ยสฺส ปน เต ธมฺมา วณฺณโต อุปฏฺฐหนฺติ, ตสฺสาปิ เสยฺยถาปิ นาม มกฺกโฏ…เป.… อถ ยฺวาสฺส เกสาทีสุ ธมฺโม ปคุณตโร จริตานุรูปตโร วา, ยตฺถ วา ปุพฺเพ กตาธิกาโร โหติ, ตํ นิสฺสาย อุปจารวเสน ติฏฺฐติฯ อถ ตเมว นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กริตฺวา ยถากฺกมํ นีลกสิณวเสน ปีตกสิณวเสน วา ปญฺจปิ รูปาวจรชฺฌานานิ อุปฺปาเทติ, เตสญฺจ ยตฺถ กตฺถจิ ปติฏฺฐาย วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อริยภูมิํ ปาปุณาติฯ

ยสฺส ปน เต ธมฺมา สุญฺญโต อุปฏฺฐหนฺติ, โส ลกฺขณโต มนสิ กโรติ, ลกฺขณโต มนสิกโรนฺโต ตตฺถ จตุธาตุววตฺถานวเสน อุปจารชฺฌานํ ปาปุณาติฯ อถ มนสิกโรนฺโต เต ธมฺเม อนิจฺจทุกฺขานตฺตสุตฺตตฺตยวเสน มนสิ กโรติ ฯ อยมสฺส วิปสฺสนานโยฯ โส อิมํ วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ยถากฺกมญฺจ ปฏิปชฺชิตฺวา อริยภูมิํ ปาปุณาตีติฯ

เอตฺตาวตา จ ยํ วุตฺตํ – ‘‘กถํ ปนายํ อนุปุพฺพาทิวเสน เอเต ธมฺเม มนสิ กโรตี’’ติ, ตํ พฺยากตํ โหติฯ ยญฺจาปิ วุตฺตํ – ‘‘ภาวนาวเสน ปนสฺส เอวํ วณฺณนา เวทิตพฺพา’’ติ, ตสฺสตฺโถ ปกาสิโต โหตีติฯ

ปกิณฺณกนโย

อิทานิ อิมสฺมิํเยว ทฺวตฺติํสากาเร วณฺณนาปริจยปาฏวตฺถํ อยํ ปกิณฺณกนโย เวทิตพฺโพ –

‘‘นิมิตฺตโต ลกฺขณโต, ธาตุโต สุญฺญโตปิ จ;

ขนฺธาทิโต จ วิญฺเญยฺโย, ทฺวตฺติํสาการนิจฺฉโย’’ติฯ

ตตฺถ นิมิตฺตโตติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเร อิมสฺมิํ ทฺวตฺติํสากาเร สฏฺฐิสตํ นิมิตฺตานิ โหนฺติ, เยสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺติํสาการํ โกฏฺฐาสโต ปริคฺคณฺหาติฯ เสยฺยถิทํ – เกสสฺส วณฺณนิมิตฺตํ, สณฺฐานนิมิตฺตํ, ทิสานิมิตฺตํ, โอกาสนิมิตฺตํ, ปริจฺเฉทนิมิตฺตนฺติ ปญฺจ นิมิตฺตานิ โหนฺติฯ เอวํ โลมาทีสุฯ