9-10. ปุคฺคลสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[59-60] นวเม อุชุภูโตติ กายวงฺกาทีนํ อภาเวน อุชุโกฯ ปญฺญาสีลสมาหิโตติ ปญฺญาย จ สีเลน จ สมนฺนาคโตฯ ยชมานานนฺติ ทานํ ททนฺตานํฯ ปุญฺญเปกฺขานนฺติ ปุญฺญํ โอโลเกนฺตานํ คเวสนฺตานํ ฯ โอปธิกนฺติ อุปธิวิปากํ, โอปธิภูตํ ฐานํ อปฺปมาณํฯ ทสเม สมุกฺกฏฺโฐติ อุกฺกฏฺโฐ อุตฺตโมฯ สตฺตานนฺติ สพฺพสตฺตานํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

โคตมีวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

(7) 2. ภูมิจาลวคฺโค

1. อิจฺฉาสุตฺตวณฺณนา

[61] สตฺตมสฺส ปฐเม ปวิวิตฺตสฺสาติ กายวิเวเกน วิวิตฺตสฺสฯ นิรายตฺตวุตฺติโนติ กตฺถจิ อนายตฺตวุตฺติโน วิปสฺสนากมฺมิกสฺสฯ ลาภายาติ จตุปจฺจยลาภายฯ โสจี จ ปริเทวี จาติ โสกี จ ปริเทวี จฯ โสจิจฺจ ปริเทวิจฺจาติปิ ปาโฐฯ จุโต จ สทฺธมฺมาติ ตํขณํเยว วิปสฺสนาสทฺธมฺมา จุโตฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ

2. อลํสุตฺตวณฺณนา

[62] ทุติเย อลํ อตฺตโน อลํ ปเรสนฺติ อตฺตโน จ ปเรสญฺจ หิตปฏิปตฺติยํ สมตฺโถ ปริยตฺโต อนุจฺฉวิโกฯ ขิปฺปนิสนฺตีติ ขิปฺปํ อุปธาเรติ, ขนฺธธาตุอายตนาทีสุ กถิยมาเนสุ เต ธมฺเม ขิปฺปํ ชานาตีติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต สมถวิปสฺสนา กถิตาฯ ปุคฺคลชฺฌาสเยน ปน เทสนาวิลาเสน เจตํ มตฺถกโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐา โอตรนฺตํ กถิตนฺติฯ

3. สํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[63] ตติเย เอวเมวาติ นิกฺการเณเนวฯ ยถา วา อยํ ยาจติ, เอวเมวฯ โมฆปุริสาติ มูฬฺหปุริสา ตุจฺฉปุริสาฯ อชฺเฌสนฺตีติ ยาจนฺติฯ อนุพนฺธิตพฺพนฺติ อิริยาปถานุคมเนน อนุพนฺธิตพฺพํ มํ น วิชหิตพฺพํ มญฺญนฺติฯ อาชานนตฺถํ อปสาเทนฺโต เอวมาหฯ เอส กิร ภิกฺขุ โอวาเท ทินฺเนปิ ปมาทเมว อนุยุญฺชติ, ธมฺมํ สุตฺวา ตตฺเถว วสติ, สมณธมฺมํ กาตุํ น อิจฺฉติฯ ตสฺมา ภควา เอวํ อปสาเทตฺวา ปุน ยสฺมา โส อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน , ตสฺมา ตํ โอวทนฺโต ตสฺมาติห เต ภิกฺขุ เอวํ สิกฺขิตพฺพนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อชฺฌตฺตํ เม จิตฺตํ ฐิตํ ภวิสฺสติ สุสณฺฐิตํ, น จ อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสนฺตีติ อิมินา ตาวสฺส โอวาเทน นิยกชฺฌตฺตวเสน จิตฺเตกคฺคตามตฺโต มูลสมาธิ วุตฺโตฯ

ตโต ‘‘เอตฺตเกเนว สนฺตุฏฺฐิํ อนาปชฺชิตฺวา เอวํ โส สมาธิ วฑฺเฒตพฺโพ’’ติ ทสฺเสตุํ ยโต โข เต ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ ฐิตํ โหติ สุสณฺฐิตํ, น จ อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺติ, ตโต เต ภิกฺขุ เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘‘เมตฺตา เม เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา ภวิสฺสติ…เป.… สุสมารทฺธา’’ติ เอวมสฺส เมตฺตาวเสน ภาวนํ วฑฺเฒตฺวา ปุน ยโต โข เต ภิกฺขุ อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ พหุลีกโต, ตโต ตฺวํ ภิกฺขุ อิมํ สมาธิํ สวิตกฺกสวิจารมฺปิ ภาเวยฺยาสีติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – ยทา เต ภิกฺขุ อยํ มูลสมาธิ เอวํ เมตฺตาวเสน ภาวิโต โหติ, ตทา ตฺวํ ตาวตเกนปิ ตุฏฺฐิํ อนาปชฺชิตฺวาว อิมํ มูลสมาธิํ อญฺเญสุปิ อารมฺมเณสุ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ ปาปยมาโน ‘‘สวิตกฺกสวิจารมฺปี’’ติอาทินา นเยน ภาเวยฺยาสีติฯ

เอวํ วตฺวา จ ปน อวเสสพฺรหฺมวิหารปุพฺพงฺคมมฺปิสฺส อญฺเญสุ อารมฺมเณสุ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานภาวนํ กเรยฺยาสีติ ทสฺเสนฺโต ยโต โข เต ภิกฺขุ อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ สุภาวิโต, ตโต เต ภิกฺขุ เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘‘กรุณา เม เจโตวิมุตฺตี’’ติอาทิมาหฯ เอวํ เมตฺตาปุพฺพงฺคมํ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานภาวนํ ทสฺเสตฺวา ปุน กายานุปสฺสนาทิปุพฺพงฺคมํ ทสฺเสตุํ ยโต โข เต ภิกฺขุ อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ สุภาวิโต, ตโต เต ภิกฺขุ เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติอาทิํ วตฺวา ยโต โข เต ภิกฺขุ อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ สุภาวิโต, ตโต ตฺวํ ภิกฺขุ เยน เยเนว คคฺฆสีติอาทิมาหฯ ตตฺถ คคฺฆสีติ คมิสฺสสิฯ ผาสุํเยวาติ อิมินา อรหตฺตํ ทสฺเสติฯ อรหตฺตปฺปตฺโต หิ สพฺพิริยาปเถสุ ผาสุ วิหรติ นามฯ