯ

เถโร กิร ปญฺจสตคฺฆนกาเนว วตฺถานิ ปญฺจสตภาเคน ปาทมูเล ฐเปตฺวา ทินฺนานิ ปญฺจสตกฺขตฺตุํ ลภิ, สหสฺสคฺฆนกานิ สหสฺสภาเคน ปาทมูเล ฐเปตฺวา ทินฺนานิ สหสฺสกฺขตฺตุํ ลภิ, สตสหสฺสคฺฆนกานิ สตสหสฺสภาเคน ปาทมูเล ฐเปตฺวา ทินฺนานิ สตสหสฺสกฺขตฺตุํ ลภิฯ เอกํ ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ ทสาติอาทินา นเยน ลทฺธานํ ปน คณนา นาม นตฺถิฯ ตถาคเต กิร ปรินิพฺพุเต เถโร สกลชมฺพุทีปํ วิจริตฺวา สพฺพวิหาเรสุ ภิกฺขูนํ อตฺตโน สนฺตกาเนว ปตฺตจีวรานิ อทาสิฯ

ตทา มาคณฺฑิยาปิ ‘‘ยมหํ กโรมิฯ ตํ ตถา อหุตฺวา อญฺญถาว โหติ, อิทานิ กิํ นุ โข กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ รญฺเญ อุยฺยานกีฬํ คจฺฉนฺเต จูฬปิตุ สาสนํ ปหิณิ – ‘‘สามาวติยา ปาสาทํ คนฺตฺวา, ทุสฺสโกฏฺฐาคารานิ จ เตลโกฏฺฐาคารานิ จ วิวราเปตฺวา, ทุสฺสานิ เตลจาฏีสุ เตเมตฺวา เตเมตฺวา ถมฺเภ เวเฐตฺวา ตา สพฺพาปิ เอกโต กตฺวา ทฺวารํ ปิทหิตฺวา พหิ ยนฺตกํ ทตฺวา ทณฺฑทีปิกาหิ เคเห อคฺคิํ ททมาโน โอตริตฺวา คจฺฉตู’’ติฯ โส ปาสาทํ อภิรุยฺห โกฏฺฐาคารานิ วิวริตฺวา วตฺถานิ เตลจาฏีสุ เตเมตฺวา เตเมตฺวา ถมฺเภ เวเฐตุํ อารภิฯ อถ นํ สามาวติปฺปมุขา อิตฺถิโย ‘‘กิํ เอตํ จูฬปิตา’’ติ วทนฺติโย อุปสงฺกมิํสุฯ ‘‘อมฺมา, ราชา ทฬฺหิกมฺมตฺถาย อิเม ถมฺเภ เตลปิโลติกาหิ เวฐาเปติ, ราชเคเห นาม สุยุตฺตํ ทุยุตฺตํ ทุชฺชานํ, มา เม สนฺติเก โหถ, อมฺมา’’ติ เอวํ วตฺวา ตา อาคตา คพฺเภ ปเวเสตฺวา ทฺวารานิ ปิทหิตฺวา พหิ ยนฺตกํ ทตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย อคฺคิํ เทนฺโต โอตริฯ สามาวตี ตาสํ โอวาทํ อทาสิ – ‘‘อมฺหากํ อนมตคฺเค สํสาเร วิจรนฺตีนํ เอวเมว อคฺคินา ฌายมานานํ อตฺตภาวานํ ปริจฺเฉโท พุทฺธญาเณนปิ น สุกโร, อปฺปมตฺตา โหถา’’ติฯ ตา เคเห ฌายนฺเต เวทนาปริคฺคหกมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺติโย กาจิ ทุติยผลํ, กาจิ ตติยผลํ ปาปุณิํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสุ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุ, เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘อิธ, ภนฺเต, รญฺโญ อุเตนสฺส อุยฺยานคตสฺส อนฺเตปุรํ ทฑฺฒํ, ปญฺจ จ อิตฺถิสตานิ กาลกตานิ สามาวติปฺปมุขานิฯ

ตาสํ, ภนฺเต, อุปาสิกานํ กา คติ, โก อภิสมฺปราโย’ติ? สนฺเตตฺถ, ภิกฺขเว, อุปาสิกาโย โสตาปนฺนา , สนฺติ สกทาคามิโย, สนฺติ อนาคามิโย, สพฺพา ตา, ภิกฺขเว , อุปาสิกาโย อนิปฺผลา กาลกตา’’ติฯ อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –

‘‘โมหสมฺพนฺธโน โลโก, ภพฺพรูโปว ทิสฺสติ;

อุปธีพนฺธโน พาโล, ตมสา ปริวาริโต;

สสฺสโตริว ขายติ, ปสฺสโต นตฺถิ กิญฺจน’’นฺติฯ (อุทา. 70);

เอวญฺจ ปน วตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, สตฺตา นาม วฏฺเฏ วิจรนฺตา นิจฺจกาลํ อปฺปมตฺตา หุตฺวา ปุญฺญกมฺมเมว น กโรนฺติ, ปมาทิโน หุตฺวา ปาปกมฺมมฺปิ กโรนฺติฯ ตสฺมา วฏฺเฏ วิจรนฺตา สุขมฺปิ ทุกฺขมฺปิ อนุภวนฺตี’’ติ ธมฺมํ เทเสสิฯ

ราชา ‘‘สามาวติยา เคหํ กิร ฌายตี’’ติ สุตฺวา เวเคนาคจฺฉนฺโตปิ อทฑฺเฒ สมฺปาปุณิตุํ นาสกฺขิฯ อาคนฺตฺวา ปน เคหํ นิพฺพาเปนฺโต อุปฺปนฺนพลวโทมนสฺโส อมจฺจคณปริวุโต นิสีทิตฺวา สามาวติยา คุเณ อนุสฺสรนฺโต, ‘‘กสฺส นุ โข อิทํ กมฺม’’นฺติ จินฺเตตฺวา – ‘‘มาคณฺฑิยาย การิตํ ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา, ‘‘ตาเสตฺวา ปุจฺฉิยมานา น กเถสฺสติ, สณิกํ อุปาเยน ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อมจฺเจ อาห – ‘‘อมฺโภ, อหํ อิโต ปุพฺเพ อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย อาสงฺกิตปริสงฺกิโตว โหมิ, สามาวตี เม นิจฺจํ โอตารเมว คเวสติ, อิทานิ ปน เม จิตฺตํ นิพฺพุตํ ภวิสฺสติ, สุเขน จ วสิตุํ ลภิสฺสามี’’ติ, เต ‘‘เกน นุ โข, เทว, อิทํ กต’’นฺติ อาหํสุฯ ‘‘มยิ สิเนเหน เกนจิ กตํ ภวิสฺสตี’’ติฯ มาคณฺฑิยาปิ สมีเป ฐิตา ตํ สุตฺวา, ‘‘นาญฺโญ โกจิ กาตุํ สกฺขิสฺสติ, มยา กตํ, เทว, อหํ จูฬปิตรํ อาณาเปตฺวา กาเรสิ’’นฺติ อาหฯ ‘‘ตํ ฐเปตฺวา อญฺโญ มยิ สิเนโห สตฺโต นาม นตฺถิ, ปสนฺโนสฺมิ, วรํ เต ทมฺมิ, อตฺตโน ญาติคณํ ปกฺโกสาเปหี’’ติฯ สา ญาตกานํ สาสนํ ปหิณิ – ‘‘ราชา เม ปสนฺโน วรํ เทติ, สีฆํ อาคจฺฉนฺตู’’ติฯ ราชา อาคตาคตานํ มหนฺตํ สกฺการํ กาเรสิฯ ตํ ทิสฺวา ตสฺสา อญฺญาตกาปิ ลญฺชํ ทตฺวา ‘‘มยํ มาคณฺฑิยาย ญาตกา’’ติ อาคจฺฉิํสุฯ ราชา เต สพฺเพ คาหาเปตฺวา ราชงฺคเณ นาภิปฺปมาเณ อาวาเฏ ขณาเปตฺวา เต ตตฺถ นิสีทาเปตฺวา ปํสูหิ ปูเรตฺวา อุปริ ปลาเล วิกิราเปตฺวา อคฺคิํ ทาเปสิฯ จมฺมสฺส ทฑฺฒกาเล อยนงฺคเลน กสาเปตฺวา ขณฺฑาขณฺฑํ หีราหีรํ กาเรสิฯ

มาคณฺฑิยาย สรีรโตปิ ติขิเณน สตฺเถน ฆนฆนฏฺฐาเนสุ มํสํ อุปฺปาเฏตฺวา เตลกปาลํ อุทฺธนํ อาโรเปตฺวา ปูเว วิย ปจาเปตฺวา ตเมว ขาทาเปสิฯ

ธมฺมสภายมฺปิ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ, ‘‘อนนุจฺฉวิกํ วต, อาวุโส, เอวรูปาย สทฺธาย ปสนฺนาย อุปาสิกาย เอวรูปํ มรณ’’นฺติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา, ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, อิมสฺมิํ อตฺตภาเว สามาวติปฺปมุขานํ อิตฺถีนํ เอตํ อยุตฺตํ สมฺปตฺตํฯ ปุพฺเพ กตกมฺมสฺส ปน ยุตฺตเมว เอตาหิ ลทฺธ’’นฺติ วตฺวา, ‘‘กิํ, ภนฺเต, เอตาหิ ปุพฺเพ กตํ, ตํ อาจิกฺขถา’’ติ เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ –

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ราชเคเห นิพทฺธํ อฏฺฐ ปจฺเจกพุทฺธา ภุญฺชนฺติฯ ปญฺจสตา อิตฺถิโย เต อุปฏฺฐหนฺติฯ เตสุ สตฺต ปจฺเจกพุทฺธา หิมวนฺตํ คจฺฉนฺติ, เอโก นทีตีเร เอกํ ติณคหนํ อตฺถิ, ตตฺถ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิฯ อเถกทิวสํ ราชา ปจฺเจกพุทฺเธสุ คเตสุ ตา อิตฺถิโย อาทาย นทิยํ อุทกกีฬํ กีฬิตุํ คโตฯ ตตฺถ ตา อิตฺถิโย ทิวสภาคํ อุทเก กีฬิตฺวา อุตฺตริตฺวา สีตปีฬิตา อคฺคิํ วิสิพฺเพตุกามา ‘‘อมฺหากํ อคฺคิกรณฏฺฐานํ โอโลเกถา’’ติ อปราปรํ วิจรนฺติโย ตํ ติณคหนํ ทิสฺวา, ‘‘ติณราสี’’ติ สญฺญาย ตํ ปริวาเรตฺวา ฐิตา อคฺคิํ อทํสุฯ ติเณสุ ฌายิตฺวา ปตนฺเตสุ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา, ‘‘นฏฺฐามฺหา, อมฺหากํ รญฺโญ ปจฺเจกพุทฺโธ ฌายติ, ราชา ญตฺวา อมฺเห นาเสสฺสติ, สุทฑฺฒํ นํ กริสฺสามา’’ติ สพฺพา ตา อิตฺถิโย อิโต จิโต จ ทารูนิ อาหริตฺวา ตสฺส อุปริ ทารุราสิํ กริํสุฯ มหาทารุราสิ อโหสิฯ อถ นํ อาลิมฺเปตฺวา, ‘‘อิทานิ ฌายิสฺสตี’’ติ ปกฺกมิํสุฯ ตา ปฐมํ อสญฺเจตนิกา หุตฺวา กมฺมุนา น พชฺฌิํสุ, อิทานิ ปจฺฉา สญฺเจตนาย กมฺมุนา พชฺฌิํสุฯ ปจฺเจกพุทฺธํ ปน อนฺโตสมาปตฺติยํ สกฏสหสฺเสหิ ทารูนิ อาหริตฺวา อาลิมฺเปนฺตาปิ อุสฺมาการมตฺตมฺปิ คเหตุํ น สกฺโกนฺติฯ ตสฺมา โส สตฺตเม ทิวเส อุฏฺฐาย ยถาสุขํ อคมาสิฯ ตา ตสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน อตฺตภาวสเต อิมินาว นิยาเมน เคเห ฌายมาเน ฌายิํสุฯ อิทํ เอตาสํ ปุพฺพกมฺมนฺติฯ

เอวํ วุตฺเต ภิกฺขู สตฺถารํ ปฏิปุจฺฉิํสุ – ‘‘ขุชฺชุตฺตรา ปน, ภนฺเต, เกน กมฺเมน ขุชฺชา ชาตา, เกน กมฺเมน มหาปญฺญา, เกน กมฺเมน โสตาปตฺติผลํ อธิคตา, เกน กมฺเมน ปเรสํ เปสนการิตา ชาตา’’ติ? ภิกฺขเว, ตสฺเสว รญฺโญ พาราณสิยํ รชฺชํ กรณกาเล สฺเวว ปจฺเจกพุทฺโธ โถกํ ขุชฺชธาตุโก อโหสิฯ อเถกา อุปฏฺฐายิกา อิตฺถี กมฺพลํ ปารุปิตฺวา สุวณฺณสรณํ คเหตฺวา, ‘‘อมฺหากํ ปจฺเจกพุทฺโธ เอวญฺจ เอวญฺจ วิจรตี’’ติ ขุชฺชา หุตฺวา ตสฺส วิจรณาการํ ทสฺเสสิฯ ตสฺส นิสฺสนฺเทน ขุชฺชา ชาตาฯ เต ปน ปจฺเจกพุทฺเธ ปฐมทิวเส ราชเคเห นิสีทาเปตฺวา ปตฺเต คาหาเปตฺวา ปายาสสฺส ปูเรตฺวา ทาเปสิฯ อุณฺหปายาสสฺส ปูเร ปตฺเต ปจฺเจกพุทฺธา ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา คณฺหนฺติฯ สา อิตฺถี เต ตถา กโรนฺเต ทิสฺวา อตฺตโน สนฺตกานิ อฏฺฐ ทนฺตวลยานิ ทตฺวา, ‘‘อิธ ฐเปตฺวา คณฺหถา’’ติ อาหฯ เตสุ ตถา กตฺวา ตํ โอโลเกตฺวา ฐิเตสุ เตสํ อธิปฺปายํ ญตฺวา, ‘‘นตฺถิ, ภนฺเต, อมฺหากํ เอเตหิ อตฺโถฯ ตุมฺหากญฺเญว เอตานิ ปริจฺจตฺตานิ, คเหตฺวา คจฺฉถา’’ติ อาหฯ เต คเหตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมํสุฯ อชฺชตนาปิ ตานิ วลยานิ อโรคาเนวฯ สา ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน อิทานิ ติปิฏกธรา มหาปญฺญา ชาตาฯ ปจฺเจกพุทฺธานํ กตอุปฏฺฐานสฺส นิสฺสนฺเทน ปน โสตาปตฺติผลํ ปตฺตาฯ อิทมสฺสา พุทฺธนฺตเร ปุพฺพกมฺมํฯ

กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปน เอกา พาราณสิเสฏฺฐิโน ธีตา วฑฺฒมานกจฺฉายาย อาทาสํ คเหตฺวา อตฺตานํ อลงฺกโรนฺตี นิสีทิฯ อถสฺสา วิสฺสาสิกา เอกา ขีณาสวา ภิกฺขุนี ตํ ทฏฺฐุํ อคมาสิฯ ภิกฺขุนิโย หิ ขีณาสวาปิ สายนฺหสมเย อุปฏฺฐากกุลานิ ทฏฺฐุกามา โหนฺติฯ ตสฺมิํ ปน ขเณ เสฏฺฐิธีตาย สนฺติเก กาจิ เปสนการิกา นตฺถิ, สา ‘‘วนฺทามิ, อยฺเย, เอตํ ตาว เม ปสาธนเปฬกํ คเหตฺวา เทถา’’ติ อาหฯ เถรี จินฺเตสิ – ‘‘สจสฺสา อิมํ คณฺหิตฺวา น ทสฺสามิ, มยิ อาฆาตํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติฯ สเจ ปน ทสฺสามิ, ปรสฺส เปสนการิกา หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสติฯ นิรยสนฺตาปโต โข ปน ปรสฺส เปสนภาโวว เสยฺโย’’ติฯ ‘‘สา อนุทยํ ปฏิจฺจ ตํ คเหตฺวา ตสฺสา อทาสิฯ ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน ปเรสํ เปสนการิกา ชาตา’’ติฯ

อถ ปุเนกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘สามาวติปฺปมุขา ปญฺจสตา อิตฺถิโย เคเห อคฺคินา ฌายิํสุ, มาคณฺฑิยาย ญาตกา อุปริ ปลาลคฺคิํ ทตฺวา อยนงฺคเลหิ ภินฺนา, มาคณฺฑิยา ปกฺกุถิตเตเล ปกฺกา, เก นุ โข เอตฺถ ชีวนฺติ นาม, เก มตา นามา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา, ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต, ‘‘ภิกฺขเว, เย เกจิ ปมตฺตา, เต วสฺสสตํ ชีวนฺตาปิ มตาเยว นามฯ เย อปฺปมตฺตา, เต มตาปิ ชีวนฺติเยวฯ ตสฺมา มาคณฺฑิยา ชีวนฺตีปิ มตาเยว นาม, สามาวติปฺปมุขา ปญฺจสตา อิตฺถิโย มตาปิ ชีวนฺติเยว นามฯ น หิ, ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตา มรนฺติ นามา’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[21]

‘‘อปฺปมาโท อมตปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปทํ;

อปฺปมตฺตา น มียนฺติ, เย ปมตฺตา ยถา มตาฯ

[22]

‘‘เอวํ วิเสสโต ญตฺวา, อปฺปมาทมฺหิ ปณฺฑิตา;

อปฺปมาเท ปโมทนฺติ, อริยานํ โคจเร รตาฯ

[23]

‘‘เต ฌายิโน สาตติกา, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกมา;

ผุสนฺติ ธีรา นิพฺพานํ, โยคกฺเขมํ อนุตฺตร’’นฺติฯ

ตตฺถ อปฺปมาโทติ ปทํ มหนฺตํ อตฺถํ ทีเปติ, มหนฺตํ อตฺถํ คเหตฺวา ติฏฺฐติฯ สกลมฺปิ หิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อาหริตฺวา กถิยมานํ อปฺปมาทปทเมว โอตรติฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ชงฺคลานํ ปาณานํ ปทชาตานิ, สพฺพานิ ตานิ หตฺถิปเท สโมธานํ คจฺฉนฺติ, หตฺถิปทํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ ยทิทํ มหนฺตตฺเตนฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพเต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา, อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (สํ. นิ. 5.140)ฯ

โส ปเนส อตฺถโต สติยา อวิปฺปวาโส นามฯ นิจฺจํ อุปฏฺฐิตาย สติยา เจตํ นามํฯ อมตปทนฺติ อมตํ วุจฺจติ นิพฺพานํฯ ตญฺหิ อชาตตฺตา นุ ชียติ น มียติ, ตสฺมา อมตนฺติ วุจฺจติฯ

ปชฺชนฺติ อิมินาติ ปทํ, อมตํ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถฯ อมตสฺส ปทํ อมตปทํ, อมตสฺส อธิคมูปาโยติ วุตฺตํ โหติ, ปมาโทติ ปมชฺชนภาโว, มุฏฺฐสฺสติสงฺขาตสฺส สติยา โวสคฺคสฺเสตํ นามํฯ มจฺจุโนติ มรณสฺสฯ ปทนฺติ อุปาโย มคฺโคฯ ปมตฺโต หิ ชาติํ นาติวตฺตติ, ชาโต ชียติ เจว มียติ จาติ ปมาโท มจฺจุโน ปทํ นาม โหติ, มรณํ อุเปติฯ อปฺปมตฺตา น มียนฺตีติ สติยา สมนฺนาคตา หิ อปฺปมตฺตา น มรนฺติฯ อชรา อมรา โหนฺตีติ น สลฺลกฺเขตพฺพํฯ น หิ โกจิ สตฺโต อชโร อมโร นาม อตฺถิ, ปมตฺตสฺส ปน วฏฺฏํ นาม อปริจฺฉินฺนํ, อปฺปมตฺตสฺส ปริจฺฉินฺนํฯ ตสฺมา ปมตฺตา ชาติอาทีหิ อปริมุตฺตตฺตา ชีวนฺตาปิ มตาเยว นามฯ อปฺปมตฺตา ปน อปฺปมาทลกฺขณํ วฑฺเฒตฺวา ขิปฺปํ มคฺคผลานิ สจฺฉิกตฺวา ทุติยตติยอตฺตภาเวสุ น นิพฺพตฺตนฺติฯ ตสฺมา เต ชีวนฺตาปิ มตาปิ น มียนฺติเยว นามฯ เย ปมตฺตา ยถา มตาติ เย ปน สตฺตา ปมตฺตา, เต ปมาทมรเณน มตตฺตา, ยถา หิ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉเทน มตา ทารุกฺขนฺธสทิสา อปคตวิญฺญาณา , ตเถว โหนฺติฯ เตสมฺปิ หิ มตานํ วิย คหฏฺฐานํ ตาว ‘‘ทานํ ทสฺสาม, สีลํ รกฺขิสฺสาม, อุโปสถกมฺมํ กริสฺสามา’’ติ เอกจิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชติ, ปพฺพชิตานมฺปิ ‘‘อาจริยุปชฺฌายวตฺตาทีนิ ปูเรสฺสาม, ธุตงฺคานิ สมาทิยิสฺสาม, ภาวนํ วฑฺเฒสฺสามา’’ติ น อุปฺปชฺชตีติ มเตน เต กิํ นานากรณาว โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เย ปมตฺตา ยถา มตา’’ติฯ

เอวํ วิเสสโต ญตฺวาติ ปมตฺตสฺส วฏฺฏโต นิสฺสรณํ นตฺถิ, อปฺปมตฺตสฺส อตฺถีติ เอวํ วิเสสโตว ชานิตฺวาฯ เก ปเนตํ วิเสสํ ชานนฺตีติ? อปฺปมาทมฺหิ ปณฺฑิตาติ เย ปณฺฑิตา เมธาวิโน สปฺปญฺญา อตฺตโน อปฺปมาเท ฐตฺวา อปฺปมาทํ วฑฺเฒนฺติ, เต เอวํ วิเสสการณํ ชานนฺติฯ อปฺปมาเท ปโมทนฺตีติ เต เอวํ ญตฺวา ตสฺมิํ อตฺตโน อปฺปมาเท ปโมทนฺติ, ปหํสิตมุขา ตุฏฺฐปหฏฺฐา โหนฺติฯ อริยานํ โคจเร รตาติ เต เอวํ อปฺปมาเท ปโมทนฺตา ตํ อปฺปมาทํ วฑฺเฒตฺวา อริยานํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ โคจรสงฺขาเต จตุสติปฏฺฐานาทิเภเท สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺเม นววิธโลกุตฺตรธมฺเม จ รตา นิรตา, อภิรตา โหนฺตีติ อตฺโถฯ

เต ฌายิโนติ เต อปฺปมตฺตา ปณฺฑิตา อฏฺฐสมาปตฺติสงฺขาเตน อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน วิปสฺสนามคฺคผลสงฺขาเตน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จาติ ทุวิเธนปิ ฌาเนน ฌายิโนฯ สาตติกาติ อภินิกฺขมนกาลโต ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตมคฺคา สตตํ ปวตฺตกายิกเจตสิกวีริยาฯ นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกมาติ ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ, น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺฐานํ ภวิสฺสตีติ เอวรูเปน วีริเยน อนฺตรา อโนสกฺกิตฺวา นิจฺจปฺปวตฺเตน ทฬฺหปรกฺกเมน สมนฺนาคตาฯ ผุสนฺตีติ เอตฺถ ทฺเว ผุสนา ญาณผุสนา จ, วิปากผุสนา จฯ ตตฺถ จตฺตาโร มคฺคา ญาณผุสนา นาม, จตฺตาริ ผลานิ วิปากผุสนา นามฯ เตสุ อิธ วิปากผุสนา อธิปฺเปตาฯ อริยผเลน นิพฺพานํ สจฺฉิกโรนฺโต ธีรา ปณฺฑิตา ตาย วิปากผุสนาย ผุสนฺติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกโรนฺติฯ โยคกฺเขมํ อนุตฺตรนฺติ เย จตฺตาโร โยคา มหาชนํ วฏฺเฏ โอสีทาเปนฺติ, เตหิ เขมํ นิพฺภยํ สพฺเพหิ โลกิยโลกุตฺตรธมฺเมหิ เสฏฺฐตฺตา อนุตฺตรนฺติฯ

เทสนาปริโยสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา ชาตาติฯ

สามาวตีวตฺถุ ปฐมํฯ

2. กุมฺภโฆสกเสฏฺฐิวตฺถุ

อุฏฺฐานวโตติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต กุมฺภโฆสกํ อารพฺภ กเถสิฯ ราชคหนครสฺมิญฺหิ ราชคหเสฏฺฐิโน เคเห อหิวาตโรโค อุปฺปชฺชิ, ตสฺมิํ อุปฺปนฺเน มกฺขิกา อาทิํ กตฺวา ยาว คาวา ปฐมํ ติรจฺฉานคตา มรนฺติ, ตโต ทาสกมฺมกโร, สพฺพปจฺฉา เคหสามิกา, ตสฺมา โส โรโค สพฺพปจฺฉา เสฏฺฐิญฺจ ชายญฺจ คณฺหิฯ เต โรเคน ผุฏฺฐา ปุตฺตํ สนฺติเก ฐิตํ โอโลเกตฺวา อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ ตํ อาหํสุ – ‘‘ตาต, อิมสฺมิํ กิร โรเค อุปฺปนฺเน ภิตฺติํ ภินฺทิตฺวา ปลายนฺตาว ชีวิตํ ลภนฺติ, ตฺวํ อมฺเห อโนโลเกตฺวา ปลายิตฺวา ชีวนฺโต ปุนาคนฺตฺวา อมฺหากํ อสุกฏฺฐาเน นาม จตฺตาลีส ธนโกฏิโย นิทหิตฺวา ฐปิตา, ตา อุทฺธริตฺวา ชีวิกํ กปฺเปยฺยาสี’’ติฯ โส เตสํ วจนํ สุตฺวา รุทมาโน มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา มรณภยภีโต ภิตฺติํ ภินฺทิตฺวา ปลายิตฺวา ปพฺพตคหนํ คนฺตฺวา ทฺวาทส วสฺสานิ ตตฺถ วสิตฺวา มาตาปิตุวสนฏฺฐานํ ปจฺจาคญฺฉิฯ

อถ นํ ทหรกาเล คนฺตฺวา ปรูฬฺหเกสมสฺสุกาเล อาคตตฺตา น โกจิ สญฺชานิฯ โส มาตาปิตูหิ ทินฺนสญฺญาวเสน ธนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ธนสฺส อโรคภาวํ ญตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มํ น โกจิ สญฺชานาติ, สจาหํ ธนํ อุทฺธริตฺวา วลญฺชิสฺสามิ, ‘เอเกน ทุคฺคเตน นิธิ อุทฺธโฏ’ติ มํ คเหตฺวา วิเหเฐยฺยุํ, ยํนูนาหํ ภติํ กตฺวา ชีเวยฺย’’นฺติฯ อเถกํ ปิโลติกํ นิวาเสตฺวา, ‘‘อตฺถิ โกจิ ภตเกน อตฺถิโก’’ติ ปุจฺฉนฺโต ภตกวีถิํ ปาปุณิฯ อถ นํ ภตกา ทิสฺวา, ‘‘สเจ อมฺหากํ เอกํ กมฺมํ กริสฺสสิ, ภตฺตเวตนํ เต ทสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘กิํ กมฺมํ นามา’’ติ? ‘‘ปโพธนโจทนกมฺมํฯ สเจ อุสฺสหสิ, ปาโตว อุฏฺฐาย ‘ตาตา, อุฏฺฐหถ, สกฏานิ สนฺนยฺหถ, โคเณ โยเชถ, หตฺถิอสฺสานํ ติณตฺถาย คมนเวลา; อมฺมา, ตุมฺเหปิ อุฏฺฐหถ, ยาคุํ ปจถ, ภตฺตํ ปจถา’ติ วิจริตฺวา อาโรเจหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ อถสฺส วสนตฺถาย เอกํ ฆรํ อทํสุฯ โส เทวสิกํ ตํ กมฺมํ อกาสิฯ

อถสฺส เอกทิวสํ ราชา พิมฺพิสาโร สทฺทมสฺโสสิฯ โส ปน สพฺพรวญฺญู อโหสิฯ ตสฺมา ‘‘มหาธนสฺส ปุริสสฺเสส สทฺโท’’ติ อาหฯ อถสฺส สนฺติเก ฐิตา เอกา ปริจาริกา ‘‘ราชา ยํ วา ตํ วา น กเถสฺสติ, อิทํ มยา ญาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา – ‘‘คจฺฉ, ตาต, เอตํ ชานาหี’’ติ เอกํ ปุริสํ ปหิณิฯ โส เวเคน คนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา อาคนฺตฺวา, ‘‘เอโก ภตกานํ ภติการโก กปณมนุสฺโส เอโส’’ติ อาโรเจสิฯ ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตุณฺหี หุตฺวา ทุติยทิวเสปิ ตติยทิวเสปิ ตํ ตสฺส สทฺทํ สุตฺวา ตเถว อาหฯ สาปิ ปริจาริกา ตเถว จินฺเตตฺวา ปุนปฺปุนํ เปเสตฺวา, ‘‘กปณมนุสฺโส เอโส’’ติ วุตฺเต จินฺเตสิ – ‘‘ราชา ‘กปณมนุสฺโส เอโส’ติ วจนํ สุตฺวาปิ น สทฺทหติ, ปุนปฺปุนํ ‘มหาธนสฺส ปุริสสฺเสส สทฺโท’ติ วทติ, ภวิตพฺพเมตฺถ การเณน, ยถาสภาวโต เอตํ ญาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ