อทสฺสนํ คโตติ มาโรปิ วฏฺฏปาทกํ กตฺวา รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส จิตฺตํ ชานาติ, ตเทว วิปสฺสนาปาทกํ กตฺวา สมาปนฺนสฺส จิตฺตํ ชานาติฯ อรูปาวจรสมาปตฺติ ปน วฏฺฏปาทา วา โหตุ วิปสฺสนาปาทา วา, ตํ สมาปนฺนสฺส มาโร จิตฺตํ น ชานาติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’’ติฯ

9. นาคสุตฺตวณฺณนา

[40] นวเม อารญฺญกสฺสาติ อรญฺญวาสิโนฯ โคจรปสุตสฺสาติ โคจรคฺคหณตฺถาย คจฺฉนฺตสฺสฯ หตฺถิกลภาติ มหนฺตา มหนฺตา นาคาฯ หตฺถิจฺฉาปาติ ตรุณโปตกาฯ โอภคฺโคภคฺคนฺติ นาเมตฺวา นาเมตฺวา ฐปิตํฯ โอคาหํ โอติณฺณสฺสาติ โอคาหิตพฺพตฺตา โอคาหนฺติ ลทฺธนามํ อุทกติตฺถํ โอติณฺณสฺสฯ โอคาหา อุตฺติณฺณสฺสาติ อุทกติตฺถโต อุตฺติณฺณสฺสฯ วูปกฏฺโฐติ วูปกฏฺโฐ หุตฺวาฯ อิทานิ ยสฺมา ทสพลสฺส หตฺถินาเคน กิจฺจํ นตฺถิ, สาสเน ปน ตํสริกฺขกํ ปุคฺคลํ ทสฺเสตุํ อิทมาหฏํ, ตสฺมา ตํ ปุคฺคลํ ทสฺเสนฺโต เอวเมว โขติอาทิมาหฯ

10. ตปุสฺสสุตฺตวณฺณนา

[41] ทสเม มลฺเลสูติ มลฺลรฏฺเฐฯ อิเธว ตาว ตฺวํ, อานนฺท, โหตีติ อิธ ภควา ‘‘ตปุสฺสคหปติโน อิธ ฐิเตน อานนฺเทน สทฺธิํ กถาสลฺลาโป ภวิสฺสติ, ตโตนิทานํ อหํ มหนฺตํ ธมฺมปริยายํ เทเสสฺสามี’’ติ ญตฺวา อาหฯ อุปสงฺกมีติ โส กิร ภุตฺตปาตราโส ‘‘ทสพลสฺส อุปฏฺฐานํ คมิสฺสามี’’ติ นิกฺขมนฺโต ทูรโตว เถรํ ทิสฺวา เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิฯ ปปาโต วิย ขายติ, ยทิทํ เนกฺขมฺมนฺติ ยมิทํ ปพฺพชฺชาสงฺขาตํ เนกฺขมฺมํ, ตํ อมฺหากํ มหาปปาโต วิย โอคาหิตฺวา อุปฏฺฐาติฯ เนกฺขมฺเม จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ อารมฺมณวเสน ปกฺขนฺทติ, ตเทว อารมฺมณํ กตฺวา ปสีทติ, ตเทว ปติฏฺฐาติ, ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ วิมุจฺจติฯ ‘เอตํ สนฺต’นฺติ ปสฺสโตติ เอตํ เนกฺขมฺมํ สนฺตํ วิคตทรถปริฬาหนฺติ เอวํ ปสฺสนฺตานํ ภิกฺขูนํฯ พหุนา ชเนน วิสภาโคติ ตยิทํ พหุนา มหาชเนน สทฺธิํ ภิกฺขูนํ วิสภาคํ, อสทิสนฺติ อตฺโถฯ

กถาปาภตนฺติ กถามูลํฯ ตสฺส มยฺหํ, อานนฺท, เนกฺขมฺเม จิตฺตํ น ปกฺขนฺทตีติ ตสฺส เอวํ วิตกฺเกนฺตสฺสาปิ มยฺหํ ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ น โอตรติฯ

‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติ ปสฺสโตติ ‘‘สาธุ เนกฺขมฺม’’นฺติ ปริวิตกฺกนวเสน ‘‘เอตํ เนกฺขมฺมํ สนฺต’’นฺติ ปสฺสนฺตสฺสปิฯ อนาเสวิโตติ น อาเสวิโต น ผสฺสิโต น สจฺฉิกโตฯ อธิคมฺมาติ อธิคนฺตฺวา ปตฺวา สจฺฉิกตฺวาฯ ตมาเสเวยฺยนฺติ ตํ อานิสํสํ เสเวยฺยํ ภเชยฺยํฯ ยํ เมติ เยน การเณน มยฺหํฯ อธิคมฺมาติ อธิคนฺตฺวาฯ สฺวาสฺส เม โหติ อาพาโธติ โส มยฺหํ อาพาธนฏฺเฐน อาพาโธ โหติฯ อวิตกฺเก จิตฺตํ น ปกฺขนฺทตีติ อวิตกฺกวิจาเร ทุติยชฺฌาเน อารมฺมณวเสน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติฯ วิตกฺเกสูติ วิตกฺกวิจาเรสุฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

มหาวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. สามญฺญวคฺโค

1. สมฺพาธสุตฺตวณฺณนา

[42] ปญฺจมสฺส ปฐเม อุทายีติ กาฬุทายิตฺเถโรฯ อวิทฺวาติ อญฺญาสิฯ ภูริเมธโสติ มหาปญฺโญฯ โย ฌานมพุชฺฌีติ โย ฌานํ อพุชฺฌิฯ ปฏิลีนนิสโภติ เอกีภาววเสน ปฏิลีโน เจว อุตฺตมฏฺเฐน จ นิสโภฯ มุนีติ พุทฺธมุนิฯ ปริยาเยนาติ เอเกน การเณนฯ กามสมฺพาธสฺส หิ อภาวมตฺเตเนว ปฐมชฺฌานํ โอกาสาธิคโม นาม, น สพฺพถา สพฺพํฯ ตตฺราปตฺถิ สมฺพาโธติ ตสฺมิมฺปิ ปฐมชฺฌาเน สมฺพาโธ ปฏิปีฬนํ อตฺถิเยวฯ ตตฺราปิตฺถีติปิ ปาโฐฯ กิญฺจ ตตฺถ สมฺพาโธติ ตสฺมิํ ปน ฌาเน กิํ สมฺพาโธ นามฯ อยเมตฺถ สมฺพาโธติ อยํ วิตกฺกวิจารานํ อนิรุทฺธภาโว สมฺพาโธ สํปีฬา นามฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ นิปฺปริยาเยนาติ น เอเกน การเณน, อถ โข อาสวกฺขโย นาม สพฺพสมฺพาธานํ ปหีนตฺตา สพฺเพน สพฺพํ โอกาสาธิคโม นามาติฯ