วนปฺปคุมฺเพติคาถาวณฺณนา

[13] เอวํ สงฺฆปริยาปนฺนานํ ปุคฺคลานํ เตน เตน คุณปฺปกาเรน สงฺฆาธิฏฺฐานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ ยฺวายํ ภควตา รตนตฺตยคุณํ ทีเปนฺเตน อิธ สงฺเขเปน อญฺญตฺร จ วิตฺถาเรน ปริยตฺติธมฺโม เทสิโต, ตมฺปิ นิสฺสาย ปุน พุทฺธาธิฏฺฐานํ สจฺจํ วตฺตุมารทฺโธ ‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสฺสิตคฺเค’’ติฯ ตตฺถ อาสนฺนสนฺนิเวสววตฺถิตานํ รุกฺขานํ สมูโห วนํ, มูลสารเผคฺคุตจสาขาปลาเสหิ ปวุทฺโธ คุมฺโพ ปคุมฺโพ, วนสฺส, วเน วา ปคุมฺโพ วนปฺปคุมฺโพฯ สฺวายํ ‘‘วนปฺปคุมฺเพ’’ติ วุตฺโต, เอวมฺปิ หิ วตฺตุํ ลพฺภติ ‘‘อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาเร , อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺเต, สุเข ทุกฺเข ชีเว’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.174; ม. นิ. 2.228) วิยฯ ยถาติ อุปมาวจนํฯ ผุสฺสิตานิ อคฺคานิ อสฺสาติ ผุสฺสิตคฺโค, สพฺพสาขาปสาขาสุ สญฺชาตปุปฺโผติ อตฺโถฯ โส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ‘‘ผุสฺสิตคฺเค’’ติ วุตฺโตฯ คิมฺหานมาเส ปฐมสฺมิํ คิมฺเหติ เย จตฺตาโร คิมฺหานํ มาสา, เตสํ จตุนฺนํ คิมฺหมาสานํ เอกสฺมิํ มาเสฯ กตรสฺมิํ มาเส อิติ เจ? ปฐมสฺมิํ คิมฺเห, จิตฺรมาเสติ อตฺโถฯ โส หิ ‘‘ปฐมคิมฺโห’’ติ จ ‘‘พาลวสนฺโต’’ติ จ วุจฺจติฯ ตโต ปรํ ปทตฺถโต ปากฏเมวฯ

อยํ ปเนตฺถ ปิณฺฑตฺโถ – ยถา ปฐมคิมฺหนามเก พาลวสนฺเต นานาวิธรุกฺขคหเน วเน สุปุปฺผิตคฺคสาโข ตรุณรุกฺขคจฺฉปริยายนาโม ปคุมฺโพ อติวิย สสฺสิริโก โหติ, เอวเมว ขนฺธายตนาทีหิ สติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานาทีหิ สีลสมาธิกฺขนฺธาทีหิ วา นานปฺปกาเรหิ อตฺถปฺปเภทปุปฺเผหิ อติวิย สสฺสิริกตฺตา ตถูปมํ นิพฺพานคามิมคฺคทีปนโต นิพฺพานคามิํ ปริยตฺติธมฺมวรํ เนว ลาภเหตุ น สกฺการาทิเหตุ, เกวลนฺตุ มหากรุณาย อพฺภุสฺสาหิตหทโย สตฺตานํ ปรมหิตาย อเทสยีติฯ ปรมํ หิตายาติ เอตฺถ จ คาถาพนฺธสุขตฺถํ อนุนาสิโกฯ อยํ ปนตฺโถ – ปรมหิตาย นิพฺพานาย อเทสยีติฯ

เอวํ ภควา อิมํ สุปุปฺผิตคฺควนปฺปคุมฺพสทิสํ ปริยตฺติธมฺมํ วตฺวา อิทานิ ตเมว นิสฺสาย พุทฺธาธิฏฺฐานํ สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ ‘‘อิทมฺปิ พุทฺเธ’’ติฯ ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เกวลํ ปน อิทมฺปิ ยถาวุตฺตปการปริยตฺติธมฺมสงฺขาตํ พุทฺเธ รตนํ ปณีตนฺติ เอวํ โยเชตพฺพํ ฯ อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติฯ

วโร วรญฺญูติคาถาวณฺณนา

[14] เอวํ ภควา ปริยตฺติธมฺเมน พุทฺธาธิฏฺฐานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ โลกุตฺตรธมฺเมน วตฺตุมารทฺโธ ‘‘วโร วรญฺญู’’ติฯ ตตฺถ วโรติ ปณีตาธิมุตฺติเกหิ อิจฺฉิโต ‘‘อโห วต มยมฺปิ เอวรูปา อสฺสามา’’ติ, วรคุณโยคโต วา วโร อุตฺตโม เสฏฺโฐติ อตฺโถฯ วรญฺญูติ นิพฺพานญฺญูฯ นิพฺพานญฺหิ สพฺพธมฺมานํ อุตฺตมฏฺเฐน วรํ, ตญฺเจส โพธิมูเล สยํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา อญฺญาสิฯ วรโทติ ปญฺจวคฺคิยภทฺทวคฺคิยชฏิลาทีนํ อญฺเญสญฺจ เทวมนุสฺสานํ นิพฺเพธภาคิยวาสนาภาคิยวรธมฺมทายีติ อตฺโถฯ วราหโรติ วรสฺส มคฺคสฺส อาหฏตฺตา วราหโรติ วุจฺจติฯ โส หิ ภควา ทีปงฺกรโต ปภุติ สมติํส ปารมิโย ปูเรนฺโต ปุพฺพเกหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อนุยาตํ ปุราณมคฺควรมาหริ, เตน ‘‘วราหโร’’ติ วุจฺจติฯ

อปิจ สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฏิลาเภน วโร, นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย วรญฺญู, สตฺตานํ วิมุตฺติสุขทาเนน วรโท, อุตฺตมปฏิปทาหรเณน วราหโรฯ เอเตหิ โลกุตฺตรคุเณหิ อธิกสฺส กสฺสจิ คุณสฺส อภาวโต อนุตฺตโรฯ

อปโร นโย – วโร อุปสมาธิฏฺฐานปริปูรเณน, วรญฺญู ปญฺญาธิฏฺฐานปริปูรเณน, วรโท จาคาธิฏฺฐานปริปูรเณน, วราหโร สจฺจาธิฏฺฐานปริปูรเณน, วรํ มคฺคสจฺจมาหรีติฯ ตถา วโร ปุญฺญุสฺสเยน, วรญฺญู ปญฺญุสฺสเยน, วรโท พุทฺธภาวตฺถิกานํ ตทุปายสมฺปทาเนน, วราหโร ปจฺเจกพุทฺธภาวตฺถิกานํ ตทุปายาหรเณน, อนุตฺตโร ตตฺถ ตตฺถ อสทิสตาย, อตฺตนา วา อนาจริยโก หุตฺวา ปเรสํ อาจริยภาเวน, ธมฺมวรํ อเทสยิ สาวกภาวตฺถิกานํ ตทตฺถาย สฺวากฺขาตตาทิคุณยุตฺตสฺส ธมฺมวรสฺส เทสนโตฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

เอวํ ภควา นววิเธน โลกุตฺตรธมฺเมน อตฺตโน คุณํ วตฺวา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย พุทฺธาธิฏฺฐานํ สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ ‘‘อิทมฺปิ พุทฺเธ’’ติฯ ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เกวลํ ปน ยํ วรํ โลกุตฺตรธมฺมํ เอส อญฺญาสิ, ยญฺจ อทาสิ, ยญฺจ อาหริ, ยญฺจ เทเสสิ, อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตนฺติ เอวํ โยเชตพฺพํฯ อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติฯ