3. สํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[63] ตติเย เอวเมวาติ นิกฺการเณเนวฯ ยถา วา อยํ ยาจติ, เอวเมวฯ โมฆปุริสาติ มูฬฺหปุริสา ตุจฺฉปุริสาฯ อชฺเฌสนฺตีติ ยาจนฺติฯ อนุพนฺธิตพฺพนฺติ อิริยาปถานุคมเนน อนุพนฺธิตพฺพํ มํ น วิชหิตพฺพํ มญฺญนฺติฯ อาชานนตฺถํ อปสาเทนฺโต เอวมาหฯ เอส กิร ภิกฺขุ โอวาเท ทินฺเนปิ ปมาทเมว อนุยุญฺชติ, ธมฺมํ สุตฺวา ตตฺเถว วสติ, สมณธมฺมํ กาตุํ น อิจฺฉติฯ ตสฺมา ภควา เอวํ อปสาเทตฺวา ปุน ยสฺมา โส อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน , ตสฺมา ตํ โอวทนฺโต ตสฺมาติห เต ภิกฺขุ เอวํ สิกฺขิตพฺพนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อชฺฌตฺตํ เม จิตฺตํ ฐิตํ ภวิสฺสติ สุสณฺฐิตํ, น จ อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสนฺตีติ อิมินา ตาวสฺส โอวาเทน นิยกชฺฌตฺตวเสน จิตฺเตกคฺคตามตฺโต มูลสมาธิ วุตฺโตฯ

ตโต ‘‘เอตฺตเกเนว สนฺตุฏฺฐิํ อนาปชฺชิตฺวา เอวํ โส สมาธิ วฑฺเฒตพฺโพ’’ติ ทสฺเสตุํ ยโต โข เต ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ ฐิตํ โหติ สุสณฺฐิตํ, น จ อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺติ, ตโต เต ภิกฺขุ เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘‘เมตฺตา เม เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา ภวิสฺสติ…เป.… สุสมารทฺธา’’ติ เอวมสฺส เมตฺตาวเสน ภาวนํ วฑฺเฒตฺวา ปุน ยโต โข เต ภิกฺขุ อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ พหุลีกโต, ตโต ตฺวํ ภิกฺขุ อิมํ สมาธิํ สวิตกฺกสวิจารมฺปิ ภาเวยฺยาสีติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – ยทา เต ภิกฺขุ อยํ มูลสมาธิ เอวํ เมตฺตาวเสน ภาวิโต โหติ, ตทา ตฺวํ ตาวตเกนปิ ตุฏฺฐิํ อนาปชฺชิตฺวาว อิมํ มูลสมาธิํ อญฺเญสุปิ อารมฺมเณสุ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ ปาปยมาโน ‘‘สวิตกฺกสวิจารมฺปี’’ติอาทินา นเยน ภาเวยฺยาสีติฯ

เอวํ วตฺวา จ ปน อวเสสพฺรหฺมวิหารปุพฺพงฺคมมฺปิสฺส อญฺเญสุ อารมฺมเณสุ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานภาวนํ กเรยฺยาสีติ ทสฺเสนฺโต ยโต โข เต ภิกฺขุ อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ สุภาวิโต, ตโต เต ภิกฺขุ เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘‘กรุณา เม เจโตวิมุตฺตี’’ติอาทิมาหฯ เอวํ เมตฺตาปุพฺพงฺคมํ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานภาวนํ ทสฺเสตฺวา ปุน กายานุปสฺสนาทิปุพฺพงฺคมํ ทสฺเสตุํ ยโต โข เต ภิกฺขุ อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ สุภาวิโต, ตโต เต ภิกฺขุ เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติอาทิํ วตฺวา ยโต โข เต ภิกฺขุ อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ สุภาวิโต, ตโต ตฺวํ ภิกฺขุ เยน เยเนว คคฺฆสีติอาทิมาหฯ ตตฺถ คคฺฆสีติ คมิสฺสสิฯ ผาสุํเยวาติ อิมินา อรหตฺตํ ทสฺเสติฯ อรหตฺตปฺปตฺโต หิ สพฺพิริยาปเถสุ ผาสุ วิหรติ นามฯ

4. คยาสีสสุตฺตวณฺณนา

[64] จตุตฺเถ เอตทโวจาติ อตฺตโน ปธานภูมิยํ อุปฺปนฺนํ วิตกฺกํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาโรเจตุํ – ‘‘ปุพฺพาหํ, ภิกฺขเว’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ โอภาสนฺติ ทิพฺพจกฺขุญาโณภาสํฯ ญาณทสฺสนนฺติ ทิพฺพจกฺขุภูตํ ญาณสงฺขาตํ ทสฺสนํฯ สนฺนิวุตฺถปุพฺพนฺติ เอกโต วสิตปุพฺพํฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต ทิพฺพจกฺขุญาณํ, อิทฺธิวิธญาณํ, เจโตปริยญาณํ, ยถากมฺมุปคญาณํ, อนาคตํสญาณํ, ปจฺจุปฺปนฺนํสญาณํ, อตีตํสญาณํ, ปุพฺเพนิวาสญาณนฺติ อิมานิ ตาว อฏฺฐ ญาณานิ ปาฬิยํเยว อาคตานิ, เตหิ ปน สทฺธิํ วิปสฺสนาญาณานิ จตฺตาริ มคฺคญาณานิ, จตฺตาริ ผลญาณานิ, จตฺตาริ ปจฺจเวกฺขณญาณานิ, จตฺตาริ ปฏิสมฺภิทาญาณานิ ฉ อสาธารณญาณานีติ เอตานิ ญาณานิ สโมธาเนตฺวา กเถนฺเตน เอวํ อิทํ สุตฺตํ กถิตํ นาม โหติฯ

5. อภิภายตนสุตฺตวณฺณนา

[65] ปญฺจเม อภิภายตนานีติ อภิภวนการณานิฯ กิํ อภิภวนฺติ? ปจฺจนีกธมฺเมปิ อารมฺมณานิปิฯ ตานิ หิ ปฏิปกฺขภาเวน ปจฺจนีกธมฺเม อภิภวนฺติ, ปุคฺคลสฺส ญาณุตฺตริยตาย อารมฺมณานิฯ อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญีติอาทีสุ ปน อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมวเสน อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี นาม โหติฯ อชฺฌตฺตญฺหิ นีลปริกมฺมํ กโรนฺโต เกเส วา ปิตฺเต วา อกฺขิตารกาย วา กโรติฯ ปีตปริกมฺมํ กโรนฺโต เมเท วา ฉวิยา วา หตฺถตลปาทตเลสุ วา อกฺขีนํ ปีตฏฺฐาเน วา กโรติฯ โลหิตปริกมฺมํ กโรนฺโต มํเส วา โลหิเต วา ชิวฺหาย วา อกฺขีนํ รตฺตฏฺฐาเน วา กโรติฯ โอทาตปริกมฺมํ กโรนฺโต อฏฺฐิมฺหิ วา ทนฺเต วา นเข วา อกฺขีนํ เสตฏฺฐาเน วา กโรติฯ ตํ ปน สุนีลกํ สุปีตกํ สุโลหิตกํ สุโอทาตํ น โหติ, อวิสุทฺธเมว โหติฯ

เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺเสวํ ปริกมฺมํ อชฺฌตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, นิมิตฺตํ ปน พหิทฺธา, โส เอวํ อชฺฌตฺตํ ปริกมฺมสฺส พหิทฺธา จ อปฺปนาย วเสน ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติ วุจฺจติฯ ปริตฺตานีติ อวฑฺฒิตานิฯ สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ สุวณฺณานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพณฺณานิ วา, ปริตฺตวเสเนว อิทํ อภิภายตนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ