4. วชฺชิยมาหิตสุตฺตวณฺณนา

[94] จตุตฺเถ วชฺชิยมาหิโตติ เอวํนามโกฯ สพฺพํ ตปนฺติ สพฺพเมว ทุกฺกรการิกํฯ สพฺพํ ตปสฺสินฺติ สพฺพํ ตปนิสฺสิตกํฯ ลูขาชีวินฺติ ทุกฺกรการิกชีวิกานุโยคํ อนุยุตฺตํฯ คารยฺหนฺติ ครหิตพฺพยุตฺตกํฯ ปสํสิยนฺติ ปสํสิตพฺพยุตฺตกํฯ เวนยิโกติ สยํ อวินีโต อญฺเญหิ วิเนตพฺโพฯ อปญฺญตฺติโกติ น กิญฺจิ ปญฺญาเปตุํ สกฺโกติฯ อถ วา เวนยิโกติ สตฺตวินาสโกฯ อปญฺญตฺติโกติ อปจฺจกฺขํ นิพฺพานํ ปญฺญาเปติ, สยํกตาทีสุ กิญฺจิ ปญฺญาเปตุํ น สกฺโกติฯ น โส ภควา เวนยิโกติ โส ภควา เอวํ ยาถาวโต ญตฺวา กุสลากุสลํ ปญฺญาเปนฺโต น อญฺเญน วิเนตพฺโพ น อญฺญสิกฺขิโตฯ เย จ ธมฺเม อุปาทาย สตฺโต ปญฺญาปิยติ, เตสํ ปญฺญาปนโต น สตฺตวินาสโก, สุวินีโต สุสิกฺขิโต สตฺตวินายโกติ อตฺโถฯ ตสฺส จ ปญฺญตฺติโย สปญฺญตฺติโยเยวาติ ทสฺเสติฯ วิมุตฺติํ วิมุจฺจโต อกุสลา ธมฺมาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิสงฺขาตํ จิตฺตสฺส อธิมุตฺติํ อธิมุจฺจโต อกุสลา ธมฺมา วฑฺฒนฺติ นาม, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ สาสเน ปน จิตฺตสฺส วิมุตฺติสงฺขาโต วิมุตฺติ กุสลานํเยว ปจฺจโย โหติฯ

5. อุตฺติยสุตฺตวณฺณนา

[95] ปญฺจเม ตุณฺหี อโหสีติ สตฺตูปลทฺธิยํ ฐตฺวา อปุจฺฉํ ปุจฺฉตีติ ตุณฺหี อโหสิฯ สพฺพสามุกฺกํสิกํ วต เมติ มยา สพฺพปุจฺฉานํ อุตฺตมปุจฺฉํ ปุจฺฉิโต สมโณ โคตโม สํสาเทติ โน วิสฺสชฺเชติ, นูน น วิสหติ น สกฺโกติ วิสฺสชฺเชตุนฺติ เอวํ ปาปิกํ ทิฏฺฐิํ มา ปฏิลภีติฯ ตทสฺสาติ ตํ เอวํ อุปฺปนฺนํ ทิฏฺฐิคตํ ภเวยฺยฯ ปจฺจนฺติมนฺติ ยสฺมา มชฺฌิมเทเส นครสฺส อุทฺธาปาทีนิ ถิรานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพลานิ วา, สพฺพโส วา ปน มา โหนฺตุ, โจราสงฺกา น โหติฯ ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ปจฺจนฺติมํ นคร’’นฺติ อาหฯ ทฬฺหุทฺธาปนฺติ ถิรปาการปาทํฯ ทฬฺหปาการโตรณนฺติ ถิรปาการญฺเจว ถิรปิฏฺฐิสงฺฆาฏญฺจฯ เอกทฺวารนฺติ กสฺมา อาห? พหุทฺวารสฺมิญฺหิ นคเร พหูหิ ปณฺฑิตโทวาริเกหิ ภวิตพฺพํ, เอกทฺวาเร เอโกว วฏฺฏติฯ ตถาคตสฺส จ ปญฺญาย อญฺโญ สทิโส นตฺถิฯ ตสฺมา สตฺถุ ปณฺฑิตภาวสฺส โอปมฺมตฺถํ เอกํเยว โทวาริกํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกทฺวาร’’นฺติ อาหฯ ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโตฯ พฺยตฺโตติ เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโตฯ เมธาวีติ ฐานุปฺปตฺติยปญฺญาสงฺขาตาย เมธาย สมนฺนาคโตฯ อนุปริยายปถนฺติ อนุปริยายนามกํ มคฺคํฯ ปาการสนฺธินฺติ ทฺวินฺนํ อิฏฺฐกานํ อปคตฏฺฐานํฯ ปาการวิวรนฺติ ปาการสฺส ฉินฺนฏฺฐานํฯ ตเทเวตํ ปญฺหนฺติ ตํเยว ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทินา นเยน ปุฏฺฐํ ฐปนียปญฺหํ ปุนปิ ปุจฺฉิฯ สพฺโพ จ เตน โลโกติ สตฺตูปลทฺธิยํเยว ฐตฺวา อญฺเญนากาเรน ปุจฺฉตีติ ทสฺเสติฯ

6. โกกนุทสุตฺตวณฺณนา

[96] ฉฏฺเฐ ปุพฺพาปยมาโนติ ปุพฺพสทิสานิ นิรุทกานิ กุรุมาโนฯ กฺเวตฺถ, อาวุโสติ โก เอตฺถ, อาวุโสฯ ยาวตา, อาวุโส, ทิฏฺฐีติ ยตฺติกา ทฺวาสฏฺฐิวิธาปิ ทิฏฺฐิ นาม อตฺถิฯ ยาวตา ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ ‘‘ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, อวิชฺชาปิ, ผสฺโสปิ, สญฺญาปิ, วิตกฺโกปิ อโยนิโสมนสิกาโรปิ, ปาปมิตฺโตปิ , ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐาน’’นฺติ เอวํ ยตฺตกํ อฏฺฐวิธมฺปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ ทิฏฺฐิการณํ นาม อตฺถิฯ ทิฏฺฐาธิฏฺฐานนฺติ ทิฏฺฐีนํ อธิฏฺฐานํ, อธิฐตฺวา อธิภวิตฺวา ปวตฺตาย ทิฏฺฐิยา เอตํ นามํฯ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานนฺติ ‘‘กตมานิ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานิ? ยา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตารํ ทิฏฺฐิวิสูกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสํโยชนํ ทิฏฺฐิสลฺลํ ทิฏฺฐิสมฺพาโธ ทิฏฺฐิปลิโพโธ ทิฏฺฐิพนฺธนํ ทิฏฺฐิปปาโต ทิฏฺฐานุสโย ทิฏฺฐิสนฺตาโป ทิฏฺฐิปริฬาโห ทิฏฺฐิคนฺโถ ทิฏฺฐุปาทานํ ทิฏฺฐาภินิเวโส ทิฏฺฐิปรามาโสฯ อิมานิ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานี’’ติ เอวํ วุตฺตํ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานํฯ สมุฏฺฐานนฺติ ทิฏฺฐิฏฺฐานสฺเสว เววจนํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ขนฺธา ปจฺจโย ทิฏฺฐีนํ อุปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐนา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.124) สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ โสตาปตฺติมคฺโค ปน ทิฏฺฐิสมุคฺฆาโต นาม สพฺพทิฏฺฐีนํ สมุคฺฆาตกตฺตาฯ ตมหนฺติ ตํ สพฺพํ อหํ ชานามิฯ กฺยาหํ วกฺขามีติ กิํการณา อหํ วกฺขามิฯ

7-8. อาหุเนยฺยสุตฺตาทิวณฺณนา

[97-98] สตฺตเม สมฺมาทิฏฺฐิโกติ ยาถาวทิฏฺฐิโกฯ อฏฺฐเม อธิกรณสมุปฺปาทวูปสมกุสโลติ จตุนฺนํ อธิกรณานํ มูลํ คเหตฺวา วูปสเมน สมุปฺปาทวูปสมกุสโล โหติฯ