อทินฺนาทานา เวรมณิยา มหทฺธนตา ปหูตธนธญฺญตา อนนฺตโภคตา อนุปฺปนฺนโภคุปฺปตฺติตา อุปฺปนฺนโภคถาวรตา อิจฺฉิตานํ โภคานํ ขิปฺปปฺปฏิลาภิตา ราชโจรุทกคฺคิอปฺปิยทายาเทหิ อสาธารณโภคตา อสาธารณธนปฺปฏิลาภิตา โลกุตฺตมตา นตฺถิกภาวสฺส อชานนตา สุขวิหาริตาติ เอวมาทีนิฯ

อพฺรหฺมจริยา เวรมณิยา วิคตปจฺจตฺถิกตา สพฺพชนปิยตา อนฺนปานวตฺถสยนาทีนํ ลาภิตา สุขสยนตา สุขปฺปฏิพุชฺฌนตา อปายภยวินิมุตฺตตา อิตฺถิภาวปฺปฏิลาภสฺส วา นปุํสกภาวปฺปฏิลาภสฺส วา อภพฺพตา อกฺโกธนตา ปจฺจกฺขการิตา อปติตกฺขนฺธตา อนโธมุขตา อิตฺถิปุริสานํ อญฺญมญฺญปิยตา ปริปุณฺณินฺทฺริยตา ปริปุณฺณลกฺขณตา นิราสงฺกตา อปฺโปสฺสุกฺกตา สุขวิหาริตา อกุโตภยตา ปิยวิปฺปโยคาภาวตาติ เอวมาทีนิฯ

มุสาวาทา เวรมณิยา วิปฺปสนฺนินฺทฺริยตา วิสฺสฏฺฐมธุรภาณิตา สมสิตสุทฺธทนฺตตา นาติถูลตา นาติกิสตา นาติรสฺสตา นาติทีฆตา สุขสมฺผสฺสตา อุปฺปลคนฺธมุขตา สุสฺสูสกปริชนตา อาเทยฺยวจนตา กมลุปฺปลสทิสมุทุโลหิตตนุชิวฺหตา อนุทฺธตตา อจปลตาติ เอวมาทีนิฯ

สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา เวรมณิยา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ สพฺพกิจฺจกรณีเยสุ ขิปฺปํ ปฏิชานนตา สทา อุปฏฺฐิตสติตา อนุมฺมตฺตกตา ญาณวนฺตตา อนลสตา อชฬตา อเนลมูคตา อมตฺตตา อปฺปมตฺตตา อสมฺโมหตา อจฺฉมฺภิตา อสารมฺภิตา อนุสฺสงฺกิตา สจฺจวาทิตา อปิสุณาผรุสาสมฺผปลาปวาทิตา รตฺตินฺทิวมตนฺทิตตา กตญฺญุตา กตเวทิตา อมจฺฉริตา จาควนฺตตา สีลวนฺตตา อุชุตา อกฺโกธนตา หิริมนตา โอตฺตปฺปิตา อุชุทิฏฺฐิกตา มหาปญฺญตา เมธาวิตา ปณฺฑิตตา อตฺถานตฺถกุสลตาติ เอวมาทีนิ ผลานิฯ เอวเมตฺถ ปาณาติปาตาทิเวรมณีนํ สมุฏฺฐานเวทนามูลกมฺมผลโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ปจฺฉิมปญฺจสิกฺขาปทวณฺณนา

อิทานิ ยํ วุตฺตํ –

‘‘โยเชตพฺพํ ตโต ยุตฺตํ, ปจฺฉิเมสฺวปิ ปญฺจสุ;

อาเวณิกญฺจ วตฺตพฺพํ, เญยฺยา หีนาทิตาปิ จา’’ติฯ

ตสฺสายํ อตฺถวณฺณนา – เอติสฺสา ปุริมปญฺจสิกฺขาปทวณฺณนาย ยํ ยุชฺชติ, ตํ ตโต คเหตฺวา ปจฺฉิเมสฺวปิ ปญฺจสุ สิกฺขาปเทสุ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถายํ โยชนา – ยเถว หิ ปุริมสิกฺขาปเทสุ อารมฺมณโต จ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานํ รูปายตนาทิอญฺญตรสงฺขารารมฺมณํ, ตถา อิธ วิกาลโภชนํฯ เอเตน นเยน สพฺเพสํ อารมฺมณเภโท เวทิตพฺโพฯ อาทานโต จ ยถา ปุริมานิ สามเณเรน วา อุปาสเกน วา สมาทิยนฺเตน สมาทินฺนานิ โหนฺติ, ตถา เอตานิปิฯ องฺคโตปิ ยถา ตตฺถ ปาณาติปาตาทีนํ องฺคเภโท วุตฺโต, เอวมิธาปิ วิกาลโภชนสฺส จตฺตาริ องฺคานิ – วิกาโล, ยาวกาลิกํ, อชฺโฌหรณํ, อนุมฺมตฺตกตาติฯ เอเตนานุสาเรน เสสานมฺปิ องฺควิภาโค เวทิตพฺโพฯ ยถา จ ตตฺถ สมุฏฺฐานโต สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานํ กายโต จ กายจิตฺตโต จาติ ทฺวิสมุฏฺฐานํ, เอวมิธ วิกาลโภชนํฯ เอเตน นเยน สพฺเพสํ สมุฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ ยถา จ ตตฺถ เวทนาโต อทินฺนาทานํ ตีสุ เวทนาสุ อญฺญตรเวทนาสมฺปยุตฺตํ, ตถา อิธ วิกาลโภชนํฯ เอเตน นเยน สพฺเพสํ เวทนาสมฺปโยโค เวทิตพฺโพฯ ยถา จ ตตฺถ อพฺรหฺมจริยํ โลภโมหมูลํ, เอวมิธ วิกาลโภชนํฯ อปรานิ จ ทฺเว เอเตน นเยน สพฺเพสํ มูลเภโท เวทิตพฺโพฯ ยถา จ ตตฺถ ปาณาติปาตาทโย กายกมฺมํ, เอวมิธาปิ วิกาลโภชนาทีนิฯ ชาตรูปรชตปฺปฏิคฺคหณํ ปน กายกมฺมํ วา สิยา วจีกมฺมํ วา กายทฺวาราทีหิ ปวตฺติสพฺภาวปริยาเยน, น กมฺมปถวเสนฯ วิรมโตติ ยถา จ ตตฺถ วิรมนฺโต อตฺตโน วา ปเรสํ วา ปาณาติปาตาทิอกุสลโต วิรมติ, เอวมิธาปิ วิกาลโภชนาทิอกุสลโต, กุสลโตปิ วา เอกโตฯ ยถา จ ปุริมา ปญฺจ เวรมณิโย จตุสมุฏฺฐานา กายโต, กายจิตฺตโต, วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโต จาติ, สพฺพา สุขเวทนาสมฺปยุตฺตา วา อทุกฺขมสุขเวทนาสมฺปยุตฺตา วา, อโลภาโทสมูลา วา อโลภาโทสาโมหมูลา วา, สพฺพา จ นานปฺปการอิฏฺฐผลนิพฺพตฺตกา, ตถา อิธาปีติฯ

‘‘โยเชตพฺพํ ตโต ยุตฺตํ, ปจฺฉิเมสฺวปิ ปญฺจสุ;

อาเวณิกญฺจ วตฺตพฺพํ, เญยฺยา หีนาทิตาปิ จา’’ติฯ –

เอตฺถ ปน วิกาลโภชนนฺติ มชฺฌนฺหิกวีติกฺกเม โภชนํฯ

เอตญฺหิ อนุญฺญาตกาเล วีติกฺกนฺเต โภชนํ, ตสฺมา ‘‘วิกาลโภชน’’นฺติ วุจฺจติ , ตโต วิกาลโภชนาฯ นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนนฺติ เอตฺถ นจฺจํ นาม ยํกิญฺจิ นจฺจํ, คีตนฺติ ยํกิญฺจิ คีตํ, วาทิตนฺติ ยํกิญฺจิ วาทิตํฯ วิสูกทสฺสนนฺติ กิเลสุปฺปตฺติปจฺจยโต กุสลปกฺขภินฺทเนน วิสูกานํ ทสฺสนํ, วิสูกภูตํ วา ทสฺสนํ วิสูกทสฺสนํฯ นจฺจา จ คีตา จ วาทิตา จ วิสูกทสฺสนา จ นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนาฯ วิสูกทสฺสนญฺเจตฺถ พฺรหฺมชาเล วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –

‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนมนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ, นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ เวตาลํ กุมฺภถูณํ โสภนกํ จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหิํสยุทฺธํ อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฏยุทฺธํ วฏฺฏกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฏฺฐิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุยฺโยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วา, อิติ เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’’ติ (ที. นิ. 1.12)ฯ

อถ วา ยถาวุตฺเตนตฺเถน นจฺจคีตวาทิตานิ เอว วิสูกานิ นจฺจคีตวาทิตวิสูกานิ, เตสํ ทสฺสนํ นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนํ, ตสฺมา นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนาฯ ‘‘ทสฺสนสวนา’’ติ วตฺตพฺเพ ยถา ‘‘โส จ โหติ มิจฺฉาทิฏฺฐิโก วิปรีตทสฺสโน’’ติ เอวมาทีสุ (อ. นิ. 1.308) อจกฺขุทฺวารปฺปวตฺตมฺปิ วิสยคฺคหณํ ‘‘ทสฺสน’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ สวนมฺปิ ‘‘ทสฺสน’’นฺเตฺวว วุตฺตํฯ ทสฺสนกมฺยตาย อุปสงฺกมิตฺวา ปสฺสโต เอว เจตฺถ วีติกฺกโม โหติฯ ฐิตนิสินฺนสยโนกาเส ปน อาคตํ คจฺฉนฺตสฺส วา อาปาถคตํ ปสฺสโต สิยา สํกิเลโส, น วีติกฺกโมฯ ธมฺมูปสํหิตมฺปิ เจตฺถ คีตํ น วฏฺฏติ, คีตูปสํหิโต ปน ธมฺโม วฏฺฏตีติ เวทิตพฺโพฯ

มาลาทีนิ ธารณาทีหิ ยถาสงฺขฺยํ โยเชตพฺพานิฯ ตตฺถ มาลาติ ยํกิญฺจิ ปุปฺผชาตํฯ วิเลปนนฺติ ยํกิญฺจิ วิเลปนตฺถํ ปิสิตฺวา ปฏิยตฺตํฯ อวเสสํ สพฺพมฺปิ วาสจุณฺณธูปนาทิกํ คนฺธชาตํ คนฺโธฯ ตํ สพฺพมฺปิ มณฺฑนวิภูสนตฺถํ น วฏฺฏติ, เภสชฺชตฺถนฺตุ วฏฺฏติ, ปูชนตฺถญฺจ อภิหฏํ สาทิยโต น เกนจิ ปริยาเยน น วฏฺฏติฯ อุจฺจาสยนนฺติ ปมาณาติกฺกนฺตํ วุจฺจติฯ มหาสยนนฺติ อกปฺปิยสยนํ อกปฺปิยตฺถรณญฺจฯ

ตทุภยมฺปิ สาทิยโต น เกนจิ ปริยาเยน วฏฺฏติฯ ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํฯ รชตนฺติ กหาปโณ, โลหมาสกทารุมาสกชตุมาสกาทิ ยํ ยํ ตตฺถ ตตฺถ โวหารํ คจฺฉติ, ตทุภยมฺปิ ชาตรูปรชตํฯ ตสฺส เยน เกนจิ ปกาเรน สาทิยนํ ปฏิคฺคโห นาม, โส น เยน เกนจิ ปริยาเยน วฏฺฏตีติ เอวํ อาเวณิกํ วตฺตพฺพํฯ

ทสปิ เจตานิ สิกฺขาปทานิ หีเนน ฉนฺเทน จิตฺตวีริยวีมํสาหิ วา สมาทินฺนานิ หีนานิ, มชฺฌิเมหิ มชฺฌิมานิ, ปณีเตหิ ปณีตานิฯ ตณฺหาทิฏฺฐิมาเนหิ วา อุปกฺกิลิฏฺฐานิ หีนานิ, อนุปกฺกิลิฏฺฐานิ มชฺฌิมานิ, ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคหิตานิ ปณีตานิฯ ญาณวิปฺปยุตฺเตน วา กุสลจิตฺเตน สมาทินฺนานิ หีนานิ, สสงฺขาริกญาณสมฺปยุตฺเตน มชฺฌิมานิ, อสงฺขาริเกน ปณีตานีติ เอวํ เญยฺยา หีนาทิตาปิ จาติฯ

เอตฺตาวตา จ ยา ปุพฺเพ ‘‘เยน ยตฺถ ยทา ยสฺมา’’ติอาทีหิ ฉหิ คาถาหิ สิกฺขาปทปาฐสฺส วณฺณนตฺถํ มาติกา นิกฺขิตฺตา, สา อตฺถโต ปกาสิตา โหตีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปาฐ-อฏฺฐกถาย

สิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ทฺวตฺติํสาการวณฺณนา

ปทสมฺพนฺธวณฺณนา

อิทานิ ยทิทํ เอวํ ทสหิ สิกฺขาปเทหิ ปริสุทฺธปโยคสฺส สีเล ปติฏฺฐิตสฺส กุลปุตฺตสฺส อาสยปริสุทฺธตฺถํ จิตฺตภาวนตฺถญฺจ อญฺญตฺร พุทฺธุปฺปาทา อปฺปวตฺตปุพฺพํ สพฺพติตฺถิยานํ อวิสยภูตํ เตสุ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ –

‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, ภาวิโต พหุลีกโต มหโต สํเวคาย สํวตฺตติฯ มหโต อตฺถาย สํวตฺตติฯ มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติฯ มหโต สติสมฺปชญฺญาย สํวตฺตติฯ ญาณทสฺสนปฺปฏิลาภาย สํวตฺตติฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาราย สํวตฺตติฯ วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติฯ