วิกสิตปทุมํ วิย พุทฺโธ, ตปฺปภวมธุ วิย ธมฺโม, ตทุปโภคีภมรคโณ วิย สงฺโฆฯ เอวํ สรณตฺตยเมตญฺจ, อุปมาหิ ปกาสเยฯ

เอตฺตาวตา จ ยา ปุพฺเพ ‘‘เกน กตฺถ กทา กสฺมา, ภาสิตํ สรณตฺตย’’นฺติอาทีหิ จตูหิ คาถาหิ อตฺถวณฺณนาย มาติกา นิกฺขิตฺตา, สา อตฺถโต ปกาสิตา โหตีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปาฐ-อฏฺฐกถาย

สรณตฺตยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สิกฺขาปทวณฺณนา

สิกฺขาปทปาฐมาติกา

เอวํ สรณคมเนหิ สาสโนตารํ ทสฺเสตฺวา สาสนํ โอติณฺเณน อุปาสเกน วา ปพฺพชิเตน วา เยสุ สิกฺขาปเทสุ ปฐมํ สิกฺขิตพฺพํ, ตานิ ทสฺเสตุํ นิกฺขิตฺตสฺส สิกฺขาปทปาฐสฺส อิทานิ วณฺณนตฺถํ อยํ มาติกา –

‘‘เยน ยตฺถ ยทา ยสฺมา, วุตฺตาเนตานิ ตํ นยํ;

วตฺวา กตฺวา ววตฺถานํ, สาธารณวิเสสโตฯ

‘‘ปกติยา จ ยํ วชฺชํ, วชฺชํ ปณฺณตฺติยา จ ยํ;

ววตฺถเปตฺวา ตํ กตฺวา, ปทานํ พฺยญฺชนตฺถโตฯ

‘‘สาธารณานํ สพฺเพสํ, สาธารณวิภาวนํ;

อถ ปญฺจสุ ปุพฺเพสุ, วิเสสตฺถปฺปกาสโตฯ

‘‘ปาณาติปาตปภุติ-เหกตานานตาทิโต;

อารมฺมณาทานเภทา, มหาสาวชฺชโต ตถาฯ

‘‘ปโยคงฺคสมุฏฺฐานา, เวทนามูลกมฺมโต;

วิรมโต จ ผลโต, วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

‘‘โยเชตพฺพํ ตโต ยุตฺตํ, ปจฺฉิเมสฺวปิ ปญฺจสุ;

อาเวณิกญฺจ วตฺตพฺพํ, เญยฺยา หีนาทิตาปิ จา’’ติฯ

ตตฺถ เอตานิ ปาณาติปาตาเวรมณีติอาทีนิ ทส สิกฺขาปทานิ ภควตา เอว วุตฺตานิ, น สาวกาทีหิฯ ตานิ จ สาวตฺถิยํ วุตฺตานิ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม อายสฺมนฺตํ ราหุลํ ปพฺพาเชตฺวา กปิลวตฺถุโต สาวตฺถิํ อนุปฺปตฺเตน สามเณรานํ สิกฺขาปทววตฺถาปนตฺถํฯ วุตฺตํ เหตํ –

‘‘อถ โข ภควา กปิลวตฺถุสฺมิํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา เยน สาวตฺถิ เตน จาริกํ ปกฺกามิฯ อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน สาวตฺถิ ตทวสริฯ ตตฺร สุทํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ เตน โข ปน สมเยน …เป.… อถ โข สามเณรานํ เอตทโหสิ – ‘กติ นุ โข อมฺหากํ สิกฺขาปทานิ, กตฺถ จ อมฺเหหิ สิกฺขิตพฺพ’’’นฺติฯ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สามเณรานํ ทส สิกฺขาปทานิ, เตสุ จ สามเณเรหิ สิกฺขิตุํ , ปาณาติปาตาเวรมณี…เป.… ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณา เวรมณี’’ติ (มหาว. 105)ฯ

ตาเนตานิ ‘‘สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู’’ติ (ที. นิ. 1.193; ม. นิ. 2.24; วิภ. 508) สุตฺตานุสาเรน สรณคมเนสุ จ ทสฺสิตปาฐานุสาเรน ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณิสิกฺขาปทํ สมาทิยามี’’ติ เอวํ วาจนามคฺคํ อาโรปิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ เอวํ ตาว ‘‘เยน ยตฺถ ยทา ยสฺมา, วุตฺตาเนตานิ ตํ นยํ วตฺวา’’ติ โส นโย ทฏฺฐพฺโพฯ

สาธารณวิเสสววตฺถานํ

เอตฺถ จ อาทิโต ทฺเว จตุตฺถปญฺจมานิ อุปาสกานํ สามเณรานญฺจ สาธารณานิ นิจฺจสีลวเสนฯ อุโปสถสีลวเสน ปน อุปาสกานํ สตฺตมฏฺฐมํ เจกํ องฺคํ กตฺวา สพฺพปจฺฉิมวชฺชานิ สพฺพานิปิ สามเณเรหิ สาธารณานิ, ปจฺฉิมํ ปน สามเณรานเมว วิเสสภูตนฺติ เอวํ สาธารณวิเสสโต ววตฺถานํ กาตพฺพํฯ ปุริมานิ เจตฺถ ปญฺจ เอกนฺตอกุสลจิตฺตสมุฏฺฐานตฺตา ปาณาติปาตาทีนํ ปกติวชฺชโต เวรมณิยา, เสสานิ ปณฺณตฺติวชฺชโตติ เอวํ ปกติยา จ ยํ วชฺชํ, วชฺชํ ปณฺณตฺติยา จ ยํ, ตํ ววตฺถเปตพฺพํฯ

สาธารณวิภาวนา

ยสฺมา เจตฺถ ‘‘เวรมณิสิกฺขาปทํ สมาทิยามี’’ติ เอตานิ สพฺพสาธารณานิ ปทานิ, ตสฺมา เอเตสํ ปทานํ พฺยญฺชนโต จ อตฺถโต จ อยํ สาธารณวิภาวนา เวทิตพฺพา –

ตตฺถ พฺยญฺชนโต ตาว เวรํ มณตีติ เวรมณี, เวรํ ปชหติ, วิโนเทติ, พฺยนฺตีกโรติ, อนภาวํ คเมตีติ อตฺโถฯ วิรมติ วา เอตาย กรณภูตาย เวรมฺหา ปุคฺคโลติ, วิการสฺส เวการํ กตฺวา เวรมณีฯ เตเนว เจตฺถ ‘‘เวรมณิสิกฺขาปทํ วิรมณิสิกฺขาปท’’นฺติ ทฺวิธา สชฺฌายํ กโรนฺติฯ สิกฺขิตพฺพาติ สิกฺขา, ปชฺชเต อเนนาติ ปทํฯ สิกฺขาย ปทํ สิกฺขาปทํ, สิกฺขาย อธิคมูปาโยติ อตฺโถฯ อถ วา มูลํ นิสฺสโย ปติฏฺฐาติ วุตฺตํ โหติฯ เวรมณี เอว สิกฺขาปทํ เวรมณิสิกฺขาปทํ, วิรมณิสิกฺขาปทํ วา ทุติเยน นเยนฯ สมฺมา อาทิยามิ สมาทิยามิ, อวีติกฺกมนาธิปฺปาเยน อขณฺฑการิตาย อจฺฉิทฺทการิตาย อสพลการิตาย จ อาทิยามีติ วุตฺตํ โหติฯ

อตฺถโต ปน เวรมณีติ กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา วิรติ, สา ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส ‘‘ยา ตสฺมิํ สมเย ปาณาติปาตา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต’’ติ เอวมาทินา (วิภ. 704) นเยน วิภงฺเค วุตฺตาฯ กามญฺเจสา เวรมณี นาม โลกุตฺตราปิ อตฺถิ, อิธ ปน สมาทิยามีติ วุตฺตตฺตา สมาทานวเสน ปวตฺตารหา, ตสฺมา สา น โหตีติ กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา วิรตีติ วุตฺตาฯ

สิกฺขาติ ติสฺโส สิกฺขา อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขาติฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ สมฺปตฺตวิรติสีลํ โลกิกา วิปสฺสนา รูปารูปฌานานิ อริยมคฺโค จ สิกฺขาติ อธิปฺเปตาฯ ยถาห –