‘‘คหการก ทิฏฺโฐสิ, ปุน เคหํ น กาหสิ;

สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา, คหกูฏํ วิสงฺขตํ;

วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ, ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติฯ (ธ. ป. 153-154) –

อิทํ คาถาทฺวยํ สพฺพสฺสาปิ พุทฺธวจนสฺส อาทิฯ ตญฺจ มนสาว วุตฺตวเสน, น วจีเภทํ กตฺวา วุตฺตวเสนฯ วจีเภทํ ปน กตฺวา วุตฺตวเสน –

‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,

อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;

อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา,

ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺม’’นฺติฯ (อุทา. 1; มหาว. 1) –

อยํ คาถา อาทิฯ ตสฺมา ยฺวายํ นวปฺปเภโท ขุทฺทกปาโฐ อิเมสํ ขุทฺทกานํ อาทิ, ตสฺส อาทิโต ปภุติ อตฺถสํวณฺณนํ อารภิสฺสามิฯ

นิทานโสธนํ

ตสฺส จายมาทิ ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมํ สรณํ คจฺฉามิ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามี’’ติฯ ตสฺสายํ อตฺถวณฺณนาย มาติกา –

‘‘เกน กตฺถ กทา กสฺมา, ภาสิตํ สรณตฺตยํ;

กสฺมา จิธาทิโต วุตฺต, มวุตฺตมปิ อาทิโตฯ

‘‘นิทานโสธนํ กตฺวา, เอวเมตฺถ ตโต ปรํ;

พุทฺธํ สรณคมนํ, คมกญฺจ วิภาวเยฯ

‘‘เภทาเภทํ ผลญฺจาปิ, คมนียญฺจ ทีปเย;

ธมฺมํ สรณมิจฺจาทิ, ทฺวเยเปส นโย มโตฯ

‘‘อนุปุพฺพววตฺถาเน, การณญฺจ วินิทฺทิเส;

สรณตฺตยเมตญฺจ, อุปมาหิ ปกาสเย’’ติฯ

ตตฺถ ปฐมคาถาย ตาว อิทํ สรณตฺตยํ เกน ภาสิตํ, กตฺถ ภาสิตํ, กทา ภาสิตํ, กสฺมา ภาสิตํ อวุตฺตมปิจาทิโต ตถาคเตน กสฺมา อิธาทิโต วุตฺตนฺติ ปญฺจ ปญฺหาฯ

เตสํ วิสฺสชฺชนา เกน ภาสิตนฺติ ภควตา ภาสิตํ, น สาวเกหิ, น อิสีหิ, น เทวตาหิฯ กตฺถาติ พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเยฯ กทาติ อายสฺมนฺเต ยเส สทฺธิํ สหายเกหิ อรหตฺตํ ปตฺเต เอกสฏฺฐิยา อรหนฺเตสุ พหุชนหิตาย โลเก ธมฺมเทสนํ กโรนฺเตสุฯ กสฺมาติ ปพฺพชฺชตฺถญฺจ อุปสมฺปทตฺถญฺจฯ ยถาห –

‘‘เอวญฺจ ปน, ภิกฺขเว, ปพฺพาเชตพฺโพ อุปสมฺปาเทตพฺโพฯ ปฐมํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาทาเปตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ การาเปตฺวา ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทาเปตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทาเปตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคณฺหาเปตฺวา ‘เอวํ วเทหี’ติ วตฺตพฺโพ ‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมํ สรณํ คจฺฉามิ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามี’’’ติ (มหาว. 34)ฯ

กสฺมา จิธาทิโต วุตฺตนฺติ อิทญฺจ นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ ตีหิ ปิฏเกหิ สงฺคณฺหิตฺวา วาจนามคฺคํ อาโรเปนฺเตหิ ปุพฺพาจริเยหิ ยสฺมา อิมินา มคฺเคน เทวมนุสฺสา อุปาสกภาเวน วา ปพฺพชิตภาเวน วา สาสนํ โอตรนฺติ, ตสฺมา สาสโนตารสฺส มคฺคภูตตฺตา อิธ ขุทฺทกปาเฐ อาทิโต วุตฺตนฺติ ญาตพฺพํฯ

กตํ นิทานโสธนํฯ

1. สรณตฺตยวณฺณนา

พุทฺธวิภาวนา

อิทานิ ยํ วุตฺตํ ‘‘พุทฺธํ สรณคมนํ, คมกญฺจ วิภาวเย’’ติ, ตตฺถ สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาณนิมิตฺตานุตฺตรวิโมกฺขาธิคมปริภาวิตํ ขนฺธสนฺตานมุปาทาย, ปญฺญตฺติโต สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานํ วา สจฺจาภิสมฺโพธิมุปาทาย ปญฺญตฺติโต สตฺตวิเสโส พุทฺโธฯ ยถาห –