6. โกกนุทสุตฺตวณฺณนา

[96] ฉฏฺเฐ ปุพฺพาปยมาโนติ ปุพฺพสทิสานิ นิรุทกานิ กุรุมาโนฯ กฺเวตฺถ, อาวุโสติ โก เอตฺถ, อาวุโสฯ ยาวตา, อาวุโส, ทิฏฺฐีติ ยตฺติกา ทฺวาสฏฺฐิวิธาปิ ทิฏฺฐิ นาม อตฺถิฯ ยาวตา ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ ‘‘ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, อวิชฺชาปิ, ผสฺโสปิ, สญฺญาปิ, วิตกฺโกปิ อโยนิโสมนสิกาโรปิ, ปาปมิตฺโตปิ , ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐาน’’นฺติ เอวํ ยตฺตกํ อฏฺฐวิธมฺปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ ทิฏฺฐิการณํ นาม อตฺถิฯ ทิฏฺฐาธิฏฺฐานนฺติ ทิฏฺฐีนํ อธิฏฺฐานํ, อธิฐตฺวา อธิภวิตฺวา ปวตฺตาย ทิฏฺฐิยา เอตํ นามํฯ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานนฺติ ‘‘กตมานิ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานิ? ยา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตารํ ทิฏฺฐิวิสูกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสํโยชนํ ทิฏฺฐิสลฺลํ ทิฏฺฐิสมฺพาโธ ทิฏฺฐิปลิโพโธ ทิฏฺฐิพนฺธนํ ทิฏฺฐิปปาโต ทิฏฺฐานุสโย ทิฏฺฐิสนฺตาโป ทิฏฺฐิปริฬาโห ทิฏฺฐิคนฺโถ ทิฏฺฐุปาทานํ ทิฏฺฐาภินิเวโส ทิฏฺฐิปรามาโสฯ อิมานิ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานี’’ติ เอวํ วุตฺตํ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานํฯ สมุฏฺฐานนฺติ ทิฏฺฐิฏฺฐานสฺเสว เววจนํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ขนฺธา ปจฺจโย ทิฏฺฐีนํ อุปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐนา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.124) สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ โสตาปตฺติมคฺโค ปน ทิฏฺฐิสมุคฺฆาโต นาม สพฺพทิฏฺฐีนํ สมุคฺฆาตกตฺตาฯ ตมหนฺติ ตํ สพฺพํ อหํ ชานามิฯ กฺยาหํ วกฺขามีติ กิํการณา อหํ วกฺขามิฯ

7-8. อาหุเนยฺยสุตฺตาทิวณฺณนา

[97-98] สตฺตเม สมฺมาทิฏฺฐิโกติ ยาถาวทิฏฺฐิโกฯ อฏฺฐเม อธิกรณสมุปฺปาทวูปสมกุสโลติ จตุนฺนํ อธิกรณานํ มูลํ คเหตฺวา วูปสเมน สมุปฺปาทวูปสมกุสโล โหติฯ

9. อุปาลิสุตฺตวณฺณนา

[99] นวเม ทุรภิสมฺภวานีติ สมฺภวิตุํ ทุกฺขานิ ทุสฺสหานิ, น สกฺกา อปฺเปสกฺเขหิ อชฺโฌคาหิตุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อรญฺญวนปตฺถานีติ อรญฺญานิ จ วนปตฺถานิ จฯ อารญฺญกงฺคนิปฺผาทเนน อรญฺญานิ, คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺฐานภาเวน วนปตฺถานิฯ ปนฺตานีติ ปริยนฺตานิ อติทูรานิฯ ทุกฺกรํ ปวิเวกนฺติ กายวิเวโก ทุกฺกโรฯ ทุรภิรมนฺติ อภิรมิตุํ น สุกรํฯ เอกตฺเตติ เอกีภาเวฯ กิํ ทสฺเสติ? กายวิเวเก กเตปิ ตตฺถ จิตฺตํ อภิรมาเปตุํ ทุกฺกรํฯ ทฺวยํทฺวยาราโม หิ อยํ โลโกติฯ หรนฺติ มญฺเญติ หรนฺติ วิย ฆสนฺติ วิยฯ มโนติ จิตฺตํฯ สมาธิํ อลภมานสฺสาติ อุปจารสมาธิํ วา อปฺปนาสมาธิํ วา อลภนฺตสฺส ฯ กิํ ทสฺเสติ? อีทิสสฺส ภิกฺขุโน ติณปณฺณมิคาทิสทฺเทหิ วิวิเธหิ จ ภีสนเกหิ วนานิ จิตฺตํ วิกฺขิปนฺติ มญฺเญติฯ สํสีทิสฺสตีติ กามวิตกฺเกน สํสีทิสฺสติฯ อุปฺลวิสฺสตีติ พฺยาปาทวิหิํสาวิตกฺเกหิ อุทฺธํ ปฺลวิสฺสติฯ

กณฺณสํโธวิกนฺติ กณฺเณ โธวนฺเตน กีฬิตพฺพํฯ ปิฏฺฐิสํโธวิกนฺติ ปิฏฺฐิํ โธวนฺเตน กีฬิตพฺพํฯ ตตฺถ อุทกํ โสณฺฑาย คเหตฺวา ทฺวีสุ กณฺเณสุ อาสิญฺจนํ กณฺณสํโธวิกา นาม, ปิฏฺฐิยํ อาสิญฺจนํ ปิฏฺฐิสํโธวิกา นามฯ คาธํ วินฺทตีติ ปติฏฺฐํ ลภติฯ โก จาหํ โก จ หตฺถินาโคติ อหํ โก, หตฺถินาโค โก, อหมฺปิ ติรจฺฉานคโต, อยมฺปิ, มยฺหมฺปิ จตฺตาโร ปาทา, อิมสฺสปิ, นนุ อุโภปิ มยํ สมสมาติฯ

วงฺกกนฺติ กุมารกานํ กีฬนกํ ขุทฺทกนงฺคลํฯ ฆฏิกนฺติ ทีฆทณฺฑเกน รสฺสทณฺฑกํ ปหรณกีฬํฯ โมกฺขจิกนฺติ สํปริวตฺตกกีฬํ, อากาเส ทณฺฑกํ คเหตฺวา ภูมิยํ วา สีสํ ฐเปตฺวา เหฏฺฐุปริยภาเวน ปริวตฺตนกีฬนฺติ วุตฺตํ โหติฯ จิงฺคุลกนฺติ ตาลปณฺณาทีหิ กตํ วาตปฺปหาเรน ปริพฺภมนจกฺกํฯ ปตฺตาฬฺหกํ วุจฺจติ ปณฺณนาฬิ, ตาย วาลุกาทีนิ มินนฺตา กีฬนฺติฯ รถกนฺติ ขุทฺทกรถํฯ ธนุกนฺติ ขุทฺทกธนุเมวฯ

อิธ โข ปน โวติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ, อิธ โข ปนาติ อตฺโถฯ อิงฺฆ ตฺวํ, อุปาลิ, สงฺเฆ วิหราหีติ เอตฺถ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ เตน เถรํ สงฺฆมชฺเฌ วิหารตฺถาย โจเทติ, นาสฺส อรญฺญวาสํ อนุชานาติฯ กสฺมา? อรญฺญเสนาสเน วสโต กิรสฺส วาสธุรเมว ปูริสฺสติ, น คนฺถธุรํฯ สงฺฆมชฺเฌ วสนฺโต ปน ทฺเว ธุรานิ ปูเรตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ, วินยปิฏเก จ ปาโมกฺโข ภวิสฺสติฯ อถสฺสาหํ ปริสมชฺเฌ ปุพฺพปตฺถนํ ปุพฺพาภินีหารญฺจ กเถตฺวา อิมํ ภิกฺขุํ วินยธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสฺสามีติ อิมมตฺถํ ปสฺสมาโน สตฺถา เถรสฺส อรญฺญวาสํ นานุชานีติฯ ทสมํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อุปาลิวคฺโค ปญฺจโมฯ

ทุติยปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

3. ตติยปณฺณาสกํ