4. มหาวคฺโค

1-2. อนุปุพฺพวิหารสุตฺตาทิวณฺณนา

[32-33] จตุตฺถสฺส ปฐเม อนุปุพฺพวิหาราติ อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพวิหาราฯ ทุติเย ยตฺถ กามา นิรุชฺฌนฺตีติ ยสฺมิํ ฐาเน กามา วูปสมฺมนฺติฯ นิโรเธตฺวาติ อปฺปฏิวตฺเต กตฺวาฯ นิจฺฉาตาติ ตณฺหาทิฏฺฐิจฺฉาตานํ อภาเวน นิจฺฉาตาฯ นิพฺพุตาติ อตฺตปริตาปนกิเลสานํ อภาเวน นิพฺพุตาฯ ติณฺณาติ กามโต ติณฺณาฯ ปารํคตาติ กาเม ปารํ คตาฯ ตทงฺเคนาติ เตน ฌานงฺเคนฯ เอตฺถ กามา นิรุชฺฌนฺตีติ เอตฺถ ปฐมชฺฌาเน กามา นิรุชฺฌนฺติฯ เต จาติ เย ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชนฺติ, เต กาเม นิโรเธตฺวา นิโรเธตฺวา วิหรนฺติ นามฯ ปญฺชลิโกติ ปคฺคหิตอญฺชลิโก หุตฺวาฯ ปยิรุปาเสยฺยาติ อุปฏฺฐาเปยฺยฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

3. นิพฺพานสุขสุตฺตวณฺณนา

[34] ตติเย อุทายีติ ลาฬุทายิตฺเถโรฯ เอตเทว ขฺเวตฺถาติ เอตเทว โข เอตฺถฯ กามสหคตาติ กามนิสฺสิตาฯ สมุทาจรนฺตีติ มโนทฺวาเร สญฺจรนฺติฯ อาพาธายาติ อาพาธนาย ปีฬนายฯ ปริยาเยนาติ การเณนฯ เอวํ สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อเวทยิตสุขํ นาม กถิตํฯ

4. คาวีอุปมาสุตฺตวณฺณนา

[35] จตุตฺเถ ปพฺพเตยฺยาติ ปพฺพตจารินีฯ น สุปฺปติฏฺฐิตํ ปติฏฺฐาเปตฺวาติ ยถา สุปฺปติฏฺฐิตา โหติ, เอวํ น ปติฏฺฐาเปตฺวาฯ ตํ นิมิตฺตนฺติ ตํ ปฐมชฺฌานสงฺขาตํ นิมิตฺตํฯ น สฺวาธิฏฺฐิตํ อธิฏฺฐาตีติ ยถา สุฏฺฐุ อธิฏฺฐิตํ โหติ, น เอวํ อธิฏฺฐาติฯ อนภิหิํสมาโนติ อโปเถนฺโต อวิเหเฐนฺโตฯ มุทุ จิตฺตํ โหติ กมฺมญฺญนฺติ ยถา วิปสฺสนาจิตฺตํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ มุทุ กมฺมกฺขมํ กมฺมโยคฺคํ โหติ, เอวมสฺส อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ มุทุ โหติ กมฺมญฺญํ ฯ อปฺปมาโณ สมาธีติ จตุพฺรหฺมวิหารสมาธิปิ มคฺคผลสมาธิปิ อปฺปมาโณ สมาธิ นาม, อิธ ปน ‘‘อปฺปมาณํ อปฺปมาณารมฺมณ’’นฺติ อิมินา ปริยาเยน สุปฺปคุณสมาธิ อปฺปมาณสมาธีติ ทฏฺฐพฺโพฯ โส อปฺปมาเณน สมาธินา สุภาวิเตนาติ อิมสฺมิํ ฐาเน อยํ ภิกฺขุ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตฯ อิทานิ ขีณาสวสฺส อภิญฺญาปฏิปาฏิํ ทสฺเสนฺโต ยสฺส ยสฺส จาติอาทิมาหฯ

5. ฌานสุตฺตวณฺณนา

[36] ปญฺจเม อาสวานํ ขยนฺติ อรหตฺตํฯ ยเทว ตตฺถ โหติ รูปคตนฺติ ตสฺมิํ ปฐมชฺฌานกฺขเณ วตฺถุวเสน วา จิตฺตสมุฏฺฐานิกาทิวเสน วา ยํ รูปํ นาม ปวตฺตติฯ เวทนาคตาทีนิ สมฺปยุตฺตเวทนาทีนํ วเสน เวทิตพฺพานิ ฯ เต ธมฺเมติ เต รูปาทโย ปญฺจกฺขนฺธธมฺเมฯ อนิจฺจโตติอาทีสุ หุตฺวา อภาวากาเรน อนิจฺจโต, ปฏิปีฬนากาเรน ทุกฺขโต, รุชฺชนากาเรน โรคโต, อนฺโตทุสฺสนฏฺเฐน คณฺฑโต, อนุปวิฏฺฐฏฺเฐน อนุกนฺตนฏฺเฐน จ สลฺลโต, ทุกฺขฏฺเฐน อฆโต, อาพาธนฏฺเฐน อาพาธโต, อสกฏฺเฐน ปรโต, ปลุชฺชนฏฺเฐน ปโลกโต, อสฺสามิกฏฺเฐน สุญฺญโต, อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตโตฯ สมนุปสฺสตีติ พลววิปสฺสนาปญฺญาย ปสฺสติฯ

เตหิ ธมฺเมหีติ เตหิ ปญฺจกฺขนฺธธมฺเมหิฯ ปฏิวาเปตีติ นิพฺพานวเสน นิวตฺเตติฯ อมตาย ธาตุยาติ นิพฺพานธาตุยาฯ จิตฺตํ อุปสํหรตีติ ญาเณน อานิสํสํ ทิสฺวา โอตาเรติฯ สนฺตนฺติ ปจฺจนีกสนฺตตาย สนฺตํฯ ปณีตนฺติ อตปฺปกํฯ โส ตตฺถ ฐิโต อาสวานํ ขยํ ปาปุณาตีติ โส ตสฺมิํ ปฐมชฺฌาเน ฐิโต ตํ พลววิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ อปโร นโย – โส เตหิ ธมฺเมหีติ ยสฺมา อนิจฺจโตติอาทีสุ อนิจฺจโต ปโลกโตติ ทฺวีหิ ปเทหิ อนิจฺจลกฺขณํ กถิตํ, ทุกฺขโตติอาทีหิ ฉหิ ทุกฺขลกฺขณํ, ปรโต, สุญฺญโต, อนตฺตโตติ ตีหิ อนตฺตลกฺขณํฯ ตสฺมา โส เตหิ เอวํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ทิฏฺเฐหิ อนฺโตสมาปตฺติยํ ปญฺจกฺขนฺธธมฺเมหิฯ จิตฺตํ ปฏิวาเปตีติ จิตฺตํ ปฏิสํหรติ โมเจติ อปเนติฯ อุปสํหรตีติ วิปสฺสนาจิตฺตํ ตาว สวนวเสน ถุติวเสน ปริยตฺติวเสน ปญฺญตฺติวเสน จ สนฺตํ นิพฺพานนฺติ เอวํ อสงฺขตาย อมตาย ธาตุยา อุปสํหรติฯ มคฺคจิตฺตํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสเนว ‘‘เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีต’’นฺติ น เอวํ วทติฯ อิมินา ปนากาเรน ตํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ อุปสํหรตีติ อตฺโถฯ

โส ตตฺถ ฐิโตติ ตสฺสา ติลกฺขณารมฺมณาย วิปสฺสนาย ฐิโตฯ อาสวานํ ขยํ ปาปุณาตีติ อนุกฺกเมน จตฺตาโร มคฺเค ภาเวตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ เตเนว ธมฺมราเคนาติ สมถวิปสฺสนาธมฺเม ฉนฺทราเคนฯ ธมฺมนนฺทิยาติ ตสฺเสว เววจนํฯ สมถวิปสฺสนาสุ หิ สพฺพโส ฉนฺทราคํ ปริยาทาตุํ สกฺโกนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อสกฺโกนฺโต อนาคามี โหติฯ