8. อกฺโกสกสุตฺตวณฺณนา

[88] อฏฺฐเม อกฺโกสกปริภาสโก อริยูปวาที สพฺรหฺมจารินนฺติ เอตฺถ สพฺรหฺมจาริปทํ อกฺโกสกปริภาสกปเทหิ โยเชตพฺพํ ‘‘อกฺโกสโก สพฺรหฺมจารีนํ, ปริภาสโก สพฺรหฺมจารีน’’นฺติฯ อริยานํ ปน คุเณ ฉินฺทิสฺสามีติ อนฺติมวตฺถุนา อุปวทนฺโต อริยูปวาที นาม โหติฯ สทฺธมฺมสฺส น โวทายนฺตีติ สิกฺขาตฺตยสงฺขาตา สาสนสทฺธมฺมา อสฺส โวทานํ น คจฺฉนฺติฯ โรคาตงฺกนฺติ เอตฺถ โรโคว กิจฺฉาชีวิตภาวกรเณน อาตงฺโกติ เวทิตพฺโพฯ

9. โกกาลิกสุตฺตวณฺณนา

[89] นวเม โกกาลิโก ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ โกยํ โกกาลิโก, กสฺมา จ อุปสงฺกมิ? อยํ กิร โกกาลิกรฏฺเฐ โกกาลิกนคเร โกกาลิกเสฏฺฐิสฺส ปุตฺโต ปพฺพชิตฺวา ปิตรา การิเต วิหาเร วสติ จูฬโกกาลิโกติ นาเมน, น ปน เทวทตฺตสฺส สิสฺโสฯ โส หิ พฺราหฺมณปุตฺโต มหาโกกาลิโก นามฯ ภควติ ปน สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต ทฺเว อคฺคสาวกา ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ ชนปทจาริกํ จรมานา อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย วิเวกวาสํ วสิตุกามา เต ภิกฺขู อุยฺโยเชตฺวา อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย ตสฺมิํ ชนปเท ตํ นครํ ปตฺวา วิหารํ อคมิํสุฯ ตตฺถ เนสํ โกกาลิโก วตฺตํ อกาสิฯ เตปิ เตน สทฺธิํ สมฺโมทิตฺวา, ‘‘อาวุโส, มยํ อิธ เตมาสํ วสิสฺสาม, มา โน กสฺสจิ อาโรเจสี’’ติ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา วสิํสุฯ วสิตฺวา ปวารณาทิวเส ปวาเรตฺวา ‘‘คจฺฉาม มยํ, อาวุโส’’ติ โกกาลิกํ อาปุจฺฉิํสุฯ โกกาลิโก ‘‘อชฺช, อาวุโส, เอกทิวสํ วสิตฺวา สฺเว คมิสฺสถา’’ติ วตฺวา ทุติยทิวเส นครํ ปวิสิตฺวา มนุสฺเส อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส, ตุมฺเห ทฺเว อคฺคสาวเก อิธ อาคนฺตฺวา วสมาเนปิ น ชานาถ, น เต โกจิ ปจฺจเยนปิ นิมนฺเตตี’’ติฯ นครวาสิโน ‘‘กหํ, ภนฺเต, เถรา, กสฺมา โน นาโรจยิตฺถา’’ติ? กิํ, อาวุโส, อาโรจิเตน, กิํ น ปสฺสถ ทฺเว ภิกฺขู เถราสเน นิสีทนฺเต, เอเต อคฺคสาวกาติฯ เต ขิปฺปํ สนฺนิปติตฺวา สปฺปิผาณิตาทีนิ เจว จีวรทุสฺสานิ จ สํหริํสุฯ

โกกาลิโก จินฺเตสิ – ‘‘ปรมปฺปิจฺฉา อคฺคสาวกา ปยุตฺตวาจาย อุปฺปนฺนลาภํ น สาทิยิสฺสนฺติ, อสาทิยนฺตา ‘อาวาสิกสฺส เทถา’ติ วกฺขนฺตี’’ติ ตํ ลาภํ คาหาเปตฺวา เถรานํ สนฺติกํ อคมาสิฯ เถรา ทิสฺวาว ‘‘อิเม ปจฺจยา เนว อมฺหากํ, น โกกาลิกสฺส กปฺปนฺตี’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปกฺกมิํสุฯ โกกาลิโก ‘‘กถญฺหิ นาม สยํ อคฺคณฺหนฺตา มยฺหมฺปิ อทาเปตฺวา ปกฺกมิสฺสนฺตี’’ติ อาฆาตํ อุปฺปาเทสิ ฯ เตปิ ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปุน อตฺตโน ปริสํ อาทาย ชนปทจาริกํ จรนฺตา อนุปุพฺเพน ตสฺมิํ รฏฺเฐ ตเมว นครํ ปจฺจาคมิํสุฯ นาครา เถเร สญฺชานิตฺวา สห ปริกฺขาเรหิ ทานํ สชฺเชตฺวา นครมชฺเฌ มณฺฑปํ กตฺวา ทานํ อทํสุ, เถรานญฺจ ปริกฺขาเร อุปนาเมสุํฯ เถรา ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาทยิํสุฯ ตํ ทิสฺวา โกกาลิโก จินฺเตสิ – ‘‘อิเม ปุพฺเพ อปฺปิจฺฉา อเหสุํ, อิทานิ ปาปิจฺฉา ชาตา, ปุพฺเพปิ อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺฐปวิวิตฺตสทิสาว มญฺเญ’’ติ เถเร อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘อาวุโส, ตุมฺเห ปุพฺเพ อปฺปิจฺฉา วิย, อิทานิ ปน ปาปภิกฺขู ชาตตฺถา’’ติ วตฺวา ‘‘มูลฏฺฐาเนเยว เนสํ ปติฏฺฐํ ภินฺทิสฺสามี’’ติ ตรมานรูโป นิกฺขมิตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิฯ อยเมส โกกาลิโก, อิมินา จ การเณน อุปสงฺกมีติ เวทิตพฺโพฯ

ภควา ตํ ตุริตตุริตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวาว อาวชฺเชนฺโต อญฺญาสิ ‘‘อยํ อคฺคสาวเก อกฺโกสิตุกาโม อาคโต, สกฺกา นุ โข ปฏิเสเธตุ’’นฺติฯ ตโต ‘‘น สกฺกา ปฏิเสเธตุํ, เถเรสุ อปรชฺฌิตฺวา อาคโต, เอกํเสน ปน ปทุมนิรเย นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ ทิสฺวา ‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนปิ นาม ครหนฺตํ สุตฺวา น นิเสเธตี’’ติ วาทโมจนตฺถํ อริยูปวาทสฺส จ มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถํ มา เหวนฺติ ติกฺขตฺตุํ ปฏิเสเธสิฯ ตตฺถ มา เหวนฺติ มา เอวํ อภณิฯ สทฺธายิโกติ สทฺธาย อาคมกโร ปสาทาวโห, สทฺธาตพฺพวจโน วาฯ ปจฺจยิโกติ ปตฺติยายิตพฺพวจโนฯ

ปกฺกามีติ กมฺมานุภาเวน โจทิยมาโน ปกฺกามิฯ โอกาสกตญฺหิ กมฺมํ น สกฺกา ปฏิพาหิตุํฯ อจิรปกฺกนฺตสฺสาติ ปกฺกนฺตสฺส สโต นจิเรเนวฯ

สพฺโพ กาโย ผุโฏ อโหสีติ เกสคฺคมตฺตมฺปิ โอกาสํ อวชฺเชตฺวา สกลสรีรํ อฏฺฐีนิ ภินฺทิตฺวา อุคฺคตาหิ ปีฬกาหิ อชฺโฌตฺถฏํ อโหสิฯ ยสฺมา ปน พุทฺธานุภาเวน ตถารูปํ กมฺมํ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว วิปากํ ทาตุํ น สกฺโกติ, ทสฺสนูปจาเร วิชหิตมตฺเต เทติ, ตสฺมา ตสฺส อจิรปกฺกนฺตสฺส ปีฬกา อุฏฺฐหิํสุฯ กลายมตฺติโยติ จณกมตฺติโยฯ เพลุวสลาฏุกมตฺติโยติ ตรุณเพลุวมตฺติโยฯ ปภิชฺชิํสูติ ภิชฺชิํสุฯ ตาสุ ภินฺนาสุ สกลสรีรํ ปนสปกฺกํ วิย อโหสิฯ โส ปกฺเกน คตฺเตน เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก วิสคิลิโต มจฺโฉ วิย กทลิปตฺเตสุ นิปชฺชิฯ อถ ธมฺมสฺสวนตฺถํ อาคตาคตา มนุสฺสา ‘‘ธิ โกกาลิก, ธิ โกกาลิก, อยุตฺตมกาสิ, อตฺตโนเยว มุขํ นิสฺสาย อนยพฺยสนํ ปตฺโตสี’’ติ อาหํสุฯ เตสํ สทฺทํ สุตฺวา อารกฺขเทวตา ธิกฺการมกํสุ, อารกฺขเทวตานํ อากาสเทวตาติ อิมินา อุปาเยน ยาว อกนิฏฺฐภวนา เอกธิกฺกาโร อุทปาทิฯ

ตุรูติ โกกาลิกสฺส อุปชฺฌาโย ตุรุตฺเถโร นาม อนาคามิผลํ วตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโตฯ โส ภุมฺมฏฺฐเทวตา อาทิํ กตฺวา ‘‘อยุตฺตํ โกกาลิเกน กตํ อคฺคสาวเก อนฺติมวตฺถุนา อพฺภาจิกฺขนฺเตนา’’ติ ปรมฺปราย พฺรหฺมโลกสมฺปตฺตํ ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘มา มยฺหํ ปสฺสนฺตสฺเสว วราโก นสฺสิ, โอวทิสฺสามิ นํ เถเรสุ จิตฺตปฺปสาทตฺถายา’’ติ อาคนฺตฺวา ตสฺส ปุรโต อฏฺฐาสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘ตุรู ปจฺเจกพฺรหฺมา’’ติฯ เปสลาติ ปิยสีลาฯ โกสิ ตฺวํ, อาวุโสติ นิสินฺนโกว กพรกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา เอวมาหฯ ปสฺส ยาวญฺจ เต อิทํ อปรทฺธติ ยตฺตกํ ตยา อปรทฺธํ, อตฺตโน นลาเฏ มหาคณฺฑํ อปสฺสนฺโต สาสปมตฺตาย ปีฬกาย มํ โจเทตพฺพํ มญฺญสีติ อาหฯ

อถ นํ ‘‘อทิฏฺฐิปฺปตฺโต อยํ โกกาลิโก, คิลิตวิโส วิย น กสฺสจิ วจนํ น กริสฺสตี’’ติ ญตฺวา ปุริสสฺส หีติอาทิมาหฯ ตตฺถ กุฐารีติ กุฐาริสทิสา ผรุสวาจาฯ ฉินฺทตีติ กุสลมูลสงฺขาเต มูเลเยว นิกนฺตติฯ นินฺทิยนฺติ นินฺทิตพฺพํ ทุสฺสีลปุคฺคลํฯ ปสํสตีติ อุตฺตมตฺเถ สมฺภาเวตฺวา ขีณาสโวติ วทติฯ ตํ วา นินฺทติ โย ปสํสิโยติ โย วา ปสํสิตพฺโพ ขีณาสโว, ตํ อนฺติมวตฺถุนา โจเทนฺโต ‘‘ทุสฺสีโล อย’’นฺติ วทติฯ

วิจินาติ มุเขน โส กลินฺติ โส ตํ อปราธํ มุเขน วิจินาติ นามฯ กลินา เตนาติ เตน อปราเธน สุขํ น วินฺทติฯ นินฺทิยปสํสาย หิ ปสํสิยนินฺทาย จ สมโกว วิปาโกฯ

สพฺพสฺสาปิ สหาปิ อตฺตนาติ สพฺเพน สเกน ธเนนปิ อตฺตนาปิ สทฺธิํ โย อกฺเขสุ ธนปราชโย นาม, อยํ อปฺปมตฺตโก อปราโธฯ โย สุคเตสูติ โย ปน สมฺมคฺคเตสุ ปุคฺคเลสุ จิตฺตํ ทูเสยฺย, อยํ จิตฺตปโทโสว ตโต กลิโต มหนฺตตโร กลิฯ

อิทานิ ตสฺส มหนฺตตรภาวํ ทสฺเสนฺโต สตํ สหสฺสานนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สตํ สหสฺสานนฺติ นิรพฺพุทคณนาย สตสหสฺสญฺจฯ ฉตฺติํสตีติ อปรานิ ฉตฺติํสติ นิรพฺพุทานิฯ ปญฺจ จาติ อพฺพุทคณนาย ปญฺจ อพฺพุทานิฯ ยมริยครหีติ ยํ อริเย ครหนฺโต นิรยํ อุปปชฺชติ, ตตฺถ เอตฺตกํ อายุปฺปมาณนฺติ อตฺโถฯ

กาลมกาสีติ อุปชฺฌาเย ปกฺกนฺเต กาลํ อกาสิฯ ปทุมนิรยนฺติ ปาฏิเยกฺโก ปทุมนิรโย นาม นตฺถิ, อวีจิมหานิรยสฺมิํเยว ปน ปทุมคณนาย ปจฺจิตพฺเพ เอกสฺมิํ ฐาเน นิพฺพตฺติฯ

วีสติขาริโกติ มาคธเกน ปตฺเถน จตฺตาโร ปตฺถา, โกสลรฏฺเฐ เอโก ปตฺโถ โหติฯ เตน ปตฺเถน จตฺตาโร ปตฺถา อาฬฺหกํ , จตฺตาริ อาฬฺหกานิ โทณํ, จตุโทณา มานิกา, จตุมานิกา ขารี, ตาย ขาริยา วีสติขาริโกฯ ติลวาโหติ มาคธกานํ สุขุมติลานํ ติลสกฏํฯ อพฺพุโท นิรโยติ อพฺพุโท นาม ปาฏิเยกฺโก นิรโย นตฺถิ, อวีจิมฺหิเยว ปน อพฺพุทคณนาย ปจฺจิตพฺพฏฺฐานสฺเสตํ นามํฯ นิรพฺพุทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

วสฺสคณนาปิ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา – ยเถว หิ สตํ สตสหสฺสานิ โกฏิ โหติ, เอวํ สตํ สตสหสฺสโกฏิโย ปโกฏิ นาม โหติ, สตํ สตสหสฺสปโกฏิโย โกฏิปโกฏิ นาม, สตํ สตสหสฺสโกฏิปโกฏิโย นหุตํ, สตํ สตสหสฺสนหุตานิ นินฺนหุตํ, สตํ สตสหสฺสนินฺนหุตานิ เอกํ อพฺพุทํ, ตโต วีสติคุณํ นิรพฺพุทํ, เอส นโย สพฺพตฺถาติฯ ทสมํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

เถรวคฺโค จตุตฺโถฯ

(10) 5. อุปาลิวคฺโค

1-2. กามโภคีสุตฺตาทิวณฺณนา

[91-92] ปญฺจมสฺส ปฐเม สาหเสนาติ สาหสิยกมฺเมนฯ ทุติเย ภยานีติ จิตฺตุตฺราสภยานิฯ เวรานีติ อกุสลเวรปุคฺคลเวรานิฯ อริโย จสฺส ญาโยติ สห วิปสฺสนาย มคฺโคฯ อิติ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหตีติ เอวํ อิมสฺมิํ อวิชฺชาทิเก การเณ สติ อิทํ สงฺขาราทิกํ ผลํ โหติฯ อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตีติ โย ยสฺส สหชาตปจฺจโย โหติ, ตสฺส อุปฺปาทา อิตรํ อุปฺปชฺชติ นามฯ อิมสฺมิํ อสตีติ อวิชฺชาทิเก การเณ อสติ สงฺขาราทิกํ ผลํ น โหติฯ อิมสฺส นิโรธาติ การณสฺส อปฺปวตฺติยา ผลสฺส อปฺปวตฺติ โหติฯ

3. กิํทิฏฺฐิกสุตฺตวณฺณนา

[93] ตติเย สณฺฐาเปสุนฺติ อิริยาปถมฺปิ วจนปถมฺปิ สณฺฐาเปสุํฯ อปฺปสทฺทวินีตาติ อปฺปสทฺเทน มตฺตภาณินา สตฺถารา วินีตาฯ ปรโตโฆสปจฺจยา วาติ ปรสฺส วา วจนการณาฯ เจตยิตาติ ปกปฺปิตาฯ มงฺกุภูตาติ โทมนสฺสปฺปตฺตา นิตฺเตชาฯ ปตฺตกฺขนฺธาติ ปติตกฺขนฺธาฯ สหธมฺเมนาติ สเหตุเกน การเณน วจเนนฯ