เนว ปถวิํ นิสฺสาย ฌายตีติ สมาปตฺติสุขนิกนฺติยา อภาเวน ปถวิอารมฺมณาย จตุกฺกปญฺจกชฺฌานสญฺญาย น ฌายติ, นิยนฺติยา อภาเวเนว โส อาชานีโย นาม โหตีติฯ ฌายติ จ ปนาติ นิพฺพานารมฺมณาย ผลสมาปตฺติยา ฌายติฯ ปถวิยํ ปถวิสญฺญา วิภูตา โหตีติ ปถวารมฺมเณ อุปฺปนฺนา จตุกฺกปญฺจกชฺฌานสญฺญา วิภูตา ปากฏา โหติฯ ‘‘วิภูตา, ภนฺเต, รูปสญฺญา อวิภูตา อฏฺฐิกสญฺญา’’ติ อิมสฺมิญฺหิ สุตฺเต สมติกฺกมสฺส อตฺถิตาย วิภูตตา วุตฺตา, อิธ ปน วิปสฺสนาวเสน อนิจฺจทุกฺขานตฺตโต ทิฏฺฐตฺตา วิภูตา นาม ชาตาฯ อาโปสญฺญาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวเมตฺถ เหฏฺฐา วิย สมาปตฺติวเสน สมติกฺกมํ อวตฺวา วิปสฺสนาจารวเสน สมติกฺกโม วุตฺโตฯ เอวํ ฌายีติ เอวํ วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา อาคนฺตฺวา อุปฺปาทิตาย ผลสมาปตฺติยา ฌายนฺโตฯ

10. โมรนิวาปสุตฺตวณฺณนา

[10] ทสเม อจฺจนฺตนิฏฺโฐติ อนฺตํ อตีตตฺตา อจฺจนฺตสงฺขาตํ อวินาสธมฺมํ นิพฺพานํ นิฏฺฐา อสฺสาติ อจฺจนฺตนิฏฺโฐฯ อิมินา นเยน เสสปทานิ เวทิตพฺพานิฯ ชเนตสฺมินฺติ ชนิตสฺมิํ , ปชายาติ อตฺโถฯ เย โคตฺตปฏิสาริโนติ เย ชนา ตสฺมิํ โคตฺเต ปฏิสรนฺติ ‘‘อหํ โคตโม, อหํ กสฺสโป’’ติ, เตสุ โลเก โคตฺตปฏิสารีสุ ขตฺติโย เสฏฺโฐฯ อนุมตา มยาติ มม สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ สํสนฺเทตฺวา เทสิตา มยา อนุญฺญาตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

นิสฺสยวคฺโค ปฐโมฯ

2. อนุสฺสติวคฺโค

1-2. มหานามสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[11-12] ทุติยสฺส ปฐเม นานาวิหาเรหิ วิหรตนฺติ คิหีนํ นิพทฺโธ เอโก วิหาโร นาม นตฺถิ, ตสฺมา อมฺหากํ อนิพทฺธวิหาเรน วิหรนฺตานํ เกน วิหาเรน กตเรน นิพทฺธวิหาเรน วิหาตพฺพนฺติ ปุจฺฉติฯ อาราธโกติ สมฺปาทโก ปริปูรโกฯ ธมฺมโสตสมาปนฺโน พุทฺธานุสฺสติํ ภาเวตีติ ธมฺมโสตสมาปนฺโน หุตฺวา พุทฺธานุสฺสติํ ภาเวติฯ ทุติเย คิลานา วุฏฺฐิโตติ คิลาโน หุตฺวา วุฏฺฐิโตฯ

3. นนฺทิยสุตฺตวณฺณนา

[13] ตติเย กลฺยาณมิตฺเตติ สุมิตฺเตฯ เอวเมตฺถ กลฺยาณมิตฺตวเสน สงฺฆานุสฺสติ กถิตาฯ กพฬีการาหารภกฺขานนฺติ กามาวจรเทวานํฯ อสมยวิมุตฺโตติ อสมยวิมุตฺติยา วิมุตฺโต ขีณาสโวฯ

4. สุภูติสุตฺตวณฺณนา

[14] จตุตฺเถ โก นามายํ สุภูตี ภิกฺขูติ ชานนฺโตปิ สตฺถา กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ ปุจฺฉติฯ สุทตฺตสฺส อุปาสกสฺส ปุตฺโตติ อนาถปิณฺฑิกํ สนฺธายาหฯ อนาถปิณฺฑิกสฺส หิ ปุตฺโต อตฺตโน จูฬปิตุ สนฺติเก ปพฺพชิโต, อถ นํ สุภูติตฺเถโร อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิฯ สทฺธาปทาเนสูติ สทฺธานํ ปุคฺคลานํ อปทาเนสุ ลกฺขเณสุฯ

5. เมตฺตสุตฺตวณฺณนา

[15] ปญฺจเม สุขํ สุปตีติ ยถา เสสชนา สมฺปริวตฺตมานา กากจฺฉมานา ทุกฺขํ สุปนฺติ, เอวํ อสุปิตฺวา สุขํ สุปติฯ นิทฺทํ โอกฺกมนฺโตปิ สมาปตฺติํ สมาปนฺโน วิย โหติฯ สุขํ ปฏิพุชฺฌตีติ ยถา อญฺเญ นิตฺถุนนฺตา วิชมฺภมานา สมฺปริวตฺตนฺตา ทุกฺขํ ปฏิพุชฺฌนฺติ, เอวํ อปฺปฏิพุชฺฌิตฺวา วิกสมานํ วิย ปทุมํ สุขํ นิพฺพิกาโร ปฏิพุชฺฌติฯ น ปาปกํ สุปินํ ปสฺสตีติ สุปินํ ปสฺสนฺโตปิ ภทฺทกเมว สุปินํ ปสฺสติ, เจติยํ วนฺทนฺโต วิย ปูชํ กโรนฺโต วิย จ ธมฺมํ สุณนฺโต วิย จ โหติฯ ยถา ปนญฺเญ อตฺตานํ โจเรหิ สมฺปริวาริตํ วิย วาเฬหิ อุปทฺทุตํ วิย ปปาเต ปตนฺตํ วิย จ ปสฺสนฺติ, น เอวํ ปาปกํ สุปินํ ปสฺสติฯ

มนุสฺสานํ ปิโย โหตีติ อุเร อามุกฺกมุตฺตาหาโร วิย สีเส ปิฬนฺธิตมาลา วิย จ มนุสฺสานํ ปิโย โหติ มนาโปฯ อมนุสฺสานํ ปิโย โหตีติ ยเถว มนุสฺสานํ, อมนุสฺสานมฺปิ ปิโย โหติ วิสาขตฺเถโร วิยฯ วตฺถุ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.258) เมตฺตากมฺมฏฺฐานนิทฺเทเส วิตฺถาริตเมวฯ เทวตา รกฺขนฺตีติ ปุตฺตมิว มาตาปิตโร เทวตา รกฺขนฺติฯ