6. ทูเตยฺยสุตฺตวณฺณนา

[16] ฉฏฺเฐ ทูเตยฺยนฺติ ทูตกมฺมํฯ คนฺตุมรหตีติ ตํ ทูเตยฺยสงฺขาตํ สาสนํ ธาเรตฺวา หริตุํ อรหติฯ โสตาติ โย ตํ อสฺส สาสนํ เทติ , ตสฺส โสตาฯ สาเวตาติ ตํ อุคฺคณฺหิตฺวา ‘‘อิทํ นาม ตุมฺเหหิ วุตฺต’’นฺติ ปฏิสาเวตาฯ อุคฺคเหตาติ สุคฺคหิตํ กตฺวา อุคฺคเหตาฯ ธาเรตาติ สุธาริตํ กตฺวา ธาเรตาฯ วิญฺญาติ อตฺถานตฺถสฺส อตฺถํ ชานิตาฯ วิญฺญาเปตาติ ปรํ วิชานาเปตาฯ สหิตา สหิตสฺสาติ อิทํ สหิตํ, อิทํ อสหิตนฺติ เอวํ สหิตาสหิตสฺส กุสโล, อุปคตานุปคเตสุ เฉโก สาสนํ อาโรเจนฺโต สหิตํ สลฺลกฺเขตฺวา อาโรเจติฯ น พฺยถตีติ เวธติ น ฉมฺภติฯ อสนฺทิทฺธนฺติ นิสฺสนฺเทหํ วิคตสํสยํฯ ปุจฺฉิโตติ ปญฺหตฺถาย ปุจฺฉิโตฯ

7-8. พนฺธนสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[17-18] สตฺตเม รุณฺเณนาติ รุทิเตนฯ อากปฺเปนาติ นิวาสนปารุปนาทินา วิธาเนนฯ วนภงฺเคนาติ วนโต ภญฺชิตฺวา อาหเฏน ปุปฺผผลาทิปณฺณากาเรนฯ อฏฺฐเมปิ เอเสว นโยฯ

9. ปหาราทสุตฺตวณฺณนา

[19] นวเม ปหาราโทติ เอวํนามโกฯ อสุรินฺโทติ อสุรเชฏฺฐโกฯ อสุเรสุ หิ เวปจิตฺติ ราหุ ปหาราโทติ อิเม ตโย เชฏฺฐกาฯ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ทสพลสฺส อภิสมฺพุทฺธทิวสโต ปฏฺฐาย ‘‘อชฺช คมิสฺสามิ สฺเว คมิสฺสามี’’ติ เอกาทส วสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา ทฺวาทสเม วสฺเส สตฺถุ เวรญฺชายํ วสนกาเล ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘มม ‘อชฺช สฺเว’ติ ทฺวาทส วสฺสานิ ชาตานิ, หนฺทาหํ อิทาเนว คจฺฉามี’’ติ ตงฺขณํเยว อสุรคณปริวุโต อสุรภวนา นิกฺขมิตฺวา ทิวา ทิวสฺส เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, เอกมนฺตํ อฏฺฐาสีติ โส กิร ‘‘ตถาคตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา เอว ธมฺมํ สุณิสฺสามี’’ติ อาคโต, ตถาคตสฺส ปน ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย พุทฺธคารเวน ปุจฺฉิตุํ อสกฺโกนฺโต อปิ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ ตโต สตฺถา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ปหาราโท มยิ อกเถนฺเต ปฐมตรํ กเถตุํ น สกฺขิสฺสติ, จิณฺณวสิฏฺฐาเนเยว นํ กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ เอกํ ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ ฯ

อถ นํ ปุจฺฉนฺโต อปิ ปน ปหาราทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อภิรมนฺตีติ รติํ วินฺทนฺติ, อนุกฺกณฺฐมานา วสนฺตีติ อตฺโถฯ โส ‘‘ปริจิณฺณฏฺฐาเนเยว มํ ภควา ปุจฺฉตี’’ติ อตฺตมโน หุตฺวา อภิรมนฺติ, ภนฺเตติ อาหฯ อนุปุพฺพนินฺโนติอาทีนิ สพฺพานิ อนุปฏิปาฏิยา นินฺนภาวสฺส เววจนานิฯ น อายตเกเนว ปปาโตติ น ฉินฺนตฏมหาโสพฺโภ วิย อาทิโตว ปปาโต ฯ โส หิ ตีรโต ปฏฺฐาย เอกงฺคุลทฺวงฺคุลวิทตฺถิรตนยฏฺฐิอุสภอฑฺฒคาวุตคาวุตอฑฺฒโยชนาทิวเสน คมฺภีโร หุตฺวา คจฺฉนฺโต สิเนรุปาทมูเล จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีโร หุตฺวา ฐิโตติ ทสฺเสติฯ

ฐิตธมฺโมติ ฐิตสภาโวฯ กุณเปนาติ เยน เกนจิ หตฺถิอสฺสาทีนํ กเฬวเรนฯ ถลํ อุสฺสาเรตีติ หตฺเถน คเหตฺวา วิย วีจิปหาเรเนว ถลํ ขิปติฯ

คงฺคายมุนาติ อิธ ฐตฺวา อิมาสํ นทีนํ อุปฺปตฺติกถํ กเถตุํ วฏฺฏติฯ อยํ ตาว ชมฺพุทีโป ทสสหสฺสโยชนปริมาโณ, ตตฺถ จตุสหสฺสโยชนปริมาโณ ปเทโส อุทเกน อชฺโฌตฺถโฏ มหาสมุทฺโทติ สงฺขํ คโต, ติสหสฺสโยชนปฺปมาเณ มนุสฺสา วสนฺติ, ติสหสฺสโยชนปฺปมาเณ หิมวา ปติฏฺฐิโต อุพฺเพเธน ปญฺจโยชนสติโก จตุราสีติกูฏสหสฺสปฏิมณฺฑิโต สมนฺตโต สนฺทมานปญฺจสตนทีวิจิตฺโต, ยตฺถ อายามวิตฺถาเรน จ คมฺภีรโต จ ปณฺณาสปณฺณาสโยชนา ทิยฑฺฒโยชนสตปริมณฺฑลา อโนตตฺตทโห กณฺณมุณฺฑทโห รถการทโห ฉทฺทนฺตทโห กุณาลทโห มนฺทากินิทโห สีหปฺปปาตทโหติ สตฺต มหาสรา ปติฏฺฐหนฺติฯ

เตสุ อโนตตฺโต สุทสฺสนกูฏํ จิตฺตกูฏํ กาฬกูฏํ คนฺธมาทนกูฏํ เกลาสกูฏนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ ปพฺพเตหิ ปริกฺขิตฺโตฯ

ตตฺถ สุทสฺสนกูฏํ โสวณฺณมยํ ทฺวิโยชนสตุพฺเพธํ อนฺโตวงฺกํ กากมุขสณฺฐานํ ตเมว สรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ติฏฺฐติ, จิตฺตกูฏํ สพฺพรตนมยํ, กาฬกูฏํ อญฺชนมยํ, คนฺธมาทนกูฏํ สานุมยํ อพฺภนฺตเร มุคฺควณฺณํ, มูลคนฺโธ สารคนฺโธ เผคฺคุคนฺโธ ตจคนฺโธ ปปฏิกาคนฺโธ รสคนฺโธ ปตฺตคนฺโธ ปุปฺผคนฺโธ ผลคนฺโธ คนฺธคนฺโธติ อิเมหิ ทสหิ คนฺเธหิ อุสฺสนฺนํ, นานปฺปการโอสธสญฺฉนฺนํ กาฬปกฺขอุโปสถทิวเส อาทิตฺตมิว องฺคารํ ชลนฺตํ ติฏฺฐติ, เกลาสกูฏํ รชตมยํฯ สพฺพานิ สุทสฺสเนน สมานุพฺเพธสณฺฐานานิ ตเมว สรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐิตานิฯ ตานิ สพฺพานิ เทวานุภาเวน นาคานุภาเวน จ วสฺสนฺติ, นทิโย เจเตสุ สนฺทนฺติฯ ตํ สพฺพมฺปิ อุทกํ อโนตตฺตเมว ปวิสติฯ จนฺทิมสูริยา ทกฺขิเณน วา อุตฺตเรน วา คจฺฉนฺตา ปพฺพตนฺตเรน ตตฺถ โอภาสํ กโรนฺติ, อุชุํ คจฺฉนฺตา น กโรนฺติฯ เตเนวสฺส อโนตตฺโต ติสงฺขา อุทปาทิฯ

ตตฺถ มโนหรสิลาตลานิ นิมฺมจฺฉกจฺฉปานิ ผลิกสทิสนิมฺมโลทกานิ นฺหานติตฺถานิ สุปฏิยตฺตานิ โหนฺติ , เยสุ พุทฺธา ขีณาสวา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ อิทฺธิมนฺตา จ อิสโย นฺหายนฺติ, เทวยกฺขาทโย อุทกกีฬํ กีฬนฺติฯ

ตสฺส จตูสุ ปสฺเสสุ สีหมุขํ, หตฺถิมุขํ, อสฺสมุขํ, อุสภมุขนฺติ จตฺตาริ มุขานิ โหนฺติ, เยหิ จตสฺโส นทิโย สนฺทนฺติฯ สีหมุเขน นิกฺขนฺตนทีตีเร สีหา พหุตรา โหนฺติ, หตฺถิมุขาทีหิ หตฺถิอสฺสอุสภาฯ ปุรตฺถิมทิสโต นิกฺขนฺตนที อโนตตฺตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อิตรา ติสฺโส นทิโย อนุปคมฺม ปาจีนหิมวนฺเตเนว อมนุสฺสปถํ คนฺตฺวา มหาสมุทฺทํ ปวิสติฯ ปจฺฉิมทิสโต จ อุตฺตรทิสโต จ นิกฺขนฺตนทิโยปิ ตเถว ปทกฺขิณํ กตฺวา ปจฺฉิมหิมวนฺเตเนว อุตฺตรหิมวนฺเตเนว จ อมนุสฺสปถํ คนฺตฺวา มหาสมุทฺทํ ปวิสนฺติฯ ทกฺขิณมุขโต นิกฺขนฺตนที ปน ตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อุตฺตเรน อุชุกํ ปาสาณปิฏฺเฐเนว สฏฺฐิ โยชนานิ คนฺตฺวา ปพฺพตํ ปหริตฺวา อุฏฺฐาย ปริกฺเขเปน ติคาวุตปฺปมาณา อุทกธารา หุตฺวา อากาเสน สฏฺฐิ โยชนานิ คนฺตฺวา ติยคฺคเฬ นาม ปาสาเณ ปติตา, ปาสาโณ อุทกธาราเวเคน ภินฺโนฯ ตตฺถ ปญฺญาสโยชนปฺปมาณา ติยคฺคฬา นาม มหาโปกฺขรณี ชาตา, โปกฺขรณิยา กูลํ ภินฺทิตฺวา ปาสาณํ ปวิสิตฺวา สฏฺฐิ โยชนานิ คตาฯ ตโต ฆนปถวิํ ภินฺทิตฺวา อุมฺมงฺเคน สฏฺฐิ โยชนานิ คนฺตฺวา คิญฺฌํ นาม ติรจฺฉานปพฺพตํ ปหริตฺวา หตฺถตเล ปญฺจงฺคุลิสทิสา ปญฺจ ธารา หุตฺวา ปวตฺตติฯ

สา ติกฺขตฺตุํ อโนตตฺตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา คตฏฺฐาเน อาวตฺตคงฺคาติ วุจฺจติ ฯ อุชุกํ ปาสาณปิฏฺเฐน สฏฺฐิ โยชนานิ คตฏฺฐาเน กณฺหคงฺคา, อากาเสน สฏฺฐิ โยชนานิ คตฏฺฐาเน อากาสคงฺคา, ติยคฺคฬปาสาเณ ปญฺญาสโยชโนกาเส ฐิตา ติยคฺคฬโปกฺขรณี, กูลํ ภินฺทิตฺวา ปาสาณํ ปวิสิตฺวา สฏฺฐิ โยชนานิ คตฏฺฐาเน พหลคงฺคาติ, อุมงฺเคน สฏฺฐิ โยชนานิ คตฏฺฐาเน อุมงฺคคงฺคาติ วุจฺจติฯ วิญฺฌํ นาม ติรจฺฉานปพฺพตํ ปหริตฺวา ปญฺจ ธารา หุตฺวา ปวตฺตนฏฺฐาเน ปน คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหีติ ปญฺจ สงฺขํ คตาฯ เอวเมตา ปญฺจ มหานทิโย หิมวนฺตโต ปวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

สวนฺติโยติ ยา กาจิ สวมานา คจฺฉนฺตี มหานทิโย วา กุนฺนทิโย วาฯ อปฺเปนฺตีติ อลฺลียนฺติ โอสรนฺติฯ ธาราติ วุฏฺฐิธาราฯ ปูรตฺตนฺติ ปุณฺณภาโวฯ มหาสมุทฺทสฺส หิ อยํ ธมฺมตา – ‘‘อิมสฺมิํ กาเล เทโว มนฺโท ชาโต, ชาลกฺขิปาทีนิ อาทาย มจฺฉกจฺฉเป คณฺหิสฺสามา’’ติ วา ‘‘อิมสฺมิํ กาเล มหนฺตา วุฏฺฐิ, ลภิสฺสาม นุ โข ปิฏฺฐิปสารณฏฺฐาน’’นฺติ วา วตฺตุํ น สกฺกาฯ ปฐมกปฺปิกกาลโต ปฏฺฐาย หิ ยํ สิเนรุเมขลํ อาหจฺจ อุทกํ ฐิตํ, ตโต เอกงฺคุลมตฺตมฺปิ อุทกํ เนว เหฏฺฐา โอสีทติ, น อุทฺธํ อุตฺตรติฯ เอกรโสติ อสมฺภินฺนรโสฯ

มุตฺตาติ ขุทฺทกมหนฺตวฏฺฏทีฆาทิเภทา อเนกวิธา ฯ มณีติ รตฺตนีลาทิเภโท อเนกวิโธฯ เวฬุริโยติ วํสวณฺณสิรีสปุปฺผวณฺณาทิเภโท อเนกวิโธฯ สงฺโขติ ทกฺขิณาวฏฺฏตมฺพกุจฺฉิกธมนสงฺขาทิเภโท อเนกวิโธฯ สิลาติ เสตกาฬมุคฺควณฺณาทิเภโท อเนกวิธาฯ ปวาฬนฺติ ขุทฺทกมหนฺตรตฺตฆนรตฺตาทิเภทํ อเนกวิธํฯ มสารคลฺลนฺติ กพรมณิฯ นาคาติ อูมิปิฏฺฐวาสิโนปิ วิมานฏฺฐกา นาคาปิฯ

อฏฺฐ ปหาราทาติ สตฺถา อฏฺฐปิ ธมฺเม วตฺตุํ สกฺโกติ, โสฬสปิ พาตฺติํสปิ จตุสฏฺฐิปิ สหสฺสมฺปิ, ปหาราเทน ปน อฏฺฐ กถิตา, อหมฺปิ เตเหว สริกฺขเก กตฺวา กเถสฺสามีติ จินฺเตตฺวา เอวมาหฯ

อนุปุพฺพสิกฺขาติอาทีสุ อนุปุพฺพสิกฺขาย ติสฺโส สิกฺขา คหิตา, อนุปุพฺพกิริยาย เตรส ธุตงฺคานิ, อนุปุพฺพปฏิปทาย สตฺต อนุปสฺสนา อฏฺฐารส มหาวิปสฺสนา อฏฺฐติํส อารมฺมณวิภตฺติโย สตฺตติํส โพธปกฺขิยธมฺมา ฯ น อายตเกเนว อญฺญาปฏิเวโธติ มณฺฑูกสฺส อุปฺปติตฺวา คมนํ วิย อาทิโตว สีลปูรณาทิํ อกตฺวา อรหตฺตปฺปฏิเวโธ นาม นตฺถิ, ปฏิปาฏิยา ปน สีลสมาธิปญฺญาโย ปูเรตฺวาว สกฺกา อรหตฺตํ ปตฺตุนฺติ อตฺโถฯ

อารกาวาติ ทูเรเยวฯ น เตน นิพฺพานธาตุยา อูนตฺตํ วา ปูรตฺตํ วาติ อสงฺเขฺยยฺเยปิ กปฺเป พุทฺเธสุ อนุปฺปนฺเนสุ เอกสตฺโตปิ ปรินิพฺพาตุํ น สกฺโกติ, ตทาปิ ‘‘ตุจฺฉา นิพฺพานธาตู’’ติ น สกฺกา วตฺตุํฯ พุทฺธกาเล จ ปน เอเกกสฺมิํ สมาคเม อสงฺเขฺยยฺยาปิ สตฺตา อมตํ อาราเธนฺติ, ตทาปิ น สกฺกา วตฺตุํ – ‘‘ปูรา นิพฺพานธาตู’’ติฯ

10. อุโปสถสุตฺตวณฺณนา

[20] ทสเม นิสินฺโน โหตีติ อุโปสถกรณตฺถาย อุปาสิกาย รตนปาสาเท นิสินฺโนฯ นิสชฺช ปน ภิกฺขูนํ จิตฺตานิ โอโลเกนฺโต เอกํ ทุสฺสีลปุคฺคลํ ทิสฺวา ‘‘สจาหํ อิมสฺมิํ ปุคฺคเล นิสินฺเนเยว ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามิ, สตฺตธา ตสฺส มุทฺธา ผลิสฺสตี’’ติ ตสฺส อนุกมฺปาย ตุณฺหีเยว อโหสิฯ อภิกฺกนฺตาติ อติกฺกนฺตา ปริกฺขีณาฯ อุทฺธสฺเต อรุเณติ อุคฺคเต อรุณสีเสฯ นนฺทิมุขิยาติ ตุฏฺฐมุขิยาฯ อปริสุทฺธา, อานนฺท, ปริสาติ ‘‘อสุกปุคฺคโล อปริสุทฺโธ’’ติ อวตฺวา ‘‘อปริสุทฺธา, อานนฺท, ปริสา’’ติ อาหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

มหาวคฺโค ทุติโยฯ