อถ อิตโร ‘‘มม อตฺโถ อติกฺกนฺโต’’ติ อนุตเปยฺย, เอวํ โย อิธ ขณํ ลภิตฺวา อปฺปฏิปชฺชนฺโต สทฺธมฺมสฺส นิยามตํ วิราเธติ, โส อยํ วาณิโชว อตีตตฺโถ จิรํ อนุตปิสฺสติ โสจิสฺสติฯ กิญฺจ ภิยฺโย อวิชฺชานิวุโตติ ตถาฯ ปจฺจวิทุนฺติ ปฏิวิชฺฌิํสุฯ สํวราติ สีลสํวราฯ มารเธยฺยปรานุเคติ มารเธยฺยสงฺขาตํ สํสารํ อนุคเตฯ ปารงฺคตาติ นิพฺพานํ คตาฯ เย ปตฺตา อาสวกฺขยนฺติ เย อรหตฺตํ ปตฺตาฯ เอวมิธ คาถาสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ

10. อนุรุทฺธมหาวิตกฺกสุตฺตวณฺณนา

[30] ทสเม เจตีสูติ เจตินามกานํ ราชูนํ นิวาสฏฺฐานตฺตา เอวํลทฺธโวหาเร รฏฺเฐฯ ปาจีนวํสทาเยติ ทสพลสฺส วสนฏฺฐานโต ปาจีนทิสาย ฐิเต วํสทาเย นีโลภาเสหิ เวฬูหิ สญฺฉนฺเน อรญฺเญฯ เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทีติ เถโร กิร ปพฺพชิตฺวา ปฐมอนฺโตวสฺสมฺหิเยว สมาปตฺติลาภี หุตฺวา สหสฺสโลกธาตุทสฺสนสมตฺถํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ อุปฺปาเทสิฯ โส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวมาห – ‘‘อิธาหํ, อาวุโส สาริปุตฺต, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สหสฺสโลกํ โอโลเกมิฯ อารทฺธํ โข ปน เม วีริยํ อสลฺลีนํ, อุปฏฺฐิตา สติ อสมฺมุฏฺฐา, ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคํฯ อถ จ ปน เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ น วิมุจฺจตี’’ติฯ อถ นํ เถโร อาห – ‘‘ยํ โข เต, อาวุโส อนุรุทฺธ, เอวํ โหติ ‘อหํ ทิพฺเพน จกฺขุนา…เป.… โอโลเกมี’ติ, อิทํ เต มานสฺมิํฯ ยมฺปิ เต, อาวุโส, อนุรุทฺธ เอวํ โหติ ‘อารทฺธํ โข ปน เม วีริยํ…เป.… เอกคฺค’นฺติ, อิทํ เต อุทฺธจฺจสฺมิํฯ ยมฺปิ เต, อาวุโส อนุรุทฺธ, เอวํ โหติ ‘อถ จ ปน เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ น วิมุจฺจตี’ติ, อิทํ เต กุกฺกุจฺจสฺมิํฯ สาธุ วตายสฺมา อนุรุทฺโธ อิเม ตโย ธมฺเม ปหาย อิเม ตโย ธมฺเม อมนสิกริตฺวา อมตาย ธาตุยา จิตฺตํ อุปสํหรตู’’ติ เอวมสฺส เถโร กมฺมฏฺฐานํ กเถสิฯ โส กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สตฺถารํ อาปุจฺฉิตฺวา เจติรฏฺฐํ คนฺตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต อฏฺฐมาสํ จงฺกเมน วีตินาเมสิฯ โส ปธานเวคนิมฺมถิตตฺตา กิลนฺตกาโย เอกสฺส เวฬุคุมฺพสฺส เหฏฺฐา นิสีทิฯ อถสฺสายํ เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, เอส มหาปุริสวิตกฺโก อุปฺปชฺชีติ อตฺโถฯ

อปฺปิจฺฉสฺสาติ เอตฺถ ปจฺจยปฺปิจฺโฉ, อธิคมปฺปิจฺโฉ, ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ, ธุตงฺคปฺปิจฺโฉติ จตฺตาโร อปฺปิจฺฉาฯ ตตฺถ ปจฺจยปฺปิจฺโฉ พหุํ เทนฺเต อปฺปํ คณฺหาติ, อปฺปํ เทนฺเต อปฺปตรํ คณฺหาติ, น อนวเสสคฺคาหี โหติฯ อธิคมปฺปิจฺโฉ มชฺฌนฺติกตฺเถโร วิย อตฺตโน อธิคมํ อญฺเญสํ ชานิตุํ น เทติฯ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ เตปิฏโกปิ สมาโน น พหุสฺสุตภาวํ ชานาเปตุกาโม โหติ สาเกตติสฺสตฺเถโร วิยฯ ธุตงฺคปฺปิจฺโฉ ธุตงฺคปริหรณภาวํ อญฺเญสํ ชานิตุํ น เทติ ทฺเวภาติกตฺเถเรสุ เชฏฺฐตฺเถโร วิยฯ วตฺถุ วิสุทฺธิมคฺเค กถิตํฯ อยํ ธมฺโมติ เอวํ สนฺตคุณนิคุหเนน จ ปฏิคฺคหเณ มตฺตญฺญุตาย จ อปฺปิจฺฉสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ นวโลกุตฺตรธมฺโม สมฺปชฺชติ, โน มหิจฺฉสฺสฯ เอวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ

สนฺตุฏฺฐสฺสาติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ตีหิ สนฺโตเสหิ สนฺตุฏฺฐสฺสฯ ปวิวิตฺตสฺสาติ กายจิตฺตอุปธิวิเวเกหิ วิวิตฺตสฺสฯ ตตฺถ กายวิเวโก นาม คณสงฺคณิกํ วิโนเทตฺวา อารมฺภวตฺถุวเสน เอกีภาโวฯ เอกีภาวมตฺเตเนว กมฺมํ น นิปฺผชฺชตีติ กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ, อยํ จิตฺตวิเวโก นามฯ สมาปตฺติมตฺเตเนว กมฺมํ น นิปฺผชฺชตีติ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยํ สพฺพาการโต อุปธิวิเวโก นามฯ เตนาห ภควา – ‘‘กายวิเวโก จ วิเวกฏฺฐกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ, อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตาน’’นฺติ (มหานิ. 7, 49)ฯ

สงฺคณิการามสฺสาติ คณสงฺคณิกาย เจว กิเลสสงฺคณิกาย จ รตสฺสฯ อารทฺธวีริยสฺสาติ กายิกเจตสิกวีริยวเสน อารทฺธวีริยสฺสฯ อุปฏฺฐิตสฺสติสฺสาติ จตุสติปฏฺฐานวเสน อุปฏฺฐิตสฺสติสฺสฯ สมาหิตสฺสาติ เอกคฺคจิตฺตสฺสฯ ปญฺญวโตติ กมฺมสฺสกตปญฺญาย ปญฺญวโตฯ

สาธุ สาธูติ เถรสฺส วิตกฺกํ สมฺปหํเสนฺโต เอวมาหฯ อิมํ อฏฺฐมนฺติ สตฺต นิธี ลทฺธปุริสสฺส อฏฺฐมํ เทนฺโต วิย, สตฺต มณิรตนานิ, สตฺต หตฺถิรตนานิ, สตฺต อสฺสรตนานิ ลทฺธปุริสสฺส อฏฺฐมํ เทนฺโต วิย สตฺต มหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกตฺวา ฐิตสฺส อฏฺฐมํ อาจิกฺขนฺโต เอวมาหฯ

นิปฺปปญฺจารามสฺสาติ ตณฺหามานทิฏฺฐิปปญฺจรหิตตฺตา นิปฺปปญฺจสงฺขาเต นิพฺพานปเท อภิรตสฺสฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ ปปญฺจารามสฺสาติ ยถาวุตฺเตสุ ปปญฺเจสุ อภิรตสฺสฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ

ยโตติ ยทาฯ ตโตติ ตทาฯ นานารตฺตานนฺติ นิลปีตโลหิโตทาตวณฺเณหิ นานารชเนหิ รตฺตานํฯ ปํสุกูลนฺติ เตวีสติยา เขตฺเตสุ ฐิตปํสุกูลจีวรํฯ ขายิสฺสตีติ ยถา ตสฺส ปุพฺพณฺหสมยาทีสุ ยสฺมิํ สมเย ยํ อิจฺฉติ, ตสฺมิํ สมเย ตํ ปารุปนฺตสฺส โส ทุสฺสกรณฺฑโก มนาโป หุตฺวา ขายติ, เอวํ ตุยฺหมฺปิ จีวรสนฺโตสมหาอริยวํเสน ตุฏฺฐสฺส วิหรโต ปํสุกูลจีวรํ ขายิสฺสติ อุปฏฺฐหิสฺสติฯ รติยาติ รติอตฺถายฯ อปริตสฺสายาติ ตณฺหาทิฏฺฐิปริตสฺสนาหิ อปริตสฺสนตฺถายฯ ผาสุวิหารายาติ สุขวิหารตฺถายฯ โอกฺกมนาย นิพฺพานสฺสาติ อมตํ นิพฺพานํ โอตรณตฺถายฯ

ปิณฺฑิยาโลปโภชนนฺติ คามนิคมราชธานีสุ ชงฺฆาพลํ นิสฺสาย ฆรปฏิปาฏิยา จรนฺเตน ลทฺธปิณฺฑิยาโลปโภชนํฯ ขายิสฺสตีติ ตสฺส คหปติโน นานคฺครสโภชนํ วิย อุปฏฺฐหิสฺสติ ฯ สนฺตุฏฺฐสฺส วิหรโตติ ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํเสน สนฺตุฏฺฐสฺส วิหรโตฯ รุกฺขมูลเสนาสนํ ขายิสฺสตีติ ตสฺส คหปติโน เตภูมกปาสาเท คนฺธกุสุมวาสสุคนฺธํ กูฏาคารํ วิย รุกฺขมูลํ อุปฏฺฐหิสฺสติฯ สนฺตุฏฺฐสฺสาติ เสนาสนสนฺโตสมหาอริยวํเสน สนฺตุฏฺฐสฺสฯ ติณสนฺถารโกติ ติเณหิ วา ปณฺเณหิ วา ภูมิยํ วา ผลกปาสาณตลานิ วา อญฺญตรสฺมิํ สนฺถตสนฺถโตฯ ปูติมุตฺตนฺติ ยํกิญฺจิ มุตฺตํฯ ตงฺขเณ คหิตมฺปิ ปูติมุตฺตเมว วุจฺจติ ทุคฺคนฺธตฺตาฯ สนฺตุฏฺฐสฺส วิหรโตติ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺโตเสน สนฺตุฏฺฐสฺส วิหรโตฯ

อิติ ภควา จตูสุ ฐาเนสุ อรหตฺตํ ปกฺขิปนฺโต กมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา ‘‘กตรเสนาสเน นุ โข วสนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ สปฺปายํ ภวิสฺสตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘ตสฺมิญฺเญว วสนฺตสฺสา’’ติ ญตฺวา เตน หิ ตฺวํ, อนุรุทฺธาติอาทิมาหฯ ปวิวิตฺตสฺส วิหรโตติ ตีหิ วิเวเกหิ วิวิตฺตสฺส วิหรนฺตสฺสฯ อุยฺโยชนิกปฏิสํยุตฺตนฺติ อุยฺโยชนิเกเหว วจเนหิ ปฏิสํยุตฺตํ, เตสํ อุปฏฺฐานคมนกํเยวาติ อตฺโถฯ

ปปญฺจนิโรเธติ นิพฺพานปเท ฯ ปกฺขนฺทตีติ อารมฺมณกรณวเสน ปกฺขนฺทติฯ ปสีทตีติอาทีสุปิ อารมฺมณวเสเนว ปสีทนสนฺติฏฺฐนมุจฺจนา เวทิตพฺพาฯ อิติ ภควา เจติรฏฺเฐ ปาจีนวํสทาเย อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส กถิเต อฏฺฐ มหาปุริสวิตกฺเก ปุน เภสกฬาวนมหาวิหาเร นิสีทิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส วิตฺถาเรน กเถสิฯ

มโนมเยนาติ มเนน นิพฺพตฺติตกาโยปิ มโนมโยติ วุจฺจติ มเนน คตกาโยปิ, อิธ มเนน คตกายํ สนฺธาเยวมาหฯ ยถา เม อหุ สงฺกปฺโปติ ยถา มยฺหํ วิตกฺโก อโหสิ, ตโต อุตฺตริ อฏฺฐมํ มหาปุริสวิตกฺกํ ทสฺเสนฺโต ตโต อุตฺตริํ เทสยิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

คหปติวคฺโค ตติโยฯ

4. ทานวคฺโค

1. ปฐมทานสุตฺตวณฺณนา

[31] จตุตฺถสฺส ปฐเม อาสชฺช ทานํ เทตีติ ปตฺวา ทานํ เทติฯ อาคตํ ทิสฺวา ตํ มุหุตฺตํเยว นิสีทาเปตฺวา สกฺการํ กตฺวา ทานํ เทติ, ทสฺสามีติ น กิลเมติฯ ภยาติ ‘‘อยํ อทายโก อการโก’’ติ ครหภยา, อปายภยา วาฯ อทาสิ เมติ มยฺหํ ปุพฺเพ เอส อิทํ นาม อทาสีติ เทติฯ ทสฺสติ เมติ อนาคเต อิทํ นาม ทสฺสตีติ เทติฯ สาหุ ทานนฺติ ทานํ นาม สาธุ สุนฺทรํ พุทฺธาทีหิ ปณฺฑิเตหิ ปสตฺถนฺติ เทติฯ จิตฺตาลงฺการจิตฺตปริกฺขารตฺถํ ทานํ เทตีติ สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺส อลงฺการตฺถญฺเจว ปริกฺขารตฺถญฺจ เทติฯ ทานญฺหิ จิตฺตํ มุทุํ กโรติฯ เยน ลทฺโธ, โส ‘‘ลทฺธํ เม’’ติ มุทุจิตฺโต โหติฯ เยน ทินฺนํ, โสปิ ‘‘ทินฺนํ มยา’’ติ มุทุจิตฺโต โหติฯ อิติ อุภินฺนํ จิตฺตํ มุทุํ กโรติฯ เตเนว ‘‘อทนฺตทมน’’นฺติ วุจฺจติฯ ยถาห –