ปฐมคาถาวณฺณนา

[1] ตตฺถ นิธิํ นิเธติ ปุริโสติ นิธียตีติ นิธิ, ฐปียติ รกฺขียติ โคปียตีติ อตฺโถฯ โส จตุพฺพิโธ ถาวโร, ชงฺคโม, องฺคสโม, อนุคามิโกติฯ ตตฺถ ถาวโร นาม ภูมิคตํ วา เวหาสฏฺฐํ วา หิรญฺญํ วา สุวณฺณํ วา เขตฺตํ วา วตฺถุ วา, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ เอวรูปํ อิริยาปถวิรหิตํ, อยํ ถาวโร นิธิฯ ชงฺคโม นาม ทาสิทาสํ หตฺถิควสฺสวฬวํ อเชฬกํ กุกฺกุฏสูกรํ ยํ วา ปนญฺญมฺปิ เอวรูปํ อิริยาปถปฏิสํยุตฺตํฯ อยํ ชงฺคโม นิธิ องฺคสโม นาม กมฺมายตนํ, สิปฺปายตนํ, วิชฺชาฏฺฐานํ, พาหุสจฺจํ, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ เอวรูปํ สิกฺขิตฺวา คหิตํ องฺคปจฺจงฺคมิว อตฺตภาวปฺปฏิพทฺธํ, อยํ องฺคสโม นิธิฯ อนุคามิโก นาม ทานมยํ ปุญฺญํ สีลมยํ ภาวนามยํ ธมฺมสฺสวนมยํ ธมฺมเทสนามยํ, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ เอวรูปํ ปุญฺญํ ตตฺถ ตตฺถ อนุคนฺตฺวา วิย อิฏฺฐผลมนุปฺปเทติ, อยํ อนุคามิโก นิธิฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ถาวโร อธิปฺเปโตฯ

นิเธตีติ ฐเปติ ปฏิสาเมติ โคเปติฯ ปุริโสติ มนุสฺโสฯ กามญฺจ ปุริโสปิ อิตฺถีปิ ปณฺฑโกปิ นิธิํ นิเธติ, อิธ ปน ปุริสสีเสน เทสนา กตา, อตฺถโต ปน เตสมฺปิ อิธ สโมธานํ ทฏฺฐพฺพํฯ คมฺภีเร โอทกนฺติเกติ โอคาเหตพฺพฏฺเฐน คมฺภีรํ, อุทกสฺส อนฺติกภาเวน โอทกนฺติกํฯ อตฺถิ คมฺภีรํ น โอทกนฺติกํ ชงฺคเล ภูมิภาเค สติกโปริโส อาวาโฏ วิย, อตฺถิ โอทกนฺติกํ น คมฺภีรํ นินฺเน ปลฺลเล เอกทฺวิวิทตฺถิโก อาวาโฏ วิย, อตฺถิ คมฺภีรญฺเจว โอทกนฺติกญฺจ ชงฺคเล ภูมิภาเค ยาว อิทานิ อุทกํ อาคมิสฺสตีติ, ตาว ขโต อาวาโฏ วิยฯ ตํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ ‘‘คมฺภีเร โอทกนฺติเก’’ติฯ อตฺเถ กิจฺเจ สมุปฺปนฺเนติ อตฺถา อนเปตนฺติ อตฺถํ, อตฺถาวหํ หิตาวหนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กาตพฺพนฺติ กิจฺจํ, กิญฺจิเทว กรณียนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อุปฺปนฺนํ เอว สมุปฺปนฺนํ, กตฺตพฺพภาเวน อุปฏฺฐิตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมิํ อตฺเถ กิจฺเจ สมุปฺปนฺเนฯ อตฺถาย เม ภวิสฺสตีติ นิธานปฺปโยชนนิทสฺสนเมตํฯ เอตทตฺถญฺหิ โส นิเธติ ‘‘อตฺถาวเห กิสฺมิญฺจิเทว กรณีเย สมุปฺปนฺเน อตฺถาย เม ภวิสฺสติ, ตสฺส เม กิจฺจสฺส นิปฺผตฺติยา ภวิสฺสตี’’ติฯ กิจฺจนิปฺผตฺติเยว หิ ตสฺส กิจฺเจ สมุปฺปนฺเน อตฺโถติ เวทิตพฺโพฯ

ทุติยคาถาวณฺณนา

เอวํ นิธานปฺปโยชนํ ทสฺเสนฺโต อตฺถาธิคมาธิปฺปายํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนตฺถาปคมาธิปฺปายํ ทสฺเสตุมาห –

[2] ‘‘ราชโต วา ทุรุตฺตสฺส, โจรโต ปีฬิตสฺส วาฯ

อิณสฺส วา ปโมกฺขาย, ทุพฺภิกฺเข อาปทาสุ วา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ ‘‘อตฺถาย เม ภวิสฺสตี’’ติ จ ‘‘อิณสฺส วา ปโมกฺขายา’’ติ จ เอตฺถ วุตฺเตหิ ทฺวีหิ ภวิสฺสติปโมกฺขาย-ปเทหิ สทฺธิํ ยถาสมฺภวํ โยเชตฺวา เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถายํ โยชนา – น เกวลํ อตฺถาย เม ภวิสฺสตีติ เอว ปุริโส นิธิํ นิเธติ, กินฺตุ ‘‘อยํ โจโร’’ติ วา ‘‘ปารทาริโก’’ติ วา ‘‘สุงฺกฆาตโก’’ติ วา เอวมาทินา นเยน ปจฺจตฺถิเกหิ ปจฺจามิตฺเตหิ ทุรุตฺตสฺส เม สโต ราชโต วา ปโมกฺขาย ภวิสฺสติ, สนฺธิจฺเฉทาทีหิ ธนหรเณน วา, ‘‘เอตฺตกํ หิรญฺญสุวณฺณํ เทหี’’ติ ชีวคฺคาเหน วา โจเรหิ เม ปีฬิตสฺส สโต โจรโต วา ปโมกฺขาย ภวิสฺสติฯ สนฺติ เม อิณายิกา, เต มํ ‘‘อิณํ เทหี’’ติ โจเทสฺสนฺติ, เตหิ เม โจทิยมานสฺส อิณสฺส วา ปโมกฺขาย ภวิสฺสติฯ โหติ โส สมโย, ยํ ทุพฺภิกฺขํ โหติ ทุสฺสสฺสํ ทุลฺลภปิณฺฑํ, ตตฺถ น สุกรํ อปฺปธเนน ยาเปตุํ, ตถาวิเธ อาคเต ทุพฺภิกฺเข วา เม ภวิสฺสติ ฯ ยถารูปา อาปทา อุปฺปชฺชนฺติ อคฺคิโต วา อุทกโต วา อปฺปิยทายาทโต วา, ตถารูปาสุ วา อุปฺปนฺนาสุ อาปทาสุ เม ภวิสฺสตีติปิ ปุริโส นิธิํ นิเธตีติฯ

เอวํ อตฺถาธิคมาธิปฺปายํ อนตฺถาปคมาธิปฺปายญฺจาติ ทฺวีหิ คาถาหิ ทุวิธํ นิธานปฺปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว ทุวิธํ ปโยชนํ นิคเมนฺโต อาห –

‘‘เอตทตฺถาย โลกสฺมิํ, นิธิ นาม นิธียตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ยฺวายํ ‘‘อตฺถาย เม ภวิสฺสตี’’ติ จ ‘‘ราชโต วา ทุรุตฺตสฺสา’’ติ เอวมาทีหิ จ อตฺถาธิคโม อนตฺถาปคโม จ ทสฺสิโตฯ เอตทตฺถาย เอเตสํ นิปฺผาทนตฺถาย อิมสฺมิํ โอกาสโลเก โย โกจิ หิรญฺญสุวณฺณาทิเภโท นิธิ นาม นิธียติ ฐปียติ ปฏิสามียตีติฯ

ตติยคาถาวณฺณนา

อิทานิ ยสฺมา เอวํ นิหิโตปิ โส นิธิ ปุญฺญวตํเยว อธิปฺเปตตฺถสาธโก โหติ, น อญฺเญสํ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทีเปนฺโต อาห –

[3] ‘‘ตาวสฺสุนิหิโต สนฺโต, คมฺภีเร โอทกนฺติเกฯ

น สพฺโพ สพฺพทา เอว, ตสฺส ตํ อุปกปฺปตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – โส นิธิ ตาว สุนิหิโต สนฺโต, ตาว สุฏฺฐุ นิขณิตฺวา ฐปิโต สมาโนติ วุตฺตํ โหติฯ กีว สุฏฺฐูติ? คมฺภีเร โอทกนฺติเก, ยาว คมฺภีเร โอทกนฺติเก นิหิโตติ สงฺขํ คจฺฉติ, ตาว สุฏฺฐูติ วุตฺตํ โหติฯ น สพฺโพ สพฺพทา เอว, ตสฺส ตํ อุปกปฺปตีติ เยน ปุริเสน นิหิโต, ตสฺส สพฺโพปิ สพฺพกาลํ น อุปกปฺปติ น สมฺปชฺชติ, ยถาวุตฺตกิจฺจกรณสมตฺโถ น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ กินฺตุ โกจิเทว กทาจิเทว อุปกปฺปติ, เนว วา อุปกปฺปตีติฯ เอตฺถ จ นฺติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโต ทฏฺฐพฺโพ ‘‘ยถา ตํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 2.18-19; 3.154) วิยฯ ลิงฺคเภทํ วา กตฺวา ‘‘โส’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ต’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวํ หิ วุจฺจมาเน โส อตฺโถ สุขํ พุชฺฌตีติฯ

จตุตฺถปญฺจมคาถาวณฺณนา

เอวํ ‘‘น สพฺโพ สพฺพทา เอว, ตสฺส ตํ อุปกปฺปตี’’ติ วตฺวา อิทานิ เยหิ การเณหิ น อุปกปฺปติ, ตานิ ทสฺเสนฺโต อาห –

[4] ‘‘นิธิ วา ฐานา จวติ, สญฺญา วาสฺส วิมุยฺหติฯ

นาคา วา อปนาเมนฺติ, ยสฺมา วาปิ หรนฺติ นํฯ

[5] ‘‘อปฺปิยา วาปิ ทายาทา, อุทฺธรนฺติ อปสฺสโต’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ยสฺมิํ ฐาเน สุนิหิโต โหติ นิธิ, โส วา นิธิ ตมฺหา ฐานา จวติ อเปติ วิคจฺฉติ, อเจตโนปิ สมาโน ปุญฺญกฺขยวเสน อญฺญํ ฐานํ คจฺฉติฯ สญฺญา วา อสฺส วิมุยฺหติ, ยสฺมิํ ฐาเน นิหิโต นิธิ, ตํ น ชานาติ, อสฺส ปุญฺญกฺขยโจทิตา นาคา วา ตํ นิธิํ อปนาเมนฺติ อญฺญํ ฐานํ คเมนฺติฯ