ปุริมปญฺจสิกฺขาปทวณฺณนา

อิทานิ ยํ วุตฺตํ – ‘‘อถ ปญฺจสุ ปุพฺเพสุ, วิเสสตฺถปฺปกาสโต…เป.… วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย’’ติ , ตตฺเถตํ วุจฺจติ – ปาณาติปาโตติ เอตฺถ ตาว ปาโณติ ชีวิตินฺทฺริยปฺปฏิพทฺธา ขนฺธสนฺตติ, ตํ วา อุปาทาย ปญฺญตฺโต สตฺโตฯ ตสฺมิํ ปน ปาเณ ปาณสญฺญิโน ตสฺส ปาณสฺส ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา กายวจีทฺวารานํ อญฺญตรทฺวารปฺปวตฺตา วธกเจตนา ปาณาติปาโตฯ อทินฺนาทานนฺติ เอตฺถ อทินฺนนฺติ ปรปริคฺคหิตํ, ยตฺถ ปโร ยถากามการิตํ อาปชฺชนฺโต อทณฺฑารโห อนุปวชฺโช จ โหติ, ตสฺมิํ ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสญฺญิโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา กายวจีทฺวารานํ อญฺญตรทฺวารปฺปวตฺตา เอว เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํฯ อพฺรหฺมจริยนฺติ อเสฏฺฐจริยํ, ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติเมถุนปฺปฏิเสวนา กายทฺวารปฺปวตฺตา อสทฺธมฺมปฺปฏิเสวนฏฺฐานวีติกฺกมเจตนา อพฺรหฺมจริยํ ฯ มุสาวาโทติ เอตฺถ มุสาติ วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺส อตฺถภญฺชนโก วจีปโยโค กายปโยโค วา, วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปนสฺส ปรวิสํวาทกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา กายวจีทฺวารานเมว อญฺญตรทฺวารปฺปวตฺตา มิจฺฉาเจตนา มุสาวาโทฯ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานนฺติ เอตฺถ ปน สุราติ ปญฺจ สุรา – ปิฏฺฐสุรา, ปูวสุรา, โอทนสุรา, กิณฺณปกฺขิตฺตา, สมฺภารสํยุตฺตา จาติฯ เมรยมฺปิ ปุปฺผาสโว, ผลาสโว, คุฬาสโว, มธฺวาสโว, สมฺภารสํยุตฺโต จาติ ปญฺจวิธํฯ มชฺชนฺติ ตทุภยเมว มทนิยฏฺเฐน มชฺชํ, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจิ อตฺถิ มทนิยํ, เยน ปีเตน มตฺโต โหติ ปมตฺโต, อิทํ วุจฺจติ มชฺชํฯ ปมาทฏฺฐานนฺติ ยาย เจตนาย ตํ ปิวติ อชฺโฌหรติ, สา เจตนา มทปฺปมาทเหตุโต ปมาทฏฺฐานนฺติ วุจฺจติ, ยโต อชฺโฌหรณาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา สุราเมรยมชฺชานํ อชฺโฌหรณเจตนา ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐาน’’นฺติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ ตาเวตฺถ ปาณาติปาตปฺปภุตีหิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

เอกตานานตาทิวินิจฺฉยํ

เอกตานานตาทิโตติ เอตฺถ อาห – กิํ ปน วชฺฌวธกปฺปโยคเจตนาทีนํ เอกตาย ปาณาติปาตสฺส อญฺญสฺส วา อทินฺนาทานาทิโน เอกตฺตํ, นานตาย นานตฺตํ โหติ, อุทาหุ โนติฯ กสฺมา ปเนตํ วุจฺจติ? ยทิ ตาว เอกตาย เอกตฺตํ, อถ ยทา เอกํ วชฺฌํ พหู วธกา วเธนฺติ, เอโก วา วธโก พหุเก วชฺเฌ วเธติ, เอเกน วา สาหตฺถิกาทินา ปโยเคน พหู วชฺฌา วธียนฺติ, เอกา วา เจตนา พหูนํ วชฺฌานํ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปโยคํ สมุฏฺฐาเปติ, ตทา เอเกน ปาณาติปาเตน ภวิตพฺพํฯ ยทิ ปน นานตาย นานตฺตํฯ อถ ยทา เอโก วธโก เอกสฺสตฺถาย เอกํ ปโยคํ กโรนฺโต พหู วชฺเฌ วเธติ, พหู วา วธกา เทวทตฺตยญฺญทตฺตโสมทตฺตาทีนํ พหูนมตฺถาย พหู ปโยเค กโรนฺตา เอกเมว เทวทตฺตํ ยญฺญทตฺตํ โสมทตฺตํ วา วเธนฺติ, พหูหิ วา สาหตฺถิกาทีหิ ปโยเคหิ เอโก วชฺโฌ วธียติฯ พหู วา เจตนา เอกสฺเสว วชฺฌสฺส ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปโยคํ สมุฏฺฐาเปนฺติ, ตทา พหูหิ ปาณาติปาเตหิ ภวิตพฺพํฯ อุภยมฺปิ เจตมยุตฺตํฯ อถ เนว เอเตสํ วชฺฌาทีนํ เอกตาย เอกตฺตํ, นานตาย นานตฺตํ, อญฺญเถว ตุ เอกตฺตํ นานตฺตญฺจ โหติ, ตํ วตฺตพฺพํ ปาณาติปาตสฺส, เอวํ เสสานมฺปีติฯ

วุจฺจเต – ตตฺถ ตาว ปาณาติปาตสฺส น วชฺฌวธกาทีนํ ปจฺเจกเมกตาย เอกตา, นานตาย นานตา, กินฺตุ วชฺฌวธกาทีนํ ยุคนนฺธเมกตาย เอกตา, ทฺวินฺนมฺปิ ตุ เตสํ, ตโต อญฺญตรสฺส วา นานตาย นานตาฯ ตถา หิ พหูสุ วธเกสุ พหูหิ สรกฺเขปาทีหิ เอเกน วา โอปาตขณนาทินา ปโยเคน พหู วชฺเฌ วเธนฺเตสุปิ พหู ปาณาติปาตา โหนฺติฯ เอกสฺมิํ วธเก เอเกน, พหูหิ วา ปโยเคหิ ตปฺปโยคสมุฏฺฐาปิกาย จ เอกาย, พหูหิ วา เจตนาหิ พหู วชฺเฌ วเธนฺเตปิ พหู ปาณาติปาตา โหนฺติ, พหูสุ จ วธเกสุ ยถาวุตฺตปฺปกาเรหิ พหูหิ, เอเกน วา ปโยเคน เอกํ วชฺฌํ วเธนฺเตสุปิ พหู ปาณาติปาตา โหนฺติฯ เอส นโย อทินฺนาทานาทีสุปีติฯ เอวเมตฺถ เอกตานานตาทิโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

อารมฺมณโตติ ปาณาติปาโต เจตฺถ ชีวิตินฺทฺริยารมฺมโณฯ อทินฺนาทานอพฺรหฺมจริยสุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานานิ รูปธมฺเมสุ รูปายตนาทิอญฺญตรสงฺขารารมฺมณานิฯ มุสาวาโท ยสฺส มุสา ภณติ, ตมารภิตฺวา ปวตฺตนโต สตฺตารมฺมโณฯ อพฺรหฺมจริยมฺปิ สตฺตารมฺมณนฺติ เอเกฯ อทินฺนาทานญฺจ ยทา สตฺโต หริตพฺโพ โหติ, ตทา สตฺตารมฺมณนฺติฯ อปิ เจตฺถ สงฺขารวเสเนว สตฺตารมฺมณํ, น ปณฺณตฺติวเสนาติฯ เอวเมตฺถ อารมฺมณโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

อาทานโตติ ปาณาติปาตาเวรมณิสิกฺขาปทาทีนิ เจตานิ สามเณเรน ภิกฺขุสนฺติเก สมาทินฺนาเนว สมาทินฺนานิ โหนฺติ, อุปาสเกน ปน อตฺตนา สมาทิยนฺเตนาปิ สมาทินฺนานิ โหนฺติ, ปรสฺส สนฺติเก สมาทิยนฺเตนาปิฯ เอกชฺฌํ สมาทินฺนานิปิ สมาทินฺนานิ โหนฺติ, ปจฺเจกํ สมาทินฺนานิปิฯ กินฺตุ นานํ เอกชฺฌํ สมาทิยโต เอกาเยว วิรติ, เอกาว เจตนา โหติ, กิจฺจวเสน ปเนตาสํ ปญฺจวิธตฺตํ วิญฺญายติฯ ปจฺเจกํ สมาทิยโต ปน ปญฺเจว วิรติโย, ปญฺจ จ เจตนา โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ เอวเมตฺถ อาทานโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

เภทโตติ สามเณรานญฺเจตฺถ เอกสฺมิํ ภินฺเน สพฺพานิปิ ภินฺนานิ โหนฺติฯ ปาราชิกฏฺฐานิยานิ หิ ตานิ เตสํ, ยํ ตํ วีติกฺกนฺตํ โหติ, เตเนว กมฺมพทฺโธฯ

คหฏฺฐานํ ปน เอกสฺมิํ ภินฺเน เอกเมว ภินฺนํ โหติ, ยโต เตสํ ตํสมาทาเนเนว ปุน ปญฺจงฺคิกตฺตํ สีลสฺส สมฺปชฺชติฯ อปเร ปนาหุ – ‘‘วิสุํ วิสุํ สมาทินฺเนสุ เอกสฺมิํ ภินฺเน เอกเมว ภินฺนํ โหติ, ‘ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ สีลํ สมาทิยามี’ติ เอวํ ปน เอกโต สมาทินฺเนสุ เอกสฺมิํ ภินฺเน เสสานิปิ สพฺพานิ ภินฺนานิ โหนฺติฯ กสฺมา? สมาทินฺนสฺส อภินฺนตฺตา, ยํ ตํ วีติกฺกนฺตํ, เตเนว กมฺมพทฺโธ’’ติฯ เอวเมตฺถ เภทโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

มหาสาวชฺชโตติ คุณวิรหิเตสุ ติรจฺฉานคตาทีสุ ปาเณสุ ขุทฺทเก ปาเณ ปาณาติปาโต อปฺปสาวชฺโช, มหาสรีเร มหาสาวชฺโชฯ กสฺมา? ปโยคมหนฺตตายฯ ปโยคสมตฺเตปิ วตฺถุมหนฺตตายฯ คุณวนฺเตสุ ปน มนุสฺสาทีสุ อปฺปคุเณ ปาณาติปาโต อปฺปสาวชฺโช, มหาคุเณ มหาสาวชฺโช ฯ สรีรคุณานนฺตุ สมภาเว สติ กิเลสานํ อุปกฺกมานญฺจ มุทุตาย อปฺปสาวชฺชตา, ติพฺพตาย มหาสาวชฺชตา จ เวทิตพฺพาฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อปิ เจตฺถ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานเมว มหาสาวชฺชํ, น ตถา ปาณาติปาตาทโยฯ กสฺมา? มนุสฺสภูตสฺสาปิ อุมฺมตฺตกภาวสํวตฺตเนน อริยธมฺมนฺตรายกรณโตติฯ เอวเมตฺถ มหาสาวชฺชโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ปโยคโตติ เอตฺถ จ ปาณาติปาตสฺส สาหตฺถิโก, อาณตฺติโก, นิสฺสคฺคิโย, ถาวโร, วิชฺชามโย, อิทฺธิมโยติ ฉปฺปโยคาฯ ตตฺถ กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา ปหรณํ สาหตฺถิโก ปโยโค, โส อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสเภทโต ทุวิโธ โหติฯ ตตฺถ อุทฺทิสฺสเก ยํ อุทฺทิสฺส ปหรติ, ตสฺเสว มรเณน กมฺมุนา พชฺฌติฯ ‘‘โย โกจิ มรตู’’ติ เอวํ อนุทฺทิสฺสเก ปหารปจฺจยา ยสฺส กสฺสจิ มรเณนฯ อุภยถาปิ จ ปหริตมตฺเต วา มรตุ, ปจฺฉา วา เตเนว โรเคน, ปหริตกฺขเณ เอว กมฺมุนา พชฺฌติฯ มรณาธิปฺปาเยน จ ปหารํ ทตฺวา เตน อมตสฺส ปุน อญฺเญน จิตฺเตน ปหาเร ทินฺเน ปจฺฉาปิ ยทิ ปฐมปหาเรเนว มรติ, ตทา เอว กมฺมุนา พทฺโธ โหติฯ อถ ทุติยปหาเรน, นตฺถิ ปาณาติปาโตฯ อุภเยหิ มเตปิ ปฐมปหาเรเนว กมฺมุนา พทฺโธ, อุภเยหิปิ อมเต เนวตฺถิ ปาณาติปาโตฯ

เอส นโย พหุเกหิปิ เอกสฺส ปหาเร ทินฺเนฯ ตตฺราปิ หิ ยสฺส ปหาเรน มรติ, ตสฺเสว กมฺมพทฺโธ โหติฯ

อธิฏฺฐหิตฺวา ปน อาณาปนํ อาณตฺติโก ปโยโคฯ ตตฺถปิ สาหตฺถิเก ปโยเค วุตฺตนเยเนว กมฺมพทฺโธ อนุสฺสริตพฺโพฯ ฉพฺพิโธ เจตฺถ นิยโม เวทิตพฺโพ –

‘‘วตฺถุ กาโล จ โอกาโส, อาวุธํ อิริยาปโถ;

กิริยาวิเสโสติ อิเม, ฉ อาณตฺตินิยามกา’’ติฯ (ปาจิ. อฏฺฐ. 2.174);

ตตฺถ วตฺถูติ มาเรตพฺโพ ปาโณฯ กาโลติ ปุพฺพณฺหสายนฺหาทิกาโล จ, โยพฺพนถาวริยาทิกาโล จฯ โอกาโสติ คาโม วา นิคโม วา วนํ วา รจฺฉา วา สิงฺฆาฏกํ วาติ เอวมาทิฯ อาวุธนฺติ อสิ วา อุสุ วา สตฺติ วาติ เอวมาทิฯ อิริยาปโถติ มาเรตพฺพสฺส มารกสฺส จ ฐานํ วา นิสชฺชา วาติ เอวมาทิฯ

กิริยาวิเสโสติ วิชฺฌนํ วา เฉทนํ วา เภทนํ วา สงฺขมุณฺฑิกํ วาติ เอวมาทิฯ ยทิ หิ วตฺถุํ วิสํวาเทตฺวา ‘‘ยํ มาเรหี’’ติ อาณตฺโต, ตโต อญฺญํ มาเรติ, อาณาปกสฺส นตฺถิ กมฺมพทฺโธฯ อถ วตฺถุํ อวิสํวาเทตฺวา มาเรติ, อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณ อาณตฺตสฺส มารณกฺขเณติ อุภเยสมฺปิ กมฺมพทฺโธฯ เอส นโย กาลาทีสุปิฯ

มารณตฺถนฺตุ กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา ปหรณนิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺคิโย ปโยโคฯ โสปิ อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสเภทโต ทุวิโธ เอว, กมฺมพทฺโธ เจตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

มารณตฺถเมว โอปาตขณนํ, อปสฺเสนอุปนิกฺขิปนํ, เภสชฺชวิสยนฺตาทิปฺปโยชนํ วา ถาวโร ปโยโคฯ โสปิ อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสเภทโต ทุวิโธ, ยโต ตตฺถปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว กมฺมพทฺโธ เวทิตพฺโพฯ อยนฺตุ วิเสโส – มูลฏฺเฐน โอปาตาทีสุ ปเรสํ มูเลน วา มุธา วา ทินฺเนสุปิ ยทิ ตปฺปจฺจยา โกจิ มรติ, มูลฏฺฐสฺเสว กมฺมพทฺโธฯ

ยทิปิ จ เตน อญฺเญน วา ตตฺถ โอปาเต วินาเสตฺวา ภูมิสเม กเตปิ ปํสุโธวกา วา ปํสุํ คณฺหนฺตา, มูลขณกา วา มูลานิ ขณนฺตา อาวาฏํ กโรนฺติ , เทเว วา วสฺสนฺเต กทฺทโม ชายติ, ตตฺถ จ โกจิ โอตริตฺวา วา ลคฺคิตฺวา วา มรติ, มูลฏฺฐสฺเสว กมฺมพทฺโธฯ ยทิ ปน เยน ลทฺธํ, โส อญฺโญ วา ตํ วิตฺถฏตรํ คมฺภีรตรํ วา กโรติ, ตปฺปจฺจยาว โกจิ มรติ, อุภเยสมฺปิ กมฺมพทฺโธฯ ยถา ตุ มูลานิ มูเลหิ สํสนฺทนฺติ, ตถา ตตฺร ถเล กเต มุจฺจติฯ เอวํ อปสฺเสนาทีสุปิ ยาว เตสํ ปวตฺติ, ตาว ยถาสมฺภวํ กมฺมพทฺโธ เวทิตพฺโพฯ

มารณตฺถํ ปน วิชฺชาปริชปฺปนํ วิชฺชามโย ปโยโคฯ ทาฐาวุธาทีนํ ทาฐาโกฏนาทิมิว มารณตฺถํ กมฺมวิปากชิทฺธิวิการกรณํ อิทฺธิมโย ปโยโคติฯ อทินฺนาทานสฺส ตุ เถยฺยปสยฺหปฏิจฺฉนฺนปริกปฺปกุสาวหารวสปฺปวตฺตา สาหตฺถิกาณตฺติกาทโย ปโยคา, เตสมฺปิ วุตฺตานุสาเรเนว ปเภโท เวทิตพฺโพฯ อพฺรหฺมจริยาทีนํ ติณฺณมฺปิ สาหตฺถิโก เอว ปโยโค ลพฺภตีติฯ เอวเมตฺถ ปโยคโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

องฺคโตติ เอตฺถ จ ปาณาติปาตสฺส ปญฺจ องฺคานิ ภวนฺติ – ปาโณ จ โหติ, ปาณสญฺญี จ, วธกจิตฺตญฺจ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติ, วายมติ, เตน จ มรตีติฯ อทินฺนาทานสฺสาปิ ปญฺเจว – ปรปริคฺคหิตญฺจ โหติ, ปรปริคฺคหิตสญฺญี จ, เถยฺยจิตฺตญฺจ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติ, วายมติ, เตน จ อาทาตพฺพํ อาทานํ คจฺฉตีติฯ อพฺรหฺมจริยสฺส ปน จตฺตาริ องฺคานิ ภวนฺติ – อชฺฌาจริยวตฺถุ จ โหติ, ตตฺถ จ เสวนจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติ, เสวนปจฺจยา ปโยคญฺจ สมาปชฺชติ, สาทิยติ จาติ, ตถา ปเรสํ ทฺวินฺนมฺปิฯ ตตฺถ มุสาวาทสฺส ตาว มุสา จ โหติ ตํ วตฺถุ, วิสํวาทนจิตฺตญฺจ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติ, ตชฺโช จ วายาโม, ปรวิสํวาทนญฺจ วิญฺญาปยมานา วิญฺญตฺติ ปวตฺตตีติ จตฺตาริ องฺคานิ เวทิตพฺพานิฯ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานสฺส ปน สุราทีนญฺจ อญฺญตรํ โหติ มทนียปาตุกมฺยตาจิตฺตญฺจ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติ, ตชฺชญฺจ วายามํ อาปชฺชติ, ปีเต จ ปวิสตีติ อิมานิ จตฺตาริ องฺคานีติฯ เอวเมตฺถ องฺคโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

สมุฏฺฐานโตติ ปาณาติปาตอทินฺนาทานมุสาวาทา เจตฺถ กายจิตฺตโต, วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโต จาติ ติสมุฏฺฐานา โหนฺติฯ อพฺรหฺมจริยํ กายจิตฺตวเสน เอกสมุฏฺฐานเมวฯ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานํ กายโต จ, กายจิตฺตโต จาติ ทฺวิสมุฏฺฐานนฺติฯ เอวเมตฺถ สมุฏฺฐานโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

เวทนาโตติ เอตฺถ จ ปาณาติปาโต ทุกฺขเวทนาสมฺปยุตฺโตวฯ อทินฺนาทานํ ตีสุ เวทนาสุ อญฺญตรเวทนาสมฺปยุตฺตํ, ตถา มุสาวาโทฯ อิตรานิ ทฺเว สุขาย วา อทุกฺขมสุขาย วา เวทนาย สมฺปยุตฺตานีติฯ เอวเมตฺถ เวทนาโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

มูลโตติ ปาณาติปาโต เจตฺถ โทสโมหมูโลฯ อทินฺนาทานมุสาวาทา โลภโมหมูลา วา โทสโมหมูลา วาฯ อิตรานิ ทฺเว โลภโมหมูลานีติฯ เอวเมตฺถ มูลโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

กมฺมโตติ ปาณาติปาตอทินฺนาทานอพฺรหฺมจริยานิ เจตฺถ กายกมฺมเมว กมฺมปถปฺปตฺตาเนว จ, มุสาวาโท วจีกมฺมเมวฯ โย ปน อตฺถภญฺชโก, โส กมฺมปถปฺปตฺโตฯ อิตโร กมฺมเมวฯ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานํ กายกมฺมเมวาติฯ เอวเมตฺถ กมฺมโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

วิรมโตติ เอตฺถ อาห ‘‘ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺโต กุโต วิรมตี’’ติ? วุจฺจเต – สมาทานวเสน ตาว วิรมนฺโต อตฺตโน วา ปเรสํ วา ปาณาติปาตาทิอกุสลโต วิรมติฯ กิมารภิตฺวา? ยโต วิรมติ, ตเทวฯ สมฺปตฺตวเสนาปิ วิรมนฺโต วุตฺตปฺปการากุสลโตวฯ กิมารภิตฺวา? ปาณาติปาตาทีนํ วุตฺตารมฺมณาเนวฯ เกจิ ปน ภณนฺติ ‘‘สุราเมรยมชฺชสงฺขาเต สงฺขาเร อารภิตฺวา สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา วิรมติ, สตฺตสงฺขาเรสุ ยํ ปน อวหริตพฺพํ ภญฺชิตพฺพญฺจ, ตํ อารภิตฺวา อทินฺนาทานา มุสาวาทา จ, สตฺเตเยวารภิตฺวา ปาณาติปาตา อพฺรหฺมจริยา จา’’ติฯ ตทญฺเญ ‘‘เอวํ สนฺเต ‘อญฺญํ จินฺเตนฺโต อญฺญํ กเรยฺย, ยญฺจ ปชหติ, ตํ น ชาเนยฺยา’ติ เอวํทิฏฺฐิกา หุตฺวา อนิจฺฉมานา ยเทว ปชหติ, ตํ อตฺตโน ปาณาติปาตาทิอกุสลเมวารภิตฺวา วิรมตี’’ติ วทนฺติฯ ตทยุตฺตํฯ กสฺมา? ตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนาภาวโต พหิทฺธาภาวโต จฯ สิกฺขาปทานญฺหิ วิภงฺคปาเฐ ‘‘ปญฺจนฺนํ สิกฺขาปทานํ กติ กุสลา…เป.… กติ อรณา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘กุสลาเยว, สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติ (วิภ. 716) เอวํ ปวตฺตมาเน วิสฺสชฺชเน ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติ จ ‘‘พหิทฺธารมฺมณา’’ติ จ เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนพหิทฺธารมฺมณตฺตํ วุตฺตํ, ตํ อตฺตโน ปาณาติปาตาทิอกุสลํ อารภิตฺวา วิรมนฺตสฺส น ยุชฺชติฯ

ยํ ปน วุตฺตํ – ‘‘อญฺญํ จินฺเตนฺโต อญฺญํ กเรยฺย, ยญฺจ ปชหติ, ตํ น ชาเนยฺยา’’ติฯ ตตฺถ วุจฺจเต – น กิจฺจสาธนวเสน ปวตฺเตนฺโต อญฺญํ จินฺเตนฺโต อญฺญํ กโรตีติ วา, ยญฺจ ปชหติ, ตํ น ชานาตีติ วา วุจฺจติฯ

‘‘อารภิตฺวาน อมตํ, ชหนฺโต สพฺพปาปเก;

นิทสฺสนญฺเจตฺถ ภเว, มคฺคฏฺโฐริยปุคฺคโล’’ติฯ

เอวเมตฺถ วิรมโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ผลโตติ สพฺเพ เอว เจเต ปาณาติปาตาทโย ทุคฺคติผลนิพฺพตฺตกา โหนฺติ, สุคติยญฺจ อนิฏฺฐากนฺตามนาปวิปากนิพฺพตฺตกา โหนฺติ, สมฺปราเย ทิฏฺฐธมฺเม เอว จ อเวสารชฺชาทิผลนิพฺพตฺตกาฯ อปิจ ‘‘โย สพฺพลหุโส ปาณาติปาตสฺส วิปาโก มนุสฺสภูตสฺส อปฺปายุกสํวตฺตนิโก โหตี’’ติ (อ. นิ. 8.40) เอวมาทินา นเยเนตฺถ ผลโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

อปิ เจตฺถ ปาณาติปาตาทิเวรมณีนมฺปิ สมุฏฺฐานเวทนามูลกมฺมผลโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ ตตฺถายํ วิญฺญาปนา – สพฺพา เอว เจตา เวรมณิโย จตูหิ สมุฏฺฐหนฺติ กายโต, กายจิตฺตโต, วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโต จาติฯ สพฺพา เอว จ สุขเวทนาสมฺปยุตฺตา วา, อทุกฺขมสุขเวทนาสมฺปยุตฺตา วา, อโลภาโทสมูลา วา อโลภาโทสาโมหมูลา วาฯ จตสฺโสปิ เจตฺถ กายกมฺมํ, มุสาวาทาเวรมณี วจีกมฺมํ, มคฺคกฺขเณ จ จิตฺตโตว สมุฏฺฐหนฺติ, สพฺพาปิ มโนกมฺมํฯ

ปาณาติปาตา เวรมณิยา เจตฺถ องฺคปจฺจงฺคสมฺปนฺนตา อาโรหปริณาหสมฺปตฺติตา ชวสมฺปตฺติตา สุปฺปติฏฺฐิตปาทตา จารุตา มุทุตา สุจิตา สูรตา มหพฺพลตา วิสฺสตฺถวจนตา โลกปิยตา เนลตา อเภชฺชปริสตา อจฺฉมฺภิตา ทุปฺปธํสิตา ปรูปกฺกเมน อมรณตา อนนฺตปริวารตา สุรูปตา สุสณฺฐานตา อปฺปาพาธตา อโสกิตา ปิเยหิ มนาเปหิ สทฺธิํ อวิปฺปโยคตา ทีฆายุกตาติ เอวมาทีนิ ผลานิฯ

อทินฺนาทานา เวรมณิยา มหทฺธนตา ปหูตธนธญฺญตา อนนฺตโภคตา อนุปฺปนฺนโภคุปฺปตฺติตา อุปฺปนฺนโภคถาวรตา อิจฺฉิตานํ โภคานํ ขิปฺปปฺปฏิลาภิตา ราชโจรุทกคฺคิอปฺปิยทายาเทหิ อสาธารณโภคตา อสาธารณธนปฺปฏิลาภิตา โลกุตฺตมตา นตฺถิกภาวสฺส อชานนตา สุขวิหาริตาติ เอวมาทีนิฯ

อพฺรหฺมจริยา เวรมณิยา วิคตปจฺจตฺถิกตา สพฺพชนปิยตา อนฺนปานวตฺถสยนาทีนํ ลาภิตา สุขสยนตา สุขปฺปฏิพุชฺฌนตา อปายภยวินิมุตฺตตา อิตฺถิภาวปฺปฏิลาภสฺส วา นปุํสกภาวปฺปฏิลาภสฺส วา อภพฺพตา อกฺโกธนตา ปจฺจกฺขการิตา อปติตกฺขนฺธตา อนโธมุขตา อิตฺถิปุริสานํ อญฺญมญฺญปิยตา ปริปุณฺณินฺทฺริยตา ปริปุณฺณลกฺขณตา นิราสงฺกตา อปฺโปสฺสุกฺกตา สุขวิหาริตา อกุโตภยตา ปิยวิปฺปโยคาภาวตาติ เอวมาทีนิฯ

มุสาวาทา เวรมณิยา วิปฺปสนฺนินฺทฺริยตา วิสฺสฏฺฐมธุรภาณิตา สมสิตสุทฺธทนฺตตา นาติถูลตา นาติกิสตา นาติรสฺสตา นาติทีฆตา สุขสมฺผสฺสตา อุปฺปลคนฺธมุขตา สุสฺสูสกปริชนตา อาเทยฺยวจนตา กมลุปฺปลสทิสมุทุโลหิตตนุชิวฺหตา อนุทฺธตตา อจปลตาติ เอวมาทีนิฯ

สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา เวรมณิยา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ สพฺพกิจฺจกรณีเยสุ ขิปฺปํ ปฏิชานนตา สทา อุปฏฺฐิตสติตา อนุมฺมตฺตกตา ญาณวนฺตตา อนลสตา อชฬตา อเนลมูคตา อมตฺตตา อปฺปมตฺตตา อสมฺโมหตา อจฺฉมฺภิตา อสารมฺภิตา อนุสฺสงฺกิตา สจฺจวาทิตา อปิสุณาผรุสาสมฺผปลาปวาทิตา รตฺตินฺทิวมตนฺทิตตา กตญฺญุตา กตเวทิตา อมจฺฉริตา จาควนฺตตา สีลวนฺตตา อุชุตา อกฺโกธนตา หิริมนตา โอตฺตปฺปิตา อุชุทิฏฺฐิกตา มหาปญฺญตา เมธาวิตา ปณฺฑิตตา อตฺถานตฺถกุสลตาติ เอวมาทีนิ ผลานิฯ เอวเมตฺถ ปาณาติปาตาทิเวรมณีนํ สมุฏฺฐานเวทนามูลกมฺมผลโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ปจฺฉิมปญฺจสิกฺขาปทวณฺณนา

อิทานิ ยํ วุตฺตํ –

‘‘โยเชตพฺพํ ตโต ยุตฺตํ, ปจฺฉิเมสฺวปิ ปญฺจสุ;

อาเวณิกญฺจ วตฺตพฺพํ, เญยฺยา หีนาทิตาปิ จา’’ติฯ