อยํ ปน อตฺถวณฺณนา – ยฺวายํ มิตฺตสมฺปทมาคมฺม สตฺถารํ วา อญฺญตรํ วา ครุฏฺฐานิยํ สพฺรหฺมจาริํ นิสฺสาย ตโต โอวาทญฺจ อนุสาสนิญฺจ คเหตฺวา ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปตฺติยา โยนิโส ปยุญฺชโต ปุพฺเพนิวาสาทีสุ ตีสุ วิชฺชาสุ ‘‘ตตฺถ กตมา วิมุตฺติ? จิตฺตสฺส จ อธิมุตฺติ นิพฺพานญฺจา’’ติ (ธ. ส. 1381) เอวํ อาคตาย อฏฺฐสมาปตฺตินิพฺพานเภทาย วิมุตฺติยา จ ตถา ตถา อทนฺธายิตตฺเตน วสีภาโว, อิทมฺปิ จตุตฺถํ โอธิโส สพฺพเมเตน ลพฺภตีติฯ
ปนฺนรสมคาถาวณฺณนา
[15] เอวมิมาย คาถาย ปุพฺเพ กถิตวิชฺชาวิมุตฺติวสีภาวภาคิยปุญฺญานุภาเวน ลภิตพฺพํ เตวิชฺชอุภโตภาควิมุตฺตภาววเสนปิ ปตฺตพฺพํ นิพฺพานสมฺปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา วิชฺชาวิมุตฺติวสีภาวปฺปตฺตา เตวิชฺชา อุภโตภาควิมุตฺตาปิ สพฺเพ ปฏิสมฺภิทาทิคุณวิภูติํ ลภนฺติ, อิมาย ปุญฺญสมฺปทาย จ ตสฺสา คุณวิภูติยา ปทฏฺฐานวเสน ตถา ตถา สาปิ ลพฺภติ, ตสฺมา ตมฺปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฏิสมฺภิทา วิโมกฺขา จา’’ติ อิมํ คาถมาหฯ
‘‘ยโต สมฺมา กเตน ยา จายํ ธมฺมตฺถนิรุตฺติปฏิภาเนสุ ปเภทคตา ปญฺญา ปฏิสมฺภิทา’’ติ วุจฺจติ, เย จิเม ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.129; 3.339) นเยน อฏฺฐ วิโมกฺขา, ยา จายํ ภควโต สาวเกหิ ปตฺตพฺพา สาวกสมฺปตฺติสาธิกา สาวกปารมี, ยา จ สยมฺภุภาวสาธิกา ปจฺเจกโพธิ, ยา จ สพฺพสตฺตุตฺตมภาวสาธิกา พุทฺธภูมิ, อิทมฺปิ ปญฺจมํ โอธิโส สพฺพเมเตน ลพฺภตีติ เวทิตพฺพํฯ
โสฬสมคาถาวณฺณนา
[16] เอวํ ภควา ยํ ตํ ‘‘ยํ ยเทวาภิปตฺเถนฺติ, สพฺพเมเตน ลพฺภตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาหิ ปญฺจหิ คาถาหิ โอธิโส โอธิโส ทสฺเสตฺวา อิทานิ สพฺพเมวิทํ สพฺพกามททนิธิสญฺญิตํ ปุญฺญสมฺปทํ ปสํสนฺโต ‘‘เอวํ มหตฺถิกา เอสา’’ติ อิมาย คาถาย เทสนํ นิฏฺฐเปสิฯ
ตสฺสายํ ปทวณฺณนา – เอวนฺติ อตีตตฺถนิทสฺสนํฯ มหนฺโต อตฺโถ อสฺสาติ มหตฺถิกา, มหโต อตฺถาย สํวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ, มหิทฺธิกาติปิ ปาโฐฯ เอสาติ อุทฺเทสวจนํ, เตน ‘‘ยสฺส ทาเนน สีเลนา’’ติ อิโต ปภุติ ยาว ‘‘กยิราถ ธีโร ปุญฺญานี’’ติ วุตฺตํ ปุญฺญสมฺปทํ อุทฺทิสติฯ ยทิทนฺติ อภิมุขกรณตฺเถ นิปาโต, เตน เอสาติ อุทฺทิฏฺฐํ นิทฺทิสิตุํ ยา เอสาติ อภิมุขํ กโรติฯ
ปุญฺญานํ สมฺปทา ปุญฺญสมฺปทา ฯ ตสฺมาติ การณวจนํฯ ธีราติ ธิติมนฺโตฯ ปสํสนฺตีติ วณฺณยนฺติฯ ปณฺฑิตาติ ปญฺญาสมฺปนฺนาฯ กตปุญฺญตนฺติ กตปุญฺญภาวํฯ
อยํ ปน อตฺถวณฺณนา – อิติ ภควา สุวณฺณตาทิํ พุทฺธภูมิปริโยสานํ ปุญฺญสมฺปทานุภาเวน อธิคนฺตพฺพมตฺถํ วณฺณยิตฺวา อิทานิ ตเมวตฺถํ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสนฺโต เตเนวตฺเถน ยถาวุตฺตปฺปการาย ปุญฺญสมฺปทาย มหตฺถิกตฺตํ ถุนนฺโต อาห – เอวํ มหโต อตฺถสฺส อาวหเนน มหตฺถิกา เอสา, ยทิทํ มยา ‘‘ยสฺส ทาเนน สีเลนา’’ติอาทินา นเยน เทสิตา ปุญฺญสมฺปทา, ตสฺมา มาทิสา สตฺตานํ หิตสุขาวหาย ธมฺมเทสนาย อกิลาสุตาย ยถาภูตคุเณน จ ธีรา ปณฺฑิตา ‘‘อสาธารณมญฺเญสํ, อโจราหรโณ นิธี’’ติอาทีหิ อิธ วุตฺเตหิ จ, อวุตฺเตหิ จ ‘‘มา, ภิกฺขเว, ปุญฺญานํ ภายิตฺถ, สุขสฺเสตํ, ภิกฺขเว, อธิวจนํ, ยทิทํ ปุญฺญานี’’ติอาทีหิ (อ. นิ. 7.62; อิติวุ. 22; เนตฺติ. 121) วจเนหิ อเนกาการโวการํ กตปุญฺญตํ ปสํสนฺติ, น ปกฺขปาเตนาติฯ
เทสนาปริโยสาเน โส อุปาสโก พหุชเนน สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ, รญฺโญ จ ปเสนทิโกสลสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจสิ, ราชา อติวิย ตุฏฺโฐ หุตฺวา ‘‘สาธุ, คหปติ, สาธุ โข ตฺวํ , คหปติ, มาทิเสหิปิ อนาหรณียํ นิธิํ นิเธสี’’ติ สํราเธตฺวา มหติํ ปูชมกาสีติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปาฐ-อฏฺฐกถาย
นิธิกณฺฑสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
9. เมตฺตสุตฺตวณฺณนา
นิกฺเขปปฺปโยชนํ
อิทานิ นิธิกณฺฑานนฺตรํ นิกฺขิตฺตสฺส เมตฺตสุตฺตสฺส วณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโตฯ ตสฺส อิธ นิกฺเขปปฺปโยชนํ วตฺวา ตโต ปรํ –
‘‘เยน วุตฺตํ ยทา ยตฺถ, ยสฺมา เจเตส ทีปนา;
นิทานํ โสธยิตฺวาสฺส, กริสฺสามตฺถวณฺณนํ’’ฯ
