นิกฺเขปปฺปโยชนํ

ยสฺมา ปน สรณคมเนหิ พุทฺธธมฺมสงฺฆานุสฺสติวเสน จิตฺตภาวนา, สิกฺขาปเทหิ สีลภาวนา, ทฺวตฺติํสากาเรน จ กายภาวนา ปกาสิตา, ตสฺมา อิทานิ นานปฺปการโต ปญฺญาภาวนามุขทสฺสนตฺถํ อิเม ปญฺหพฺยากรณา อิธ นิกฺขิตฺตาฯ ยสฺมา วา สีลปทฏฺฐาโน สมาธิ, สมาธิปทฏฺฐานา จ ปญฺญา; ยถาห – ‘‘สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ, จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวย’’นฺติ (สํ. นิ. 1.23, 192), ตสฺมา สิกฺขาปเทหิ สีลํ ทฺวตฺติํสากาเรน ตํโคจรํ สมาธิญฺจ ทสฺเสตฺวา สมาหิตจิตฺตสฺส นานาธมฺมปริกฺขาราย ปญฺญาย ปเภททสฺสนตฺถํ อิธ นิกฺขิตฺตาติปิ วิญฺญาตพฺพาฯ

อิทํ เตสํ อิธ นิกฺเขปปฺปโยชนํฯ

ปญฺหวณฺณนา

เอกํ นาม กินฺติปญฺหวณฺณนา

อิทานิ เตสํ อตฺถวณฺณนา โหติ – เอกํ นาม กินฺติ ภควา ยสฺมิํ เอกธมฺมสฺมิํ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน อนุปุพฺเพน ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, ยสฺมิํ จายมายสฺมา นิพฺพินฺทมาโน อนุปุพฺเพน ทุกฺขสฺสนฺตมกาสิ, ตํ ธมฺมํ สนฺธาย ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา’’ติ เถโร ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย วิสฺสชฺเชติฯ ‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาสติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตี’’ติ (สํ. นิ. 5.8) เอวมาทีนิ เจตฺถ สุตฺตานิ เอวํ วิสฺสชฺชนยุตฺติสมฺภเว สาธกานิฯ เอตฺถ เยนาหาเรน สพฺเพ สตฺตา ‘‘อาหารฏฺฐิติกา’’ติ วุจฺจนฺติ, โส อาหาโร ตํ วา เนสํ อาหารฏฺฐิติกตฺตํ ‘‘เอกํ นาม กิ’’นฺติ ปุฏฺเฐน เถเรน นิทฺทิฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตญฺหิ ภควตา อิธ เอกนฺติ อธิปฺเปตํ, น ตุ สาสเน โลเก วา อญฺญํ เอกํ นาม นตฺถีติ ญาเปตุํ วุตฺตํฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘เอกธมฺเม, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน สมฺมา วิรชฺชมาโน สมฺมา วิมุจฺจมาโน สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมตฺตํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ กตมสฺมิํ เอกธมฺเม? สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาฯ อิมสฺมิํ โข, ภิกฺขเว, เอกธมฺเม ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ ‘เอโก ปญฺโห เอโก อุทฺเทโส เอกํ เวยฺยากรณ’นฺติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 10.27)ฯ

อาหารฏฺฐิติกาติ เจตฺถ ยถา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, สุภนิมิตฺตํฯ

ตตฺถ อโยนิโส มนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทายา’’ติ เอวมาทีสุ (สํ. นิ. 5.232) ปจฺจโย อาหาโรติ วุจฺจติ, เอวํ ปจฺจยํ อาหารสทฺเทน คเหตฺวา ปจฺจยฏฺฐิติกา ‘‘อาหารฏฺฐิติกา’’ติ วุตฺตาฯ จตฺตาโร ปน อาหาเร สนฺธาย – ‘‘อาหารฏฺฐิติกา’’ติ วุจฺจมาเน ‘‘อสญฺญสตฺตา เทวา อเหตุกา อนาหารา อผสฺสกา อเวทนกา’’ติ วจนโต (วิภ. 1017) ‘‘สพฺเพ’’ติ วจนมยุตฺตํ ภเวยฺยฯ

ตตฺถ สิยา – เอวมฺปิ วุจฺจมาเน ‘‘กตเม ธมฺมา สปจฺจยา? ปญฺจกฺขนฺธา – รูปกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ (ธ. ส. 1089) วจนโต ขนฺธานํเยว ปจฺจยฏฺฐิติกตฺตํ ยุตฺตํ, สตฺตานนฺตุ อยุตฺตเมเวตํ วจนํ ภเวยฺยาติฯ น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ กสฺมา ? สตฺเตสุ ขนฺโธปจารสิทฺธิโตฯ สตฺเตสุ หิ ขนฺโธปจาโร สิทฺโธฯ กสฺมา? ขนฺเธ อุปาทาย ปญฺญาเปตพฺพโตฯ กถํ? เคเห คาโมปจาโร วิยฯ เสยฺยถาปิ หิ เคหานิ อุปาทาย ปญฺญาเปตพฺพตฺตา คามสฺส เอกสฺมิมฺปิ ทฺวีสุ ตีสุปิ วา เคเหสุ ทฑฺเฒสุ ‘‘คาโม ทฑฺโฒ’’ติ เอวํ เคเห คาโมปจาโร สิทฺโธ, เอวเมว ขนฺเธสุ ปจฺจยฏฺเฐน อาหารฏฺฐิติเกสุ ‘‘สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา’’ติ อยํ อุปจาโร สิทฺโธติ เวทิตพฺโพฯ ปรมตฺถโต จ ขนฺเธสุ ชายมาเนสุ ชียมาเนสุ มียมาเนสุ จ ‘‘ขเณ ขเณ ตฺวํ ภิกฺขุ ชายเส จ ชียเส จ มียเส จา’’ติ วทตา ภควตา เตสุ สตฺเตสุ ขนฺโธปจาโร สิทฺโธติ ทสฺสิโต เอวาติ เวทิตพฺโพฯ ยโต เยน ปจฺจยาขฺเยน อาหาเรน สพฺเพ สตฺตา ติฏฺฐนฺติ, โส อาหาโร ตํ วา เนสํ อาหารฏฺฐิติกตฺตํ เอกนฺติ เวทิตพฺพํฯ อาหาโร หิ อาหารฏฺฐิติกตฺตํ วา อนิจฺจตาการณโต นิพฺพิทาฏฺฐานํ โหติฯ อถ เตสุ สพฺพสตฺตสญฺญิเตสุ สงฺขาเรสุ อนิจฺจตาทสฺสเนน นิพฺพินฺทมาโน อนุปุพฺเพน ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, ปรมตฺถวิสุทฺธิํ ปาปุณาติฯ ยถาห –

‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติฯ (ธ. ป. 277);

เอตฺถ จ ‘‘เอกํ นาม กิ’’นฺติ จ ‘‘กิหา’’ติ จ ทุวิโธ ปาโฐ, ตตฺถ สีหฬานํ กิหาติ ปาโฐฯ เต หิ ‘‘กิ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘กิหา’’ติ วทนฺติฯ เกจิ ภณนฺติ ‘‘ห-อิติ นิปาโต, เถริยานมฺปิ อยเมว ปาโฐ’’ติ อุภยถาปิ ปน เอโกว อตฺโถฯ ยถา รุจฺจติ, ตถา ปฐิตพฺพํฯ

ยถา ปน ‘‘สุเขน ผุฏฺโฐ อถ วา ทุเขน (ธ. ป. 83), ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตี’’ติ เอวมาทีสุ กตฺถจิ ทุขนฺติ จ กตฺถจิ ทุกฺขนฺติ จ วุจฺจติ, เอวํ กตฺถจิ เอกนฺติ, กตฺถจิ เอกฺกนฺติ วุจฺจติฯ อิธ ปน เอกํ นามาติ อยเมว ปาโฐฯ

ทฺเว นาม กินฺติปญฺหวณฺณนา

เอวํ อิมินา ปญฺหพฺยากรเณน อารทฺธจิตฺโต สตฺถา ปุริมนเยเนว อุตฺตริํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ ทฺเว นาม กินฺติ? เถโร ทฺเวติ ปจฺจนุภาสิตฺวา ‘‘นามญฺจ รูปญฺจา’’ติ ธมฺมาธิฏฺฐานาย เทสนาย วิสฺสชฺเชติฯ ตตฺถ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต, จิตฺตสฺส จ นติเหตุโต สพฺพมฺปิ อรูปํ ‘‘นาม’’นฺติ วุจฺจติฯ อิธ ปน นิพฺพิทาเหตุตฺตา สาสวธมฺมเมว อธิปฺเปตํ รุปฺปนฏฺเฐน จตฺตาโร จ มหาภูตา, สพฺพญฺจ ตทุปาทาย ปวตฺตมานํ รูปํ ‘‘รูป’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ สพฺพมฺปิ อิธาธิปฺเปตํฯ อธิปฺปายวเสเนว เจตฺถ ‘‘ทฺเว นาม นามญฺจ รูปญฺจา’’ติ วุตฺตํ, น อญฺเญสํ ทฺวินฺนมภาวโตฯ ยถาห –

‘‘ทฺวีสุ , ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ กตเมสุ ทฺวีสุ? นาเม จ รูเป จฯ อิเมสุ โข, ภิกฺขเว, ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ ‘ทฺเว ปญฺหา, ทฺเว อุทฺเทสา, ทฺเว เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 10.27)ฯ

เอตฺถ จ นามรูปมตฺตทสฺสเนน อตฺตทิฏฺฐิํ ปหาย อนตฺตานุปสฺสนามุเขเนว นิพฺพินฺทมาโน อนุปุพฺเพน ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, ปรมตฺถวิสุทฺธิํ ปาปุณาตีติ เวทิตพฺโพฯ ยถาห –

‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติฯ (ธ. ป. 279);

ตีณิ นาม กินฺติปญฺหวณฺณนา

อิทานิ อิมินาปิ ปญฺหพฺยากรเณน อารทฺธจิตฺโต สตฺถา ปุริมนเยเนว อุตฺตริํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ ตีณิ นาม กินฺติ? เถโร ตีณีติ ปจฺจนุภาสิตฺวา ปุน พฺยากริตพฺพสฺส อตฺถสฺส ลิงฺคานุรูปํ สงฺขฺยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ติสฺโส เวทนา’’ติ วิสฺสชฺเชติฯ

อถ วา ‘‘ยา ภควตา ‘ติสฺโส เวทนา’ติ วุตฺตา, อิมาสมตฺถมหํ ตีณีติ ปจฺเจมี’’ติ ทสฺเสนฺโต อาหาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อเนกมุขา หิ เทสนา ปฏิสมฺภิทาปเภเทน เทสนาวิลาสปฺปตฺตานํฯ เกจิ ปนาหุ ‘‘ตีณีติ อธิกปทมิท’’นฺติฯ ปุริมนเยเนว เจตฺถ ‘‘ติสฺโส เวทนา’’ติ วุตฺตํ, น อญฺเญสํ ติณฺณมภาวโตฯ ยถาห –

‘‘ตีสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ กตเมสุ ตีสุ? ตีสุ เวทนาสุฯ อิเมสุ โข, ภิกฺขเว, ตีสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ ‘ตโย ปญฺหา, ตโย อุทฺเทสา, ตีณิ เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ , อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 10.27)ฯ

เอตฺถ จ ‘‘ยํกิญฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี’’ติ (สํ. นิ. 4.259) วุตฺตสุตฺตานุสาเรน วาฯ –

‘‘โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต;

อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ, อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโต’’ติฯ (อิติวุ. 53) –

เอวํ ทุกฺขทุกฺขตาวิปริณามทุกฺขตาสงฺขารทุกฺขตานุสาเรน วา ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ทุกฺขภาวทสฺสเนน สุขสญฺญํ ปหาย ทุกฺขานุปสฺสนามุเขน นิพฺพินฺทมาโน อนุปุพฺเพน ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, ปรมตฺถวิสุทฺธิํ ปาปุณาตีติ เวทิตพฺโพฯ ยถาห –

‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติฯ (ธ. ป. 278);

จตฺตาริ นาม กินฺติปญฺหวณฺณนา

เอวํ อิมินาปิ ปญฺหพฺยากรเณน อารทฺธจิตฺโต สตฺถา ปุริมนเยเนว อุตฺตริํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ จตฺตาริ นาม กินฺติ? ตตฺถ อิมสฺส ปญฺหสฺส พฺยากรณปกฺเข กตฺถจิ ปุริมนเยเนว จตฺตาโร อาหารา อธิปฺเปตาฯ ยถาห –

‘‘จตูสุ , ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ กตเมสุ จตูสุ? จตูสุ อาหาเรสุฯ อิเมสุ โข, ภิกฺขเว, จตูสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ ‘จตฺตาโร ปญฺหา จตฺตาโร อุทฺเทสา จตฺตาริ เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 10.27)ฯ

กตฺถจิ เยสุ สุภาวิตจิตฺโต อนุปุพฺเพน ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, ตานิ จตฺตาริ สติปฏฺฐานานิฯ ยถาห กชงฺคลา ภิกฺขุนี –

‘‘จตูสุ, อาวุโส, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา สุภาวิตจิตฺโต สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมตฺตํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ กตเมสุ จตูสุ? จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุฯ อิเมสุ โข, อาวุโส, จตูสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา สุภาวิตจิตฺโต…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ ‘จตฺตาโร ปญฺหา จตฺตาโร อุทฺเทสา จตฺตาริ เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 10.28)ฯ

อิธ ปน เยสํ จตุนฺนํ อนุโพธปฺปฏิเวธโต ภวตณฺหาเฉโท โหติ, ยสฺมา ตานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ อธิปฺเปตานิฯ ยสฺมา วา อิมินา ปริยาเยน พฺยากตํ สุพฺยากตเมว โหติ, ตสฺมา เถโร จตฺตารีติ ปจฺจนุภาสิตฺวา ‘‘อริยสจฺจานี’’ติ วิสฺสชฺเชติฯ ตตฺถ จตฺตารีติ คณนปริจฺเฉโทฯ อริยสจฺจานีติ อริยานิ สจฺจานิ, อวิตถานิ อวิสํวาทกานีติ อตฺโถฯ ยถาห –

‘‘อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1097)ฯ

ยสฺมา วา สเทวเกน โลเกน อรณียโต อภิคมนียโตติ วุตฺตํ โหติ, วายมิตพฺพฏฺฐานสญฺญิเต อเย วา อิริยนโต, อนเย วา น อิริยนโต, สตฺตติํสโพธิปกฺขิยอริยธมฺมสมาโยคโต วา อริยสมฺมตา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกา เอตานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตสฺมาปิ ‘‘อริยสจฺจานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ ยถาห –

‘‘จตฺตาริมานิ , ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ…เป.… อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, อริยา อิมานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติฯ

อปิจ อริยสฺส ภควโต สจฺจานีติปิ อริยสจฺจานิฯ ยถาห –

‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว…เป.… สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อริโย, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1098)ฯ

อถ วา เอเตสํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา อริยภาวสิทฺธิโตปิ อริยสจฺจานิฯ ยถาห –

‘‘อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1093)ฯ

อยเมเตสํ ปทตฺโถฯ เอเตสํ ปน อริยสจฺจานํ อนุโพธปฺปฏิเวธโต ภวตณฺหาเฉโท โหติฯ ยถาห –

‘‘ตยิทํ , ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ…เป.… ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทา อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, อุจฺฉินฺนา ภวตณฺหา, ขีณา ภวเนตฺติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ (สํ. นิ. 5.1091)ฯ

ปญฺจ นาม กินฺติปญฺหวณฺณนา

อิมินาปิ ปญฺหพฺยากรเณน อารทฺธจิตฺโต สตฺถา ปุริมนเยเนว อุตฺตริํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ ปญฺจ นาม กินฺติ? เถโร ปญฺจาติ ปจฺจนุภาสิตฺวา ‘‘อุปาทานกฺขนฺธา’’ติ วิสฺสชฺเชติฯ ตตฺถ ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโทฯ อุปาทานชนิตา อุปาทานชนกา วา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธาฯ ยํกิญฺจิ รูปํ, เวทนา, สญฺญา, สงฺขารา, วิญฺญาณญฺจ สาสวา อุปาทานิยา, เอเตสเมตํ อธิวจนํฯ ปุพฺพนเยเนว เจตฺถ ‘‘ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา’’ติ วุตฺตํ, น อญฺเญสํ ปญฺจนฺนมภาวโตฯ ยถาห –

‘‘ปญฺจสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ กตเมสุ ปญฺจสุ? ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุฯ อิเมสุ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ

‘ปญฺจ ปญฺหา, ปญฺจ อุทฺเทสา , ปญฺจ เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 10.27)ฯ

เอตฺถ จ ปญฺจกฺขนฺเธ อุทยพฺพยวเสน สมฺมสนฺโต วิปสฺสนามตํ ลทฺธา อนุปุพฺเพน นิพฺพานามตํ สจฺฉิกโรติฯ ยถาห –

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติฯ (ธ. ป. 374);

ฉ นาม กินฺติปญฺหวณฺณนา

เอวํ อิมินาปิ ปญฺหพฺยากรเณน อารทฺธจิตฺโต สตฺถา ปุริมนเยเนว อุตฺตริํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ ‘‘ฉ นาม กิ’’นฺติ? เถโร ฉอิติ ปจฺจนุภาสิตฺวา ‘อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี’ติ วิสฺสชฺเชติฯ ตตฺถ ฉอิติ คณนปริจฺเฉโท, อชฺฌตฺเต นิยุตฺตานิ, อตฺตานํ วา อธิกตฺวา ปวตฺตานิ อชฺฌตฺติกานิฯ อายตนโต, อายสฺส วา ตนนโต, อายตสฺส วา สํสารทุกฺขสฺส นยนโต อายตนานิ, จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมนานเมตํ อธิวจนํฯ ปุพฺพนเยน เจตฺถ ‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี’’ติ วุตฺตํ, น อญฺเญสํ ฉนฺนมภาวโตฯ ยถาห –

‘‘ฉสุ , ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ กตเมสุ ฉสุ? ฉสุ อชฺฌตฺติเกสุ อายตเนสุฯ อิเมสุ โข, ภิกฺขเว, ฉสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ ‘ฉ ปญฺหา ฉ อุทฺเทสา ฉ เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 10.27)ฯ

เอตฺถ จ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ‘‘สุญฺโญ คาโมติ โข, ภิกฺขเว, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. 4.238) วจนโต สุญฺญโต ปุพฺพุฬกมรีจิกาทีนิ วิย อจิรฏฺฐิติกโต ตุจฺฉโต วญฺจนโต จ สมนุปสฺสํ นิพฺพินฺทมาโน อนุปุพฺเพน ทุกฺขสฺสนฺตํ กตฺวา มจฺจุราชสฺส อทสฺสนํ อุเปติฯ ยถาห –

‘‘ยถา ปุพฺพุฬกํ ปสฺเส, ยถา ปสฺเส มรีจิกํ;

เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติฯ (ธ. ป. 170);

สตฺต นาม กินฺติปญฺหวณฺณนา

อิมินาปิ ปญฺหพฺยากรเณน อารทฺธจิตฺโต สตฺถา อุตฺตริํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ สตฺต นาม กินฺติ? เถโร กิญฺจาปิ มหาปญฺหพฺยากรเณ สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย วุตฺตา, อปิจ โข ปน เยสุ ธมฺเมสุ สุภาวิตจิตฺโต ภิกฺขุ ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, เต ทสฺเสนฺโต ‘‘สตฺต โพชฺฌงฺคา’’ติ วิสฺสชฺเชติฯ อยมฺปิ จตฺโถ ภควตา อนุมโต เอวฯ ยถาห –

‘‘ปณฺฑิตา คหปตโย กชงฺคลิกา ภิกฺขุนี, มหาปญฺญา คหปตโย กชงฺคลิกา ภิกฺขุนี, มญฺเจปิ ตุมฺเห คหปตโย อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถ, อหมฺปิ เจตํ เอวเมว พฺยากเรยฺยํ, ยถา ตํ กชงฺคลิกาย ภิกฺขุนิยา พฺยากต’’นฺติ (อ. นิ. 10.28)ฯ

ตาย จ เอวํ พฺยากตํ –

‘‘สตฺตสุ, อาวุโส, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา สุภาวิตจิตฺโต…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ กตเมสุ สตฺตสุ? สตฺตสุ โพชฺฌงฺเคสุฯ อิเมสุ โข, อาวุโส, สตฺตสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา สุภาวิตจิตฺโต…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ ‘สตฺต ปญฺหา สตฺต อุทฺเทสา สตฺต เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 10.28)ฯ

เอวมยมตฺโถ ภควตา อนุมโต เอวาติ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ สตฺตาติ อูนาธิกนิวารณคณนปริจฺเฉโทฯ โพชฺฌงฺคาติ สติอาทีนํ ธมฺมานเมตํ อธิวจนํฯ ตตฺรายํ ปทตฺโถ – เอตาย โลกิยโลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจปติฏฺฐานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทิ- อเนกุปทฺทวปฺปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวีริยปีติปฺปสฺสทฺธิสมาธุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา โพธิ, กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺฐหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ยถาห – ‘‘สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ’’ติฯ ยถาวุตฺตปฺปการาย วา เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโกปิ โพธิฯ อิติ ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺคภูตตฺตา โพชฺฌงฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคานิ วิย, ตสฺส วา โพธีติ ลทฺธโวหารสฺส อริยสาวกสฺส องฺคภูตตฺตาปิ โพชฺฌงฺคา เสนงฺครถงฺคาทโย วิยฯ

อปิจ ‘‘โพชฺฌงฺคาติ เกนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา? โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา’’ติ (ปฏิ. ม. 2.17) อิมินาปิ ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺเตน วิธินา โพชฺฌงฺคานํ โพชฺฌงฺคฏฺโฐ เวทิตพฺโพฯ เอวมิเม สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต พหุลีกโรนฺโต น จิรสฺเสว เอกนฺตนิพฺพิทาทิคุณปฏิลาภี โหติ, เตน ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตีติ วุจฺจติ ฯ วุตฺตญฺเจตํ ภควตา –

‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 5.201)ฯ

อฏฺฐ นาม กินฺติปญฺหวณฺณนา

เอวํ อิมินาปิ ปญฺหพฺยากรเณน อารทฺธจิตฺโต สตฺถา อุตฺตริํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ อฏฺฐ นาม กินฺติ? เถโร กิญฺจาปิ มหาปญฺหพฺยากรเณ อฏฺฐ โลกธมฺมา วุตฺตา, อปิจ โข ปน เยสุ ธมฺเมสุ สุภาวิตจิตฺโต ภิกฺขุ ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, เต ทสฺเสนฺโต ‘‘อริยานิ อฏฺฐ มคฺคงฺคานี’’ติ อวตฺวา ยสฺมา อฏฺฐงฺควินิมุตฺโต มคฺโค นาม นตฺถิ, อฏฺฐงฺคมตฺตเมว ตุ มคฺโค, ตสฺมา ตมตฺถํ สาเธนฺโต เทสนาวิลาเสน อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ วิสฺสชฺเชติฯ ภควตาปิ จายมตฺโถ เทสนานโย จ อนุมโต เอวฯ ยถาห –

‘‘ปณฺฑิตา คหปตโย กชงฺคลิกา ภิกฺขุนี…เป.… อหมฺปิ เอวเมว พฺยากเรยฺยํ, ยถา ตํ กชงฺคลิกาย ภิกฺขุนิยา พฺยากต’’นฺติ (อ. นิ. 10.28)ฯ

ตาย จ เอวํ พฺยากตํ –

‘‘อฏฺฐสุ, อาวุโส, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา สุภาวิตจิตฺโต…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ ‘อฏฺฐ ปญฺหา, อฏฺฐ อุทฺเทสา, อฏฺฐ เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 10.28)ฯ

เอวมยํ อตฺโถ จ เทสนานโย จ ภควตา อนุมโต เอวาติ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ อริโยติ นิพฺพานตฺถิเกหิ อภิคนฺตพฺโพ, อปิจ อารกา กิเลเสหิ วตฺตนโต, อริยภาวกรณโต, อริยผลปฏิลาภโต จาปิ อริโยติ เวทิตพฺโพฯ อฏฺฐ องฺคานิ อสฺสาติ อฏฺฐงฺคิโกฯ สฺวายํ จตุรงฺคิกา วิย เสนา, ปญฺจงฺคิกํ วิย จ ตูริยํ องฺควินิพฺโภเคน อนุปลพฺภสภาวโต องฺคมตฺตเมวาติ เวทิตพฺโพฯ มคฺคติ อิมินา นิพฺพานํ, สยํ วา มคฺคติ, กิเลเส มาเรนฺโต วา คจฺฉตีติ มคฺโคฯ

เอวมฏฺฐปฺปเภทญฺจิมํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต ภิกฺขุ อวิชฺชํ ภินฺทติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ, เตน ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตีติ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สาลิสูกํ วา ยวสูกํ วา สมฺมา ปณิหิตํ หตฺเถน วา ปาเทน วา อกฺกนฺตํ หตฺถํ วา ปาทํ วา เภจฺฉติ, โลหิตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? สมฺมา ปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, สูกสฺส, เอวเมว โข, ภิกฺขเว , โส วต ภิกฺขุ สมฺมา ปณิหิตาย ทิฏฺฐิยา สมฺมา ปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ เภจฺฉติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทสฺสติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ (อ. นิ. 1.42)ฯ

นว นาม กินฺติปญฺหวณฺณนา

อิมินาปิ ปญฺหพฺยากรเณน อารทฺธจิตฺโต สตฺถา อุตฺตริํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ นว นาม กินฺติ? เถโร นวอิติ ปจฺจนุภาสิตฺวา ‘‘สตฺตาวาสา’’ติ วิสฺสชฺเชติฯ ตตฺถ นวาติ คณนปริจฺเฉโทฯ

สตฺตาติ ชีวิตินฺทฺริยปฺปฏิพทฺเธ ขนฺเธ อุปาทาย ปญฺญตฺตา ปาณิโน ปณฺณตฺติ วาฯ อาวาสาติ อาวสนฺติ เอเตสูติ อาวาสา, สตฺตานํ อาวาสา สตฺตาวาสาฯ เอส เทสนามคฺโค, อตฺถโต ปน นววิธานํ สตฺตานเมตํ อธิวจนํฯ ยถาห –

‘‘สนฺตาวุโส, สตฺตา นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ มนุสฺสา เอกจฺเจ จ เทวา เอกจฺเจ จ วินิปาติกา, อยํ ปฐโม สตฺตาวาโสฯ สนฺตาวุโส, สตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ, เทวา พฺรหฺมกายิกา, ปฐมาภินิพฺพตฺตา, อยํ ทุติโย สตฺตาวาโสฯ สนฺตาวุโส, สตฺตา เอกตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ, เทวา อาภสฺสรา, อยํ ตติโย สตฺตาวาโสฯ สนฺตาวุโส, สตฺตา เอกตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ, เทวา สุภกิณฺหา, อยํ จตุตฺโถ สตฺตาวาโสฯ สนฺตาวุโส, สตฺตา อสญฺญิโน อปฺปฏิสํเวทิโน, เสยฺยถาปิ, เทวา อสญฺญสตฺตา, อยํ ปญฺจโม สตฺตาวาโสฯ สนฺตาวุโส, สตฺตา สพฺพโส รูปสญฺญานํ…เป.… อากาสานญฺจายตนูปคา , อยํ ฉฏฺโฐ สตฺตาวาโสฯ สนฺตาวุโส, สตฺตา…เป.… วิญฺญาณญฺจายตนูปคา, อยํ สตฺตโม สตฺตาวาโสฯ สนฺตาวุโส, สตฺตา…เป.… อากิญฺจญฺญายตนูปคา, อยํ อฏฺฐโม สตฺตาวาโสฯ สนฺตาวุโส, สตฺตา…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนูปคา, อยํ นวโม สตฺตาวาโส’’ติ (ที. นิ. 3.341)ฯ

ปุริมนเยเนว เจตฺถ ‘‘นว สตฺตาวาสา’’ติ วุตฺตํ, น อญฺเญสํ นวนฺนมภาวโตฯ ยถาห –

‘‘นวสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ กตเมสุ นวสุ? นวสุ สตฺตาวาเสสุฯ อิเมสุ โข, ภิกฺขเว, นวสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ ‘นว ปญฺหา , นว อุทฺเทสา, นว เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 10.27)ฯ

เอตฺถ จ ‘‘นว ธมฺมา ปริญฺเญยฺยาฯ กตเม นว? นว สตฺตาวาสา’’ติ (ที. นิ. 3.359) วจนโต นวสุ สตฺตาวาเสสุ ญาตปริญฺญาย ธุวสุภสุขตฺตภาวทสฺสนํ ปหาย สุทฺธสงฺขารปุญฺชมตฺตทสฺสเนน นิพฺพินฺทมาโน ตีรณปริญฺญาย อนิจฺจานุปสฺสเนน วิรชฺชมาโน ทุกฺขานุปสฺสเนน วิมุจฺจมาโน อนตฺตานุปสฺสเนน สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี ปหานปริญฺญาย สมฺมตฺตมภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ เตเนตํ วุตฺตํ –

‘‘นวสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป.… ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ กตเมสุ นวสุ? นวสุ สตฺตาวาเสสู’’ติ (อ. นิ. 10.27)ฯ

ทส นาม กินฺติปญฺหวณฺณนา

เอวํ อิมินาปิ ปญฺหพฺยากรเณน อารทฺธจิตฺโต สตฺถา อุตฺตริํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ ทส นาม กินฺติ? ตตฺถ กิญฺจาปิ อิมสฺส ปญฺหสฺส อิโต อญฺญตฺร เวยฺยากรเณสุ ทส อกุสลกมฺมปถา วุตฺตาฯ ยถาห –

‘‘ทสสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป.… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ กตเมสุ ทสสุ? ทสสุ อกุสลกมฺมปเถสุฯ อิเมสุ โข, ภิกฺขเว, ทสสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป. … ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ ‘ทส ปญฺหา ทส อุทฺเทสา ทส เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 10.27)ฯ

อิธ ปน ยสฺมา อยมายสฺมา อตฺตานํ อนุปเนตฺวา อญฺญํ พฺยากาตุกาโม, ยสฺมา วา อิมินา ปริยาเยน พฺยากตํ สุพฺยากตเมว โหติ, ตสฺมา เยหิ ทสหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต อรหาติ ปวุจฺจติ, เตสํ อธิคมํ ทีเปนฺโต ทสหงฺเคหิ สมนฺนาคโต อรหาติ ปวุจฺจตีติ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย วิสฺสชฺเชติฯ ยโต เอตฺถ เยหิ ทสหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต อรหาติ ปวุจฺจติ, ตานิ ทสงฺคานิ ‘‘ทส นาม กิ’’นฺติ ปุฏฺเฐน เถเรน นิทฺทิฏฺฐานีติ เวทิตพฺพานิฯ ตานิ จ ทส –

‘‘อเสโข อเสโขติ, ภนฺเต, วุจฺจติ, กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ภิกฺขุ อเสโข โหตีติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อเสขาย สมฺมาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต โหติ, อเสเขน สมฺมาสงฺกปฺเปน สมนฺนาคโต โหติ, อเสขาย สมฺมาวาจาย สมนฺนาคโต โหติ, อเสเขน สมฺมากมฺมนฺเตน สมนฺนาคโต โหติ, อเสเขน สมฺมาอาชีเวน สมนฺนาคโต โหติ, อเสเขน สมฺมาวายาเมน สมนฺนาคโต โหติ, อเสขาย สมฺมาสติยา สมนฺนาคโต โหติ, อเสเขน สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโต โหติ, อเสเขน สมฺมาญาเณน สมนฺนาคโต โหติ, อเสขาย สมฺมาวิมุตฺติยา สมนฺนาคโต โหติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อเสโข โหตี’’ติ (อ. นิ. 10.111)ฯ –

เอวมาทีสุ สุตฺเตสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปาฐ-อฏฺฐกถาย

กุมารปญฺหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มงฺคลสุตฺตวณฺณนา

นิกฺเขปปฺปโยชนํ

อิทานิ กุมารปญฺหานนฺตรํ นิกฺขิตฺตสฺส มงฺคลสุตฺตสฺส อตฺถวณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโต, ตสฺส อิธ นิกฺเขปปฺปโยชนํ วตฺวา อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามฯ เสยฺยถิทํ – อิทญฺหิ สุตฺตํ อิมินา อนุกฺกเมน ภควตา อวุตฺตมฺปิ ยฺวายํ สรณคมเนหิ สาสโนตาโร, สิกฺขาปททฺวตฺติํสาการกุมารปญฺเหหิ จ สีลสมาธิปญฺญาปฺปเภทนโย ทสฺสิโต, สพฺโพเปส ปรมมงฺคลภูโต, ยโต มงฺคลตฺถิเกน เอตฺเถว อภิโยโค กาตพฺโพ, โส จสฺส มงฺคลภาโว อิมินา สุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺโพติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ

อิทมสฺส อิธ นิกฺเขปปฺปโยชนํฯ